38-ші Халықаралық Қаржылық Есептілік Стандарты (IAS)
Материалдық емес активтер

1. Осы Стандарттың мақсаты басқа Халықаралық қаржылық есептіліктің стандарттарында арнайы қарастырылмайтын материалдық емес активтердің есебін жүргізудің тәртібін орнату болып табылады. Осы Стандартқа сәйкес мекеме белгілі талаптар қанағаттандырылған жағдайда ғана материалдық емес активтерді мойындауы тиіс. Сонымен қатар, Стандарт материалдық емес активтердің қаржылық жағдай туралы есептік құнын бағалау әдісін белгілейді және материалдық емес активтер туралы белгілі ақпаратты жария етуді талап етеді.

2. Осы Стандарт:

(a) басқа Стандарттардың қолдану аясына сәйкес материалдық емес активтерді,

(b) олар 32 Қаржы құралдары: тану және бағалау ХҚЕС-та (IAS) белгіленгендей, қаржылық активтерді,

(c) минералды ресурстарды барлау және бағалау бойынша активтерді тану және бағалауды (6 Минералдық ресурстарды барлау мен бағалау ХҚЕС-ын (IFRS) қараңыз); және

(d) минералдарды, мұнайды, табиғи газды және оларға ұқсас қайта жаңартылмайтын ресурстарды әзірлеуге және өңдеуге жұмсалған шығындарды қоспағанда, материалдық емес активтерді есепке алу кезінде қолдануға жатады.

3. Егер өзге Стандарт материалдық емес активтің нақты түрін есепке алу тәртібін белгілесе, ұйым мұндай Стандартты осы Стандарттың орнына қолдануы тиіс. Мысалы, осы Стандарт:

(a) ұйымның әдеттегі қызмет барысында сатуға арналған материалдық емес активтерге (2 Босалқылар ХҚЕС (IAS) және 11 Құрылысқа жасалган келісімшарттар ХҚЕС-ын (IAS) қараңыз);

(b) кейінге қалдырылған салық активтеріне (12 Пайдага салынатын салықтар ХҚЕС-ын (IAS) қараңыз);

(c) 17 Жалдау ХҚЕС-тың (IAS) қолданылу саласындағы жалдау шарттарына;

(d) қызметкерлерге төленетін сыйақылардан туындайтын активтерге (19 Қызметкерлерге берілетін сыйақылар ХҚЕС-ты (IAS) қараңыз);

(e) 32 ХҚЕС (IAS) Халықаралық қаржылық есептіліктің стандартқа сәйкес берілген анықтама бойынша қаржылық активтерге. Кейбір қаржылық активтерді тану және бағалау мәселелері 27 Шогырландырылган және жеке қаржы есептілігі ХҚЕС (IAS) және 28 Қауымдасқан үйымдарга салынган инвестициялар ХҚЕС(IAS) және 31 Бірлескен кәсіпкерлікке қатысу ХҚЕС-мен (IAS) реттеледі.

(f) ұйымдарды біріктіру кезінде алынған гудвиллге (3 Бизнес бірлестіктері ХҚЕС (IFRS) қараңыз);

(g) кейінге қалдырылған аквизициялық шығындарға және 4 Сақтандыру келісімшарттары ХҚЕС-ының (IFRS) әрекет ету саласындағы сақтандыру шарттарының шегіндегі сақтандырушының шарттық құқықтарынан пайда болатын материалдық емес активтерге. 4 ХҚЕС (IFRS) мұндай кейінге қалдырылған аквизициялық шығындар туралы ақпаратты ашу нақты талаптар белгілейді, бірақ бұл материалдық емес активтерге қатысты қолданылмайды. Осылайша, бұл материалдық емес активтер ақпаратты жария ету бойынша осы Стандарт белгілеген талаптарға қатысты болады.

(h) 5 Сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер және тоқтатылған қызмет ХҚЕС-ына (IFRS) сәйкес сатылуға арналған болып жіктелген ұзақ мерзімді материалдық емес активтерге (немесе сатылуға арналған болып жіктелген шығу тобына қосылған) қолданылмайды.

4. Кейбір материалдық емес активтер физикалық субстанцияда, мысалы, компакт-дискіде (бағдарламалық қамтамасыз ету ретінде), құқықтық құжаттамада (лицензия немесе патент ретінде) немесе таспада болуы мүмкін. Материалдық және материалдық емес элементтері бар актив 16 Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар ХҚЕС-ына (IAS) сәйкес есептелу немесе осы Стандартқа сәйкес материалдық емес актив сияқты есептелу қажеттігін анықтау кезінде ұйым мұндай элементтердің қайсысының маңызды екені туралы кәсіби ойлауды қолданады. Мысалы, бағдарламалық басқару арқылы жұмыс істейтін станок үшін нақты жасалған бағдарламалық қамтамасыз етусіз жұмыс істей алмайтындықтан, мұндай бағдарламалық қамтамасыз ету станоктың құрамдас бөлігі болып табылады және жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар ретінде есептелуі тиіс. Бұл компьютердің операциялық жүйесіне де қатысты. Бағдарламалық жабдықтар тиісті аппараттық құралдардың бөлігі болып табылмайтын материалдық емес актив ретінде есепке алынады.

5. Осы Стандарт басқалармен қатар жарнама, дайындық, жіберу жұмыстарының, зерттеулер мен әзірлемелер шығындарына қолданылады. Зерттеу және әзірлемелер саласындағы қызмет білімнің дамуына бағытталған. Сол себепті мұндай қызмет түрі активтің физикалық субстанциясының пайда болуына әкелсе де (мысалы, тәжірибелік үлгі), активтің физикалық элементі материалдық емес активке, яғни бұл активтегі білімге, қатысты екінші орында болып табылады.

6. Қаржылық жалдау кезіндегі актив материалдық, сондай-ақ материалдық емес болуы мүмкін. Бастапқы танудан кейін жалға алушы осы Стандарт бойынша қаржылық жалға алу (беру) шарты бойынша ұсталынатын материалдық емес активті есепке алады. Кинофильмдер, бейнежазбалар, пьесалар, қолжазбалар, патенттер және авторлық құқықтар сияқты баптарға қатысты лицензиялық келісім бойынша құқықтар 17 ХҚЕС (IAS) қолданылу аясынан шығарылады және осы Стандарттың қолданылу аясында болады.

7. Халықаралық қаржылық есептіліктің стандартының қолданылу аясынан шығуы, егер қызметтің және операциялардың белгілі бір түрлері басқаша шешілуі ықтимал есепке алу мәселелерінің пайда болуына әкеліп соқтыратын барынша арнайы сипатқа ие болған жағдайда, орын алуы мүмкін. Мұндай мәселелер өндіру салаларында мұнайды, газды және минералдық ресурстарды барлауға, өңдеуге және өндіруге арналған шығындар бойынша, сондай-ақ сақтандыру шарттарына байланысты туындайды. Тиісінше, осы Стандарт осындай қызмет түрлеріне және осындай шарттарға арналған шығындарға қолданылмайды. Алайда, осы Стандарт өндіру салаларында немесе сақтандыру ұйымдарында қолданылатын басқа материалдық емес активтерге (компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз ету сияқты) және басқа да (іске қосу жұмыстарына арналған шығындар сияқты) шығындарға қолданылады.

8. Мына терминдер осы Стандартта көрсетілген мағыналарда қолданылады:

Амортизация - бұл материалдық емес активтің пайдалы қызмет ету мерзіміндегі амортизацияланатын соманың жүйелік бөлінуі.

Актив, бұл:

(a) өткен оқиғалар нәтижесінде ұйым бақылайтын; және

(b) ұйымның болашақта экономикалық табыстарға жетуі күтілетін ресурс.

Қаржылыц жағдай туралы есептілік құн - бұл кез келген жинақталған амортизация және құнсыздану нәтижесінде жинақталған шығындарды шегеруден кейін актив танылатын сома.

Өзіндік құн - төленген ақша құралдарының немесе олардың балама сомасы, немесе сатып алу немесе құру уақытына активтің құнын төлеу есебіне өзге қарсы ұсыныстың әділ құны, не болмаса, қолдануға сай келген жағдайда, мұндай активке, ол алғаш рет басқа Халықаралық қаржылық есептіліктің стандарттарының, мысалы, 2 Үлестік құралдар негізіндегі төлемдер ХҚЕС (IFRS), нақты талаптарына сәйкес танылған кезде жатқызылатын сома.

Амортизациялық құн - активтің өзіндік құны немесе жою құнын шегеріп тастағанда көрсетілген сома.

Әзірлемелер - бұл ғылыми жаңалықтарды немесе басқа білімдерді жаңа немесе айтарлықтай жақсартылған материалдарды, құрылғыларды, өнімдерді, процестерді, жүйелерді немесе қызметтерді оларды коммерциялық өндіруді немесе қолдануды басталмас бұрын жоспарлау немесе құрастыру үшін қолдану.

Нақты ұйым үшін арнайы құн - ақша қаражаттары ағындарының дисконтталған құны, ол ұйымның күтуіне сәйкес активтің пайдаланушымен және оның пайдалы қызмет мерзімінің аяғында шығып қалуымен байланысты не міндеттемені өтеумен байланысты туындайды.

Әділ құн - бұл жақсы ақпараттандырылған, шарт жасауға ниеті бар және бір-бірінен тәуелсіз тараптардың арасында жасалатын шарт негізінде активті айырбастауға мүмкін сома.

Құнсыздану нәтижесіндегі шыгын - активтің қаржылық жағдай туралы есептік құны оның өтем құнынан асатын сома.

Материалдық емес актив - бұл физикалық нысаны жоқ бірегейлендірілетін ақшалай емес актив.

Ақшалай активтер - бұл ұсталатын ақша және тұрақты және белгіленген сомадағы алынатын активтер.

Зерттеулер - бұл жаңа және техникалық білімдерді алу перспективасы үшін жасалатын өзіндік ерекше және жоспарлық ғылыми ізденістер.

Материалдық емес активтің тарату құны - бұл. егер актив пайдалы қызмет мерзімінің аяғында болады деп күтуге болатын жасқа және жағдайға жетсе. шығаруға болжанған шығындарды шегергенде активті өткізуден ағымдағы кезде ұйым алуы мүмкін есептік сома.

Пайдалы қызмет мерзімі - бұл:

(a) ұйым активті пайдалануға жобалайтын уақыт мерзімі; немесе

(b) ұйым активті пайдаланудан алуды жобалайтын өндіріс бірліктерінің немесе уқсас бірліктердің саны.

Материалдық емес активтер

9. Ұйымдар ғылыми немесе техникалық білімдер, жаңа процестер мен жүйелерді әзірлеу немесе енгізу, лицензиялар, интеллектуалдық меншік, нарық білімі және тауар белгілері (тауар маркалары мен баспа құқықтарын қосқанда) сияқты материалдық емес активтерді сатып алу, әзірлеу, қызмет көрсету немесе нығайту кезінде ресурстарды жиі жұмсайды. Осындай ауқымды санаттар қамтитын баптардың кеңінен тараған үлгілері болып компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз ету, патенттер, авторлық құқықтар, кинофильмдер, клиенттердің тізімі, ипотекаға қызмет көрсету құқығы, балық аулау лицензиялары, импорттық квоталар, франшизалар, клиенттермен немесе жеткізіп берушілермен қарым-қатынастар, клиенттердің икемділігі, нарықтың үлесі және өткізу құқықтары болып табылады.

10. 9-тармақта көрсетілген баптардың барлығы материалдық емес активтердің анықтамаларына, яғни сәйкестендіру, ресурстарға бақылау жүргізу және болашақ экономикалық табыстардың болу көрсеткіштеріне жауап бермейді. Осы Стандарттың әрекет ету саласындағы бап материалдық емес активтің анықтамасына жауап бермесе, мұндай активті сатып алуға немесе ішкі өндіріске жұмсалған шығындар орын алған кезде шығыс деп танылады. Бірақ, егер бап ұйымдарды біріктіру кезінде сатып алынған болса, ол сатып алу күніне танылатын гудвиллдің бөлігі болып табылады (68-тармақты қараңыз).

 Ерекшеленушілік

11. Материалдық емес активтің анықтамасы оны гудвиллден нақты ажыратуға мүмкіндік беретін бірегейленуін талап етеді. Ұйымдарды біріктіру кезінде алынған гудвилл бұл сатып алушы-ұйым болашақта күтілетін экономикалық табысты күту кезінде өздігінен жеке бірегейлендіре алмайтын және бөлек таныла алмайтын активтерден жасалатын төлем болып танылады. Болашақтағы экономикалық табыстар сатып алынған бірегейлендірілетін активтер арасында тиімділігінен немесе жеке өзі қаржы есептілігінде тану талаптарына жауап бермейтін, бірақ ұйымдарды біріктіру кезінде сатып алушы ақысын төлеуге даяр активтерден туындауы ықтимал.

12. Активті егер ол:

(a) бөліне алатын болса, яғни ұйымның оны бөлу ниеті болу-болмауына қарамастан, ұйымнан жекелеп, не болмаса тиісті шартпен, активпен немесе міндеттемемен бірге бөліне алатын немесе ажырай алатын, оны сатуға, беруге, лицензиялауға, жалға беруге немесе айырбастауға болатын болса; немесе

(b) бұл құқықтардың ұйымнан немесе басқа құқықтардан және міндеттемелерден басқаға берілу немесе бөліну мүмкіндігі болу-болмауына қарамастан, актив келісімшарттық немесе басқа заңдық құқықтардан туындайтын болса анықтауға болады.

Бақылау

13. Егер ұйым ресурстың негізінде түсетін болашақ экономикалық табыстарды алуға құқылы болса және бұл табыстарға өзге ұйымдар мен тұлғалардың қол жетуін шектей алатын болса, актив ұйымның бақылауында болып есептеледі. Ұйымның материалдық емес активтен алатын болашақ экономикалық табыстарды бақылау қабілеттілігі әдетте сот тәртібінде ықтиярсыз жүзеге асырыла алатын заңды құқықтардан туындауы мүмкін. Заңды құқықтар болмаған жағдайда, бақылауды жүзеге асыру неғұрлым қиын мақсат болып табылады. Бірақ ұйым болашақ экономикалық табыстарды басқа да тәсілдер арқылы бақылай алатындықтан, бақылау үшін сот тәртібінде ықтиярсыз жүзеге асыру қажетті шарт болып табылмайды.

14. Нарықтық және техникалық білімдер болашақ экономикалық табыстардың пайда болуына мүмкіндік жасайды. Ұйым бұл табыстарды, мысал үшін, мұндай білімдер заңды құқықтар арқылы, сондай-ақ авторлық құқықтармен, сауда шартында көзделген шектеулер арқылы (мұндайға рұқсат етілген) немесе қызметкерлердің құпиялылықты сақтауы бойынша заңды міндеттерімен қорғалған жағдайда бақылай алады.

15. Ұйымда жоғары білікті қызметкерлер тобы болуы мүмкін және ұйым бұл қызметкерлерді дайындау нәтижесінде болашақ экономикалық табыстарға әкелетін қызметкерлердің қосымша дағдыларын бірегейлендіре алуы мүмкін. Сонымен қатар ұйым қызметкерлердің оған өз қызметін одан әрі көрсетуін күтуі мүмкін. Бірақ әдетте ұйымның білікті және даярланған қызметкерлердің болуынан пайда болатын болашақ экономикалық табыстарға, бұл баптар материалдық емес активтің анықтамасына сәйкес болатын, тиісті дәрежедегі бақылауы жоқ. Ұқсас негіздер бойынша басқару немесе техникалық қызметкерлердің нақты сипаттамалары, егер оларды пайдалану және олардан болашақ экономикалық табыстарды алу заңды құқықтармен қорғалмаған жағдайда, сондай-ақ материалдық емес активтің анықтамасының басқа тармақтарына жауап бермесе, материалдық емес активтердің көрсеткіштеріне сәйкес болмауы ықтимал.

16. Кейбір жағдайларда ұйымның клиенттер портфелі немесе нарықтың бөлігі болып, клиенттермен қарым-қатынастарды орнатуына жұмсалған талпыныстарына және клиенттердің икемділігінің арқасында оның клиенттердің одан әрі ынтымақтасуын күтеді. Бірақ клиенттермен байланыс немесе олардың икемділігін қорғауға заңды құқықтардың немесе бақылаудың өзге жолдары болмаған жағдайда, ұйым әдетте клиенттермен байланыстарының немесе олардың икемділігінің нәтижесінде пайда болатын болашақ экономикалық табыстарға, бұл баптарды (клиенттер портфелі, нарық бөлігі, клиенттермен байланыс, клиенттердің икемділігі) материалдық емес активтің анықтамасын қанағаттандырады деп тану үшін, тиісті бақылауы жоқ. Клиенттермен байланыстарды қорғауға заңды құқықтардың болмауына қарамастан, мұндай немесе ұқсас шарттық емес байланыстарға қатысты (ұйымдарды біріктіруден тыс) жүзеге асырылатын айырбастау операциялары ұйымның клиенттермен мұндай байланыстардан күтетін болашақ экономикалық табыстарды бақылай алатындығын куәландырады. Сонымен бірге, мұндай айырбастау операциялары клиенттермен байланыстардың бөлінетіндігін куәландыратындықтан, мұндай байланыстар материалдық емес активтердің көрсеткіштерін қанағаттандырады.

 Болашақ экономикалық пайда

17. Материалдық емес активтерден туындайтын болашақ экономикалық пайдалар тауарларды сату немесе қызмет көрсетуден алынған табыстарды, шығындардың үнемделуін немесе ұйымның активті қолдануының нәтижесі болып табылатын басқа табыстардан құралуы мүмкін. Мысалы, интеллектуалдық меншікті өндіріс барысында пайдалану болашақ табыстарды ұлғайтпай, болашақ өндірістік шығындарды қысқартуы мүмкін.

18. Егер ұйым қандай да бір бапты материалдық емес актив ретінде танитын болса, ол мұндай баптың:

(a) материалдық емес активтің анықтамасын (8-17-тармақтарды қараңыз); және

(b) тану талаптарын (21-23-тармақтарды қараңыз) қанағаттандыратынын көрсетуі тиіс.

Бұл талап материалдық емес активті сатып алумен немесе ішкі өндірумен байланысты бастапқы кезеңде шеккен шығындарға, сондай-ақ оны өсіруге, ішінара алмастыруға немесе қызмет көрсетуге арналған кейінгі шығындарға қолданылады.

19. 25-32-тармақтарда бөлек сатып алынған материалдық емес активтерге қатысты тану талаптарын қолдану мәселелері қарастырылады, ал 33-43-тармақтарда мұндай талаптарды ұйымдарды біріктірудің нәтижесінде сатып алынған материалдық емес активтерге қатысты қолдану туралы айтылады. 44 -тармақта мемлекеттік жәрдемақы арқылы сатып алынған материалдық емес активтердің бастапқы бағалау мәселелері, 45-47-тармақтарда - материалдық емес активтерді айырбастау мәселелері, ал 48-50 -тармақтарда ішкі қалыптастырылған гудвиллді есепке алу мәселелері қарастырылады. 51-67-тармақтар ішкі өндірілген материалдық емес активтерді алғашқы тану және бағалау мәселелеріне арналған.

20. Материалдық емес активтердің табиғаты көптеген жағдайларда ұқсас активтерді өсіруге немесе ішінара ауыстыруға мүмкіндік бермейді. Тиісінше, бұдан кейінгі шығындардың көбі, осы Стандарттағы материалдық емес активтің анықтамасы мен тану талаптарын қанағаттандырмай, қолдағы материалдық емес активтердегі күтілетін экономикалық табыстарды қамтамасыз етеді. Бұған қоса, бұдан кейінгі шығындарды тұтастай ұйымға емес, нақты материалдық емес активтерге жатқызу көбіне қиынға соғады. Осылайша, сатып алынған материалдық емес активті алғашқы танудан кейін немесе материалдық емес активті ішкі өндіруден кейін орын алған бұдан кейінгі шығындар сирек жағдайда ғана активтің қаржылық жағдай туралы есептік құнында танылады. 63-тармаққа сәйкес сауда маркаларына, титулдық деректерге, баспа құқықтарына, клиенттердің тізімдеріне және мәні бойынша ұқсас баптарға (тысқары сатып алынған және ішкі өндірілген) жұмсалған бұдан кейінгі шығындар әр уақытта табыс құрамында немесе орын алуына қарай шығындарда танылады. Бұл мұндай шығындарды ұйымды толық жетілдіруге жұмсалған шығындардан бөлек қарастыруға болмаудың салдары болып табылады.

21. Материалдық емес актив:

(a) осы активке қатысты болашақ экономикалық табыстар ұйымға келетіні ықтимал болса ғана; және

(b) активтің өзіндік құны сенімді бағаланатын болса ғана танылуы тиіс.

22. Ұйым активтің пайдалы қызметінің мерзімінде қолданылатын экономикалық талаптардың жиынтығын әкімшіліктің ең дұрыс бағалауын көрсететін негізделген және нығайтылатын рұқсаттарды пайдалана отырып, болашақтағы экономикалық табыстардың ықтималдығын бағалауға міндетті.

23. Ұйым бастапқы тану күні қолда бар деректерге сүйене отырып және сыртқы дерек көздерінен алынған деректерге басымдық бере отырып, активтерді пайдаланудан түсетін болашақ экономикалық кірістердің түсуімен байланыстыратын айқындылық дәрежесін бағалау үшін кәсіби пікірлерді пайдалануға тиіс.

24. Материалдық емес актив ең алдымен өзіндік қуны бойынша бағалануы тиіс.

 Жеке сатып алу

25. Әдетте материалдық емес активті сатып алған кезде ұйым өтейтін құн ұйымға осы активтен болашақ экономикалық табыстың келу мүмкіндігіне қатысты күтулерді көрсетеді. Басқаша айтқанда, келетін табыстың уақыты және мөлшерінің белгісіз болуына қарамастан, ұйым сол экономикалық табыстың келуін күтеді. Тиісінше бөлек сатып алынған активтерге қатысты тану үшін 21(а) тармағымен белгіленген ықтималдылық талабы әрқашан қанағаттандырылған болып табылады.

26. Қосымша түрде жеке сатып алынатын материалдық емес активтердің құны шынайы түрде өзгертілуі мүмкін. Бұл сатып алу ниеті қолма-қол немесе басқа монетарлық активтер нысанында жүзеге асырылған кезде ерекше дұрыс болады.

27. Бөлек сатып алынған материалдық емес активтің өзіндік құны:

(a) оның сатып алу құнынан, соның ішінде импорттық баждарды және сауда жеңілдіктерін шегеруден кейінгі сатып алуға салынатын өтелмейтін салықтардан, сауда жеңілдіктері мен қайтарылымдардан; және

(b) активті мақсаты бойынша пайдалану үшін жұмыс істеу жай-күйіне келтіруге жұмсалған кез келген тікелей шығындардан тұрады.

28. Тікелей шығындардың мысалы ретінде:

(a) активті жұмыс істеу жай-күйіне келтіруге байланысты пайда болатын қызметкерлерге сыйақы төлеу (19 Қызметкерлерге берілетін сыйақылар ХҚЕС-ында (IAS) берілген анықтамаға сәйкес);

(b) активті жұмыс істеу жай-күйіне келтіруге байланысты пайда болатын кәсіби қызметтерді өтеу бойынша шығындар; және

(c) активтің тиісті жұмыс істеуін тексеруге жұмсалған шығындар болып табылады.

29. Төменде материалдық емес активтің өзіндік құнының бөлігі болып табылмайтын шығындардың мысалдары келтірілген:

(a) жаңа өнімді немесе қызметті енгізуге жұмсалған шығындар (өнімді жарнамалауға және өткізуге жұмсалған шығындарды қоса алғанда);

(b) шаруашылық қызметті жаңа жерде немесе клиенттердің жаңа санатымен жұмыс істеуге жұмсалған шығындар (қызметкерлерді әзірлеуге және оқытуға жұмсалған шығындарды қоса алғанда); және

(c) әкімшілік және басқа да жалпы үстеме шығындар.

30. Материалдық емес активтің қаржылық жағдай туралы есептік құнындағы шығындарды тану актив басшылықтың мақсатына сәйкес пайдалану қалпына келтірілген кезде тоқтатылады. Осылайша материалдық емес активті пайдалану немесе орнын ауыстыру кезінде жұмсалған шығындар активтің қаржылық жағдай туралы есептік құнына енгізілмейді. Мысал үшін мына шығындар материалдық емес активтің қаржылық жағдай туралы есептік сомасына енгізілмейді:

(a) басшылықтың мақсатына сәйкес пайдаланылуға жарамды актив пайдаланылмаған кезде орын алған шығындар; және

(b) алғашқы операциялық шығындар, мысалы, актив қызметінің нәтижесіне сұраныстың қалыптасуы кезінде орын алған шығындар.

31. Кейбір операциялар материалдық емес активті әзірлеуге байланысты орын алады, бірақ бұл активті басшылықтың мақсатына сәйкес пайдалану үшін тиісті қалыпқа

келтіру міндетті болып табылмайды. Бұл операциялар әзірлеу кезеңіне дейін немесе әзірлеу кезеңінде жүзеге асырыла алады. Қосалқы операциялар активті басшылықтың мақсатына сәйкес пайдалану қалпына келтіру үшін қажетті болып табылмайтындықтан, қосалқы операциялардан келген табыс және оған жұмсалған шығындар тиісінше табыста немесе шығында көрсетілуі және кірістер мен шығыстардың тиісті санатына жатқызылуы тиіс.

32. Егер материалдық емес актив үшін жасалған төлем кредиттеу шарттарынан асатын мерзімге кейін қалдырылса, оның өзіндік құны ақша қаражаттарының баламасына сатып алу құнына тең. Егер бұл өсім мен сомалық төлемдердің арасындағы айырмашылық 23 Қарыздар бойынша шыгындар ХҚЕС-да (IAS) көрсетілген капиталдандыру негізінде капиталдандырылмаса, ол кредиттеу мерзіміне созылатын пайыздарды төлеу шығындарына жатқызылады.

Ұйымдарды біріктірудің бөлігі ретінде сатып алу

33. 3 Бизнес бірлестіктері ХҚЕС-ына (IFRS) сәйкес, егер материалдық емес актив ұйымдарды біріктіру кезінде сатып алынған болса, онда мұндай материалдық емес активтің өзіндік құны сатып алу күні қалыптасқан әділ құнына тең. Материалдық емес активтің әділ құны бұл активтегі ұйымға болашақ экономикалық табыстардың түсуіне қатысты ықтималдылықтың нарықтық күтулерді көрсетеді. Басқа сөзбен айтқанда, келетін табыстың уақыты және мөлшерінің белгісіз болуына қарамастан, ұйым сол экономикалық табыстың келуін күтеді. Тиісінше, ұйымдарды біріктіру кезінде сатып алынған материалдық емес активке қатысты тану үшін 21(а) тармағымен белгіленген ықтималдылық талабы әрқашан қанағаттандырылған болып танылады. Ұйымдар бірлестігінде сатып алынған актив бөліне алатын немесе келісімшарттық немесе басқа заңдық құқықтардан туындайтын болса, активтің әділ құнын сенімді түрде бағалауға жеткілікті ақпарат бар. Осылайша, 21(b)-тармағындағы сенімді бағалау талабы ұйымдар бірлестіктерінде сатып алынған материалдық емес активтер үшін әрқашан орындалады деп саналады.

34. Осылайша, осы Стандартқа және 3 ХҚЕС-ына (IFRS) (2008 жылғы редакция) сәйкес сатып алушы-ұйым сатылып алынатын тараптың материалдық емес активін гудвиллден бөлек бұл активтің әділ құны шынайы бағалауға келу шарты орындала отырып, активті ұйымдар біріктірілгенге дейін сатып алынатын тараптың тануына немесе танымауына қарамастан, сатып алу күніне таниды. Бұл сатып алушы-ұйым гудвиллден бөлек актив ретінде сатылып алынатын тараптың жүзеге асыру процесіндегі зерттеулердің және әзірлемелердің жобасын, егер бұл жоба материалдық емес активтің анықтамасына сәйкес келіп, ал оның әділ құны шынайы бағалана алынатын болса, танитынын білдіреді. Сатып алынатын тараптың жүзеге асыру процесіндегі зерттеулердің және әзірлемелердің жобасы, егер:

(a) активтің анықтамасына сәйкес келсе; және

(b) бірегелендірілетін болса, яғни, бөлінетін немесе келісімшарттық немесе өзге заңды құқықтардан туындаса, материалдық емес активтің анықтамасына сәйкес келеді.

Ұйымдарды біріктіру кезінде сатып алынған материалдық емес активтің әділ құнын бағалау

35. Ұйымдарды біріктіру кезінде сатып алынған материалдық емес активтердің әділ құны әдетте оны гудвиллден бөлек тану үшін жеткілікті шынайылықтың тиісті дәрежесінде бағалануы мүмкін. Материалдық емес активтің әділ құнын бағалау кезінде қолданылатын есептерге қатысты әртүрлі мүмкіндіктері бар ықтимал нәтижелердің ауқымы болса, мұндай белгісіздік активтің әділ құнын бағалау кезінде есепке алынады.

36. Ұйымдарды біріктіру кезінде сатып алынған материалдық емес актив ажыратылатын болуы мүмкін, бірақ онымен байланысты материалдық немесе материалдық емес активпен бірге ғана анықталуы мүмкін. Мұндай жағдайларда, егер активтердің әділ құнының жеке көрсеткіштері бұл топта шынайы бағалануға жатпаса, сатып алушы ұйым активтер тобын гудвиллден бөлек ортақ актив ретінде таниды.

37. Сатып алушы тарап қосымша материалдық емес активтер тобын ұқсас пайдалы пайдалану мерзімдерінің тобында жекелеген акциялар қамтамасыз ететін жекелеген акция ретінде тануы мүмкін. Мысалы, «сауда маркасы» және «сауда атауы» терминдері жиі тауар және басқа белгілердің синонимі ретінде қолданылады. Дегенмен, жоғарыда аталған терминдер әдетте тауарлық белгі (немесе қызмет көрсету белгісі) және оның тиісті тауарлық атауы, формулалары, құрамы және технологиялық құрамы сияқты толықтырушы активтердің тобына қатысты қолданылатын жалпы нарықтық терминдер болып табылады.

38. -

41. [Жойылған]

Жүзеге асырылу процесіндегі сатып алынған зерттеулер мен әзірлемелер жобасына жұмсалатын одан кейінгі шығындар

42. Зерттеулер мен әзірлемелерге жумсалатын шығындар:

(а) бөлек немесе ұйымдарды біріктіру кезінде сатып алынған және материалдық емес актив ретінде танылған зерттеулер мен әзірлемелер саласындағы жүзеге асыру процесіндегі жобаға жатқызылатын; және

(b) мұндай жобаны сатып алудан кейін жумсалған зерттеулер мен әзірлемелерге жұмсалатын шығындар 54-62-тармақтарына сәйкес есепке алынуға жатады.

43. 54-62 - тармақтардың талаптарын қолдану бөлек немесе ұйымдарды біріктіру кезінде сатып алынған зерттеулер мен әзірлемелер саласындағы жүзеге асыру процесіндегі жобаға жұмсалатын шығындар:

(а) егер зерттеулерге жұмсалған шығындар болса, орын алған кезде шығыс ретінде танылуын;

(b) 57 - тармақта белгіленген материалдық емес актив ретінде тану талаптарына сәйкес келмейтін әзірлемелерге жұмсалған шығындар болса, орын алған кезде шығыс ретінде танылуын; және

(c) 57 - тармақта белгіленген тану талаптарына сәйкес келетін әзірлемелерге жұмсалған шығындар болса, ұйымдарды сатып алу кезінде сатып алынған зерттеулер мен әзірлемелер саласындағы жобаның қаржылық жағдай туралы есептік құнына қосылуын білдіреді.

Мемлекеттік субсидия арқылы сатып алу

44. Кейбір кездерде материалдық емес актив ақысыз немесе мемлекеттік субсидия арқылы номиналды қарсы ұсынуға алына алады. Бұл материалдық емес активтерді мемлекет ұйымға табыс еткен немесе бөлген кезде орын алуы мүмкін, мысалы, әуежайға қону, радио- және телехабарларды тарату құқығы, импорттық лицензиялар немесе квоталар, немесе өзге шектелген ресурстарға қол жеткізу құқықтары. 20 Мемлекеттік субсидияларды есепке алу және мемлекеттік көмек туралы ақпаратты ашып көрсету ХҚЕС-ына (IAS) сәйкес ұйым алғаш рет материалдық емес активті де, субсидияны да әділ құны бойынша тануға құқылы. Егер ұйым активті әділ құны бойынша алғаш рет тануды қаламаса, ол оны алғаш рет номиналды сомасы бойынша (20 ХҚЕС-мен (IAS) рұқсат етілген есепке алудың басқа тәртібіне сәйкес), бұған қоса, активті мақсатына сәйкес пайдалану үшін әзірлеуге жұмсалған кез келген шығындарды таниды.

Активтермен алмасу

45. Бір немесе одан да көп материалдық емес активтер ақшалай емес активті немесе активтерді айырбастау арқылы немесе ақшалай және ақшасыз активтердің комбинациясына сатылып алынуы мүмкін. Төменде айтылған ойлар бір ақшалай емес активті басқа активке алмастыруға ғана қатысты емес, алдыңғы сөйлемде көрсетілген айырбастауларға да қатысты. Мұндай активтің бастапқы құны (а) айырбастау операциясының коммерциялық мазмұны болмаған кезде, немесе (b) алынған және табыс етілген активтің әділ құны шынайы бағалана алмайтын жағдайларды қоспағанда, әділ құны бойынша бағаланады. Егер ұйым табыс етілген активтің танылуын тоқтата алмаса да, сатып алынған актив дәл осы тәсілмен бағаланады. Егер сатып алынған актив әділ құны бойынша бағаланбаса, оның алғашқы құны табыс етілген активтің қаржылық жағдай туралы есептік құны бойынша анықталады.

46. Ұйым айырбастау операциясында коммерциялық мазмұнды осы операцияны жүзеге асыру нәтижесінде күтілетін өзінің ақша қаражаттары ағымының өзгерістерінің дәрежесіне сәйкес анықтайды. Айырбастау операциясы:

(а) алынған активтен туындайтын ақша ағымдары конфигурациясының (яғни тәуекелдік, мерзімдер мен сома) табыс етілген активтен туындайтын ақша ағымдары конфигурациясынан айырмашылығы болса; немесе

(b) ұйым қызметінің осы операция ықпал ететін бөлігінің құнына тән айырбастау нәтижесінде өзгеретін болса; және

(c) (а) немесе (b) тармақшасындағы айырмашылықтар айырбастаудың мәні болып табылған активтің әділ құнына қатысты неғұрлым үлкен болса, коммерциялық мазмұнға ие.

Айырбастау операциясында коммерциялық мақсаттың бар екендігін анықтау мақсатында ұйым қызметінің осы операция әсер ететін бөлігіне тән құны салық салынғаннан кейінгі ақша қаражаттарының ағымын көрсетуі тиіс. Мұндай зерделеудің нәтижелері ұйым тарапынан жан-жақты есептерді өткізбей-ақ заттардың жағдайын көрсетеді.

47. 21(b) тармағы материалдық емес активтің өзіндік құнын шынайы бағалау материалдық емес активті тану үшін шарт болып табылатындығын белгілейді. Теңдес нарықтық операциялары жоқ материалдық емес активтің әділ құны, егер (a) осы активке қатысты әділ құнның негізделген бағалар диапазонның вариативтігі айтарлықтай болмаса, немесе (b) осы ауқымдағы түрлі бағалар ықтималдығы негізді белгіленіп және әділ құнды бағалау кезінде қолданылса, шынайы бағалануға жатады. Егер ұйым алынған немесе табыс етілген активтің әділ құнын шынайы анықтай алса, алғашқы құнын анықтау үшін, алынған активтің әділ құны нақты болған кездерді қоспағанда, табыс етілген активтің әділ құны қолданылады.

 Ішкі қалыптасқан гудвилл

48. Ішкі қалыптасқан гудвилл актив ретінде танылуға жатпайды.

49. Кейбір жағдайларда болашақ экономикалық табыстарды жасау шығындарды жұмсаумен байланысты, бірақ бұл осы Стандартпен белгіленген тану талаптарына сәйкес болатын материалдық емес активтің пайда болуына әкелмейді. Мұндай шығындар көп жағдайларда ұйым ішінде гудвиллдің қалыптасуына әсерін тигізетін шығындар болып сипатталады. Ұйымның бақылауында болатын және өзіндік құны бойынша бағалана алатын бірегейленетін ресурс болмағандықтан (яғни, бөліне алмайды немесе шарттық немесе заңды құқықтардан пайда болмайды), ішкі қалыптасқан гудвилл актив ретінде танылуға жатпайды.

50. Ұйымның нарықтық құны мен оның бірегейлендірілетін таза активтерінің арасындағы айырмашылықтар ұйымның құнына ықпал ететін факторлар тобынан құралады. Шынында, мұндай айырмашылықтар осы ұйым бақылайтын материалдық емес активтердің құнын сипаттамайды.

Ішкі құралған материалдық емес активтер

51. Кейде ішкі құралған материалдық емес активтер тануға жататындығын немесе жатпайтындығын бағалау қиын болады, бұған себеп ретінде:

(а) күтілетін экономикалық табыстарды құрайтын бірегейленетін активтің бар және қайда екендігін анықтаумен байланысты; және

(b) мұндай активтің өзіндік құнының мағынасын анықтаумен байланысты мәселелер болып табылады. Кейбір кездерде ұйым ішінде материалдық емес активті құрудың өзіндік құнын ішкі қалыптасқан гудвиллді немесе күнделікті қызметті қолдаудың немесе күшейтудің өзіндік құнынан анықтау мүмкін емес.

Тиісінше, материалдық емес активті тану және алғашқы бағалау үшін жалпы талаптарды орындаумен қатар, ұйым ішкі құралған материалдық емес активтерге қатысты 52-67 - тармақтардың талаптары мен ұсынымдарын қолдануға міндетті.

52. Ішкі құралған материалдық емес актив тану талаптарына сәйкес келетінін анықтау

үшін ұйым активті құру процесін:

(а) зерттеу сатысына; және

(b) әзірлеу сатысына бөледі.

«Зерттеу» және «әзірлеу» терминдеріне анықтамалар берілген, бірақ осы Стандарттың мақсаттар үшін «зерттеу сатысы» және «әзірлеу сатысы» терминдеріне толығырақ мағына беріледі.

53. Егер ұйым зерттеу сатысын әзірлеу сатысынан материалдық емес активті құру бойынша ішкі жобаның шеңберінде бөле алмаса, ол мұндай жобаға жұмсалған шығындарды тек зерттеу сатысына байланысты жұмсалған шығындар ретінде есепке алады.

 Зерттеу сатысы

54. Зерттеулерден (немесе ішкі жоба шеңберіндегі зерттеу сатысында) пайда болатын бір де бір материалдық емес актив танылуға жатпайды. Зерттелуге (немесе ішкі жоба шеңберіндегі зерттеу сатысына) жұмсалған шығындар олар орын алған кезде шығыс ретінде танылуы тиіс.

55. Ішкі жоба шеңберіндегі зерттеу сатысын жүзеге асырған кезде ықтимал экономикалық табыстарды генерациялай алатын материалдық емес активтің бар екендігін көрсете алмайды. Тиісінше мұндай шығындар орын алған кезде танылуы тиіс.

56. Зерттеу қызметінің мысалы болып мыналар табылады:

(а) жаңа білімдерді алуға бағытталған қызмет;

(b) зерттеулер немесе басқа білімдердің нәтижесін қолдану аясын іздеу, бағалау және түпкілікті таңдау;

(c) материалдарға, құрылғыларға, өнімдерге, процестерге, жүйелерге немесе қызметтерге балама іздеу; және

(d) жаңа немесе жақсартылған материалдарға, құрылғыларға, өнімдерге, процестерге, жүйелерге немесе қызметтерге ықтимал баламаларды жасау, қалыптастыру, бағалау және түпкілікті таңдау.

Әзірлеу сатысы

57. Әзірлемелерден (немесе ішкі жобаның шеңберіндегі әзірлеу сатысынан) пайда болатын материалдық емес актив ұйым мыналарды:

(а) материалдық емес активті құрудың техникалық жүзеге асырылуын, ол пайдалану немесе сату үшін қол жетерліктей болуын;

(b) өзінің материалдық емес активті құру және оны пайдалану немесе сату ниетін;

(c) өзінің материалдық емес активті құруға немесе сатуға қабілеттілігін;

(d) материалдық емес актив ықтимал экономикалық табыстарды құруын. Басқаларымен қоса, ұйым материалдық емес активтің нәтижелері немесе материалдық емес активтің өзі үшін арналған нарықты немесе оны ішкі пайдалану көзделген жағдайда, мұндай материалдық емес активтің пайдалылығын;

(e) әзірлемені аяқтау үшін және материалдық емес активті пайдалану немесе сату үшін жеткілікті техникалық, қаржылық және басқа ресурстарға қол жететіндігін;

(f) материалдық емес активті әзірлеу барысында жұмсалған шығындарды сенімді бағалай алу қабілеттілігін көрсете алған кезде ғана танылады.

58. Ішкі жобаның шеңберіндегі әзірлемелер сатысында ұйым кейбір жағдайларда материалдық емес активті белгілеп, бұл актив ықтимал экономикалық табыстарды құратынын көрсете алады. Өйткені жобаның әзірлеу сатысы зерттеу сатысына қарағанда дамытылған болып келеді.

59. Әзірлемелер бойынша қызметтің мысалдары:

(а) өндіріске дейінгі үлгілерді және модельдерді жобалау, құрастыру және тестілеу;

(b) жаңа технологияны қосатын құралдарды, үлгі-қалыпты, үлгілерді және мөртабандарды жобалау;

(c) экономикалық масштабтар бойынша коммерциялық өндіріс үшін келмейтін тәжірибелік құрылғыны жобалау, құрастыру және қолдану; және

(d) таңдап алынған балама материалдарды, құрылғыларды, өнімдерді, процестерді, жүйелерді немесе қызметтерді жобалау, құрастыру және тестілеу.

60. Материалдық емес актив ықтимал болашақ экономикалық табыстарды құрайтындығын көрсету үшін ұйым 36 Активтердіц құнсыздануы ХҚЕС-да (IAS) белгіленген қағидаттарды қолдана отырып, активтен алынатын болашақ экономикалық табыстарды бағалайды. Егер актив экономикалық табыстарды тек қана басқа активтермен үйлесімде құрайтын болса, ұйым 36 ХҚЕС-та (IAS) белгіленген басым бірлік тұжырымдамасын қолданады.

61. Материалдық емес активтен алынатын пайданы аяқтау, пайдалану және алуға арналған ресурстардың қол жетерліктей болуы ұйымның қажетті техникалық, қаржылық және басқа да ресурстарын және осы ресурстардың болуын қамтамасыз ететін қабілетін көрсететін, мәселен, бизнес-жоспары арқылы анық көрсетілуі мүмкін. Ұйым белгілі бір жағдайларда кредитордың осы жоспарды қаржыландыруға даяр екендігін растайтынына уәде бере отырып, сыртқы қаржыландырудың қол жететіндей болуын айғақтайды.

62. Ұйымда өзіндік құнды есептеу жүйесі көптеген жағдайларда осы ұйымның ішінде материалдық емес активті құрудың өзіндік құнын шынайы бағалауды қамтамасыз етуге қабілетті. Мысалы, жалақыға және авторлық құқықтар мен лицензиялар алу немесе компьютерлік бағдарламаларды әзірлеу үшін жұмсалған басқа да шығындарға қатысты.

63. Ішінара шығарылған сауда таңбаларына, титулдық деректер, баспа құқықтарына, клиенттердің тізімдері және мазмұны бойынша ұқсас баптар материалдық емес активтер ретінде танылуға жатпайды.

64. Ішкі құралған сауда белгілеріне, титулдық деректерге, баспа құқықтарына, клиенттердің тізімдеріне және мазмұны бойынша ұқсас баптарға жұмсалған шығындарды жалпы ұйымды дамытуға жұмсалған шығындардан ажыратуға болмайды. Осыған сәйкес, мұндай баптар материалдық емес активтер ретінде танылуға жатпайды.

Ішкі құралған материалдық емес активтің нақты құны

65. 24-тармақтардың мақсаттары үшін ішкі құралған материалдық емес активтің нақты құны 21, 22, және 57 - тармақтарда белгіленген талаптарға материалдық емес актив алғаш рет сәйкес келген күннен бастап келтірілген шығын сомасын білдіреді. 71 тармақ бұрын танылған шығыс ретінде шығындарды қалпына келтіруге рұқсат бермейді.

66. Ішкі құралған материалдық емес активтің өзіндік құнына басшылықтың мақсатына сәйкес активтерді құру, жасау және пайдалануға дайындау үшін қажетті барлық тікелей шығындарды қамтиды. Тікелей шығындарға мыналар мысал бола алады:

(а) материалдық емес активті құру кезінде пайдаланылған немесе қолданылған материалдарға және қызметтерге арналған шығындар;

(b) қызметкерлерге материалдық емес активті құруға байланысты туындаған сыйақыларға арналған шығындар (19 Қызметкерлерге берілетін сыйақылар ХҚЕС-ының (IAS) анықтамасына сәйкес);

(c) заңды құқықты тіркегені үшін баж; және

(d) материалдық емес активті құру үшін пайдаланылған патенттерді және лицензияларды амортизациялау.

23 Қарыздар бойынша шыгындар ХҚЕС (IAS) пайызды ішкі құралған материалдық емес активтің бастапқы құнының элементі ретінде тану үшін талаптарді белгілейді.

67. Төменде көрсетілгендер ішкі құралған материалдық емес активтің өзіндік құнына кірмейді:

(а) сауда, әкімшілік және басқа да жалпы үстеме шығыстар, активті пайдалануға дайындауға тікелей жатқызылған болуы ықтималдарын қоспағанда;

(b) активтің жоспарлы көрсеткіштеріне қол жеткізгенге дейін орын алған нақты тиімсіздіктер мен бастапқы операциялық шығындар; және

(c) қызметкерді активті пайдалануға дайындауға жұмсалған шығындар.

68. Материалдық емес активтермен байланысты шығыстар мынадай жағдайларды есепке алмағанда танылады, егер:

(а) тану талаптарына жауап беретін материалдық емес активтің нақты құнының бір бөлігін құраған болмаса (18-67-тармақтарды қараңыз); немесе

(b) бап ұйымдарды біріктірген кезде пайда болса және материалдық емес актив ретінде танылмаса. Бұл жағдайларда шығындар сатып алу күнгі гудвилл ретінде танылған соманың бір бөлігін құрайды (3 Бизнес бірлестіктері ХҚЕС-ты (IFRS) қараңыз ).

69. Кейбір жағдайларда шығындар ұйымның пайдасына болашақ экономикалық кірісті қамтамасыз ету үшін жұмсалады, бірақ ешқандай танылуы мүмкін материалдық емес немесе басқа да актив сатып алынбайды немесе жасалмайды. Тауарлармен жабдықтау жағдайларында, мұндай шығындарды ұйым, сол тауарларға қол жеткізу құқығы болғанда, шығыс ретінде таниды. Қызметпен жабдықтау жағдайларында, мұндай шығындарды ұйым, өзі қызметті қабылдайтын болса, шығыс ретінде таниды.

Мысалы, зерттеуге кеткен шығындарды ұйымдар бірлестігі құнының бір бөлігін құрайтын жағдайды қоспағанда, олар келтірілген кездегі шығыстар ретінде танылуға жатады (54-тармақты қараңыз). Шығын шығарылған кезде шығыстар ретінде танылатын шығынның басқа бір мысалы мыналарды қамтиды:

(а) Жылжымайтын мүлік, гимараттар мен жабдықтар ХҚЕС-ына (IAS) сәйкес жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар баптарының өзіндік құнына кіргізілетіннен басқа іске қосу жұмыстарына (мысалы, іске қосу шығындары) арналған шығындар. Іске қосу жұмыстарына арналған шығындар заңды тұлғаны құру кезінде шығарылған заңгерлерге және хатшылыққа арналған шығындар сияқты құрылтай шығыстарынан, жаңа құралдарды немесе ұйымды ашуға арналған шығындар (яғни, іске қосу алдындағы шығындар) немесе жаңа операцияларды ашу немесе жаңа өнімдерді немесе процестерді енгізуге (яғни операцияға дейінгі шығындар) арналған шығындардан тұруы мүмкін:

(b) қызметкерді дайындауға жұмсалған шығындар;

(c) жарнамаға және өнімді нарыққа шығаруға жұмсалған шығындар (почта арқылы жасалатын тапсырыс каталогтарымен қоса);

(d) ұйымның бір бөлігін және түгелдей көшіруге немесе қайта құруға арналған шығындар.

69А Ұйым тауарларды иеленгенде, оның тауарларға қол жеткізуге құқығы болады. Осыған ұқсас, жабдықтау жөніндегі келісімшарттың шарттарына сәйкес, тауарларды жабдықтаушы жасап шығаратын болғанда, және ұйым тауарлардың ақысына жеткізілуін талап ете алатын болғанда ұйымның тауарларға қол жеткізуге құқығы бар деп саналады. Қызметтерді ұйымға көрсету жөнінде келісімшартқа сәйкес, оларды жабдықтаушы көрсететін болғанда, және ұйым оларды басқа қызметті көрсету үшін мысалы, жарнамаларды тұтынушыларға жеткізу үшін, қолданбағанда, ұйым қызметтерді қабылдаған деп саналады.

70. 68-тармақ бойынша ұйым тауарларға қол жеткізуге құқықты алмай тұрып, тауарлардың ақысын алдын ала төлеген болса, алдын ала төленген ақыны актив ретінде тануға ұйымға тыйым салмайды. Осыған ұқсас, 68-тармақ бойынша ұйым қызметтерді қабылдамай тұрып, тауарлардың ақысын алдын ала төлеген болса, алдын ала төленген ақыны актив ретінде тануға ұйымға тыйым салмайды.

Актив ретінде танылуға жатпайтын бұрынғы шығыстар

71. Бастапқыда шығыс ретінде танылған материалдық емес активтерге жұмсалған шығындар неғұрлым кейінгі күнге арналған материалдық емес активтің өзіндік құнының бір бөлігі ретінде танылуға жатпайды.

72. Ұйым не 74 тармақта көзделген өзіндік қун бойынша есепке алу моделін. не 75-тармақта өзінің есеп саясаты ретінде көзделген қайта бағалау моделін таңдауға міндетті. Егер материалдық емес актив қайта бағалау моделі бойынша есепке алынса. онда осы кластағы басқа барлық активтер осындай активтер үшін белсенді нарық болмаған жағдайдан басқа жағдайларда осы модель бойынша есепке алынуға тиіс.

73. Материалдық емес активтердің класы сипаттамалары және ұйым операцияларында қолданылуы бойынша ұқсас активтердің тобын білдіреді. Материалдық емес активтерді класс ішінде қайта бағалау сонымен бір мезгілде активтерді таңдамалы қайта бағалау мүмкіндігін болдырмау және өзіндік құнды және әр күндегі қайта бағаланған құндардың араласуын бірдіретін соманы қаржылық есепте тиісінше ұсыну мақсатында жүргізіледі.

 Нақты құнды есепке алу моделі

74. Материалдық емес актив бастапқы танудан кейін жинақталған амортизацияны және құнсызданудан болған кез келген жинақталған шығындарды шегеріп тастағандағы нақты құн бойынша есепке алынуға тиіс.

Нақты құнды қайта бағалау моделі

75. Материалдық емес актив басқапқы танудан кейін оның қайта бағалау күнгі әділ құнын білдіретін қайта бағаланатын сома минус кез келген кейіннен жинақталған амортизация және кез келген кейіннен жинақталған құнсызданудан болған шығындарды білдіретін қайта бағалау сомасы бойынша есепке алынуға тиіс. Осы Стандартқа сәйкес қайта бағалау мақсаттары үшін әділ құн активтік нарыққа сілтеме жасау арқылы айқындалуы тиіс. Қайта бағалаулар активтің қаржылық жағдай туралы есептік құны мен оның әділ құны арасында елеулі айырмашылықтың болуының алдын алу үшін барынша тұрақты жүргізілуге тиіс.

76. Қайта бағалау үлгісі мыналарға:

(а) бұрын активтер ретінде танылмаған материалдық емес активтерді қайта бағалауға; немесе

(b) материалдық емес активтерді олардың нақты құнынан айырмашылығы бар сомаларда бастапқы тануға жол бермейді.

77. Қайта бағалау моделі активтің бастапқы нақты құны танылғаннан кейін қолданылады. Алайда, материалдық емес активтің нақты құнының бір бөлігі ғана актив болып танылады, себебі актив процестен өтпейінше критерийлеріне сай келмейді (65 тармақты қараңыз), сондықтан қайта бағалау моделі осы активтердің барлығына қолданылуы мүмкін. Бұдан басқа, қайта бағалау моделі мемлекеттік субсидия ретінде алынған және номиналдық сома бойынша танылған материалдық емес активтерге қолданылуы мүмкін (44 - тармақты қараңыз).

78. 8-тармақта берілген сипаттамалар бойынша материалдық емес активтің белсенді нарыққа тән емес, бірақ кездесуі мүмкін. Мысалы, кейбір заңнамаларда жолаушылар тасымалдауға, балық аулауға, өндірістік квоталарға еркін берілетін рұқсаттар үшін белсенді нарық болуы мүмкін. Алайда, тауар маркаларі, титулдық деректер, музыка және кинофильмдер шығаруға, патенттерге немесе тауар белгілері үшін белсенді нарық болуы мүмкін емес, өйткені бұл активтердің барлығы бірегей болып табылады. Сонымен қатар, материалдық емес активтер сатып алу және сату заты болып табылса да, жеке сатып алушылар арасында шарттар жасалса да, мәміле барынша сирек жүргізіледі. Сол себепті, бір актив үшін төленген баға басқа активтің әділ құнын растау үшін жеткілікті болып табылмайды. Сонымен қатар, баға туралы ақпарат көбіне жабық сипатта болады.

79. Қайта бағалаудың жиі жүргізілуі қайта бағаланатын материалдық емес активтердің әділ құндары оның волатильдігіне байланысты болады. Қайта бағаланған активтердің әділ құны мен оның қаржылық жағдай туралы есептік құнының айтарлықтай айырмашылығы болса, қосымша қайта бағалау жүргізілуі тиіс. Кейбір материалдық емес активтердің әділ құны айтарлықтай және волатильді өзгерістерге ұшырауы мүмкін, мұның өзі жыл сайынғы қайта бағалаудың қажеттілігін туғызады. Мұндай жиі қайта бағалаулар әділ құндары аз ғана өзгеріске ұшыраған материалдық емес активтер үшін қажет емес.

80. Материалдық емес актив қайта бағаланған кезде, сол активтің теңгерімдегі сомасы қайта бағалау сомасына реттестіріледі:

(а) жалпы теңгерімдегі сома активтің теңгерімдегі сомасын қайта бағалауға сәйкес болатын жолда реттестіріледі. Мысалы, жалпы теңгерімдегі сома бақыланатын нарыққа сілтеме арқылы немесе теңгерімдегі сомадағы өзгеріске үйлесімді түрде есептеліне алады. Қайта бағалау күніндегі жинақталған амортизация жалпы теңгерімдегі сома мен жинақталған құнсыздану шығындарын есепке алғаннан кейінгі активтің теңгерімдегі сомаларының арасындағы бірдей айырмашылыққа реттестіріледі; немесе

(b) жинақталған амортизация активтің жалпы теңгерімдегі сомаға қарсы жойылады.

Жинақталған амортизацияның реттестіру сомасы 85 және 86 тармақтарына сәйкес есептелінетін теңгерімдегі сомадағы өсу немесе кемудің бір бөлігін құрайды.

81. Егер қайта бағаланатын материалдық емес активтердің класына жатқызылатын материалдық емес актив осы актив үшін актив нарығының болмауы себепті қайта бағалау мүмкін болмаса. мундай актив кез келген жинақталған амортизацияны және қунсызданудан болған шығынды шегеріп тастағанда оның өзіндік құны бойынша есепке алынуға тиіс.

82. Егер қайта бағаланатын материалдық емес активтердің әділ құны белсенді нарыққа сілтеме жасау арқылы айқындалуы мүмкін болмағанда, активтің қаржылық жағдай туралы есептік құны кез келген кейінгі жинақталған амортизацияны және кез келген құнсызданудан болған кейінгі жинақталған шығындарды шегеріп тастағандағы оның қайта бағалау күнгі қайта бағаланған шамасы болуға тиіс.

83. Қайта бағаланған материалдық емес актив үшін бұдан әрі белсенді нарықтың болмау фактісі активтің құнсыздану белгісі болып табылады және оны 36 Активтердің құнсыздануы ХҚЕС-ына (IAS) сәйкес тестілеу қажеттілігін көрсетеді.

84. Егер активтің әділ құны бағалаудан кейінгі күнгі белсенді нарыққа сілтеме арқылы айқындалса, онда қайта бағалау үлгісі осы күнмен қолданылады.

85. Егер материалдық емес активтің қаржылық жағдай туралы есептік құны қайта бағалау нәтижесінде жоғарыласа, онда мұндай ұлғаю басқа толық табыс арқылы танылуы тиіс және «қайта бағалаудан болған өсу» тақырыбымен үлесте жинақталуы тиіс. Алайда мұндай өсу бұрын пайдада немесе шығында танылған актив бойынша қайта бағалаудан болған шығынды реверстейтін дәрежеде пайдада немесе шығында танылуға жатады.

86. Егер материалдық емес активтің қаржылық жағдай туралы есептік құны қайта бағалау нәтижесінде төмендесе, онда мұндай азаю пайдада немесе шығында танылуға жатады. Алайда азаю осы активтің өзіне қатысты қайта бағалаудан болған өсімде кез келген кредиттік сальдо болған дәрежеде басқа толық табыс арқылы танылуы тиіс. Мұндай азаю басқа толық табыс арқылы танылған азаю үлесте «қайта бағалаудан болған өсу» тақырыбымен жинақталған соманы азайтады.

87. Қайта бағалау нәтижесінде жинақталған, капиталға енгізілген өсім оны іске асырғаннан кейін бөлінбеген пайда шотына тікелей ауыстырылуы тиіс. Құнның қайта бағалаудан болған барлық өсім сомасы активті айналыстан алған немесе шығарған кезде іске асырылуы мүмкін. Алайда осы соманың бір бөлігі ұйымның активін пайдалану барысында іске асырылуы мүмкін, мұндай жағдайда қайта бағалаудан болған құн өсімінің іске асырылған шамасы активтің қайта бағаланған қаржылық жағдай туралы есептік құнына негізделген амортизация мен активті нақты сатып алу құны негізінде танылған амортизация арасындағы айырма болып табылады. Қайта бағалаудан болған құнның өсімін бөлінбеген пайда шотына ауыстыру пайда және шығын туралы есепте көрсетілмейді.

88. Ұйым активтің пайдалы қызмет мерзімі айқындалған немесе айқындалмаған болып табылатынын анықтауға тиіс, және ең алдымен осы мерзімді құрайтын өндіріс бірлігінің немесе осындай бірліктердің ұзақтығын немесе санын белгілеуге міндетті. Ұйым материалдық емес активті, егер барлық маңызды факторларды талдау осы актив бұл ұйымға келетін ақша қаражатының таза ағынына басым болуы күтілетін кезең ішінде болжанатын шектің болмауын көрсетсе, пайдалы қызмет мерзімі айқындалмаған ретінде қарауы тиіс.

89. Материалдық активті есепке алу үшін оның пайдалы қызмет мерзімі негіз болып табылады. Пайдалы қызмет мерзімі айқындалған материалдық емес актив амортизацияланады (97-106-тармақтарды қараңыз), ал пайдалы қызмет мерзімі айқындалмаған материалдық емес актив амортизацияланбайды (107-110 -тармақтарды қараңыз). Осы Стандартта ашық көрсетілген үлгілер әртүрлі материалдық емес активтердің пайдалы қызмет мерзімінің қалай анықталатынын, алынған нәтижелерге сүйене отырып, осындай активтердің қалай есептелетінін көрсетеді.

90. Материалдық емес активтің пайдалы қызмет мерзімін айқындаған кезде мыналарды қоса алғанда:

(а) ұйымның активті болжамды пайдалануы, менеджерлердің басқа топтарының осы активтерді тиімді басқару қабілеттері;

(b) активтің әдеттегі өмір циклы және осындай түрде пайдаланылатын осындай активтердің пайдалы қызмет мерзімдерін бағалау туралы жария ақпараттарды;

(c) ескірудің техникалық, технологиялық, коммерциялық және бақса да түрлері;

(d) актив қолданылатын саланың тұрақтылығы және активтен алынатын тауарларға және қызметке нарықтық сұраныстың өзгеруі;

(e) бәсекелестердің немесе әлеуетті бәсекелестердің болжамды іс-әрекеттері;

(f) активтен болашақта экономикалық пайда алу үшін қажет болатын активтерді ұстауға және қызмет көрсетуге арналған шығын деңгейі, сондай-ақ ұйымның осындай шығын деңгейіне қол жеткізу жөніндегі мүмкіндіктері мен мақсат қоюы;

(g) активтерді бақылау кезеңдері және активтерді пайдалануға қойылатын тиісті жалдау шарттары аяқталатын күн сияқты заңдық немесе осындай шектеулер; және

(h) активтің пайдалы қызмет мерзімі ұйымның басқа активтерінің пайдалы қызмет мерзіміне тәуелді-тәуелді еместігі туралы көптеген факторлар назарға алынады.

91. «Белгісіз» термині «мерзім белгіленбеген» дегенді білдірмейді. Материалдық емес активтің пайдалы қызмет мерзімі активті ұстауға және қызмет көрсетуге арналған болашақтағы шығындардың активтің пайдалы қызмет мерзімін бағалаған кезде айқындалған активтің жұмыс көрсеткіштерін сақтау үшін талап етілетін шығын деңгейін, сондай-ақ ұйымның осындай шығын деңгейіне қол жеткізу жөніндегі мүмкіндіктері мен мақсат қоюын көрсетеді. Материалдық емес активтің пайдалы қызмет мерзімі белгісіз болып табылатыны туралы қорытынды активтің жұмыс көрсеткіштерін сақтау үшін талап етілетіннен жоғары болашақтағы шығынға тәуелді болмауы тиіс.

92. Технология саласында болатын жылдам өзгерістерге байланысты компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз ету және басқа да көптеген материалдық емес активтер технологиялық ескіруге ұшырайды. Сондықтан олардың пайдалы қызмет мерзімі қысқа болуы жиі болады. Материалды емес активтерді қолдана отырып шығарылған баптың сату бағасындағы болжанатын болашақ қысқартулар кезекті түрде активке енгізілген болашақ экономикалық пайдалардың қысқартуын тойтаратын активтің технологиялық немесе коммерциялық көнеруінің күтілуін меңзейді.

93. Материалдық емес активтің пайдалы қызмет мерзімі өте ұзақ, тіпті шектеусіз болуы да мүмкін. Белгісіздіктің болуы, бірақ нақты емес қысқа мерзімді таңдау кезінде емес, материалдық емес активтің пайдалы қызмет мерзімін бағалау кезінде мұқият қарауды қажет етеді.

94. Шарттық немесе өзге де заңдық құқықтардан туындайтын материалдық емес активтің пайдалы қызмет мерзімі осындай құқықтардың қолданылу мерзімінен аспауға тиіс, бірақ ұйым активтерді пайдалану үшін есептелетін кезеңнің ұзақтығына қарай қысқа болуы мүмкін. Егер шарттық немесе өзге де заңдық құқықтар жаңартуға болатын шектеусіз мерзімге берілсе, материалдық емес активтің пайдалы қызмет мерзіміне жаңартуды ұйым айтарлықтай шығындарсыз жүзеге асыратыны туралы растаулар болған кезде ғана жаңартылатын кезең (кезеңдер) енгізілуі мүмкін. Ұйымдар бірлестігіндегі материалдық емес актив ретінде танылған қайта сатып алынған құқықтың пайдалану мерзімі-осы құқық берілген келісімшарттың қалған келісімшарттық кезеңі және жаңарту кезеңі құрамына кірмеуі тиіс.

95. Материалдық емес активтің пайдалы қызмет мерзіміне ықпал ететін экономикалық факторлар сияқты құқықтық факторлар да орын алуы мүмкін. Экономикалық факторлар ұйым болашақ экономикалық пайда табатын кезеңді айқындайды. Құқықтық факторлар ұйым осы пайдаға кіруді бақылайтын кезеңді шектей алады. Пайдалы қызмет мерзімі көрсетілген факторлар арқылы айқындалатын кезеңдердің барынша қысқасын білдіреді.

96. Басқаларымен қатар мынадай факторлардың болуы ұйымның айтарлықтай шығындарсыз шарттық немесе өзге де заңдық құқықтарды жаңарта алатынын:

(а) шарттық немесе өзге де заңдық құқықтардың жаңартылатыны туралы растау (бұрынғы тәжірибеге негізделуі ықтимал) болуы; Егер жаңарту үшінші тараптың келісіміне байланысты болса, онда үшінші тұлғаның осындай келісімді беретіні туралы растаудың болуы қажет;

(b) жаңарту үшін қажетті кез келген талаптардың орындалатыны туралы растау болғанда; және

(c) құқықты жаңартуға байланысты ұйымға келтірілетін шығындар осындай жаңартудан алыну күтілетін болашақтағы экономикалық пайдамен салыстырғанда айтарлықтай болмайтынын растайды.

Егер жаңартумен байланысты шығындар осындай жаңартудан алыну күтілетін болашақтағы экономикалық пайдамен салыстырғанда айтарлықтай көп болып табылса, олар істің мәні бойынша жаңарту күнгі жаңа материалдық активті сатып алу құнын білдіреді.

Амортизациялау кезеңі және әдісі

97. Пайдалы қызмет мерзімі белгіленген материалдық емес активтердің амортизацияланған сомасы осы мерзім ішінде жүйелі негізде бөлінуге тиіс. Активті амортизациялау пайдалану үшін рұқсат етілген кезде, яғни активтің орналасқан жері мен жай-күйі оны әкімшіліктің мақсатына сәйкес пайдалануды қамтамасыз еткен кезде басталуы тиіс. Амортизация мына екі күннің неғұрлым ерте басталатын күні тоқтатылады: 5 Сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер және тоқтатылган қызмет ХҚЕС-ына (IFRS) сәйкес активті сатуға арналған жіктеу күні (немесе оны сату үшін жіктелген шығыс тобына енгізу) немесе осы активті тану тоқтатылған күні. Амортизацияны есептеудің пайдаланылатын әдісі ұйымның болашақ экономикалық пайдасын күтілетін пайдалану кестесін көрсетуге тиіс. Егер мұндай кесте сенімді айқындалмаса, бірқалыпты есептеу әдісі пайдаланылуға тиіс. Әр кезеңнің амортизациялық шегерімі басқа Стандартта оны басқа активтің қаржылық жағдай туралы есептік құнына қосуға рұқсат етілген немесе талап етілетін жағдайдан басқа кезде пайдада немесе шығында танылуға жатады.

98. Активтің амортизацияланатын құнын жүйелі негізде бөлу үшін оның пайдалы қызмет мерзімі ішінде әртүрлі амортизациялау әдістері қолданылуы мүмкін. Оларға бірқалыпты есептеу әдісі, азайтылған қалдық әдісі және өндіріс әдісінің бірліктері жатқызылады. Актив үшін қолданылатын әдіс активте жасалған, күтілетін болашақ экономикалық пайданы тұтынудың есептеу кестесі негізінде таңдап алынады, және осы болашақ экономикалық пайданы тұтынудың есептік кестесінде өзгерістер болғаннан басқа жағдайларда, кезеңнен кезеңге кезектілік тәртібімен қолданылады.

98A Материалды емес активті қамтитын қызмет арқылы туындайтын табысқа негізделген амортизациялау әдісі жарамсыз екені туралы жоққа шығаруға болатын жорамал бар. Материалды емес активті қамтитын қызмет арқылы туындайтын табыс материалдық емес активте қамтылған экономикалық пайдалардың тұтынылуына тікелей қатысты болмайтын факторларды тойтарады. Мысалы, табыс басқа да тұтыну мен процесстерден, сату қызметтерінен және сатылым мөлшері мен бағасындағы өзгерістерден ықпал етіледі. Табыстың баға компоненті активтің тұтынылуына ешқандай қатысы болмайтын инфляция арқылы ықпал етіле алады. Бұл жорамалды еңсеру тек қана шектелген жағдайларда мүмкін болып табылады:

(a) 98С тармағында көрсетілгендей, материалдық емес актив табыстың өлшемі ретінде ұсынылса; немесе

(b) материалдық емес активтің экономикалық пайдаларының табыстары мен тұтынылуының арақатынасы жоғары түрде белгіленсе.

98B 98 тармаққа сәйкес тиісті амортизациялау әдісін таңдауда, ұйым материалдық емес активтерге тән басым шектеуші факторды анықтай алды. Мысалы, ұйымға оның матиалдық емес активтеріне құқықтарын бекітетін келісімшарт ұйымның материалдық емес активтерінің қолдынымын алдын-ала анықталған жылдар саны (яғни, уақыты), өндірілген бірліктер саны немесе шығатын табыстың тұрақты жалпы сомасы ретінде анықтай алады. Осындай басым шектеуші факторды анықтау амортизацияның тиімді негізін анықтауда бастама нүкте ретінде қызмет ете алады, алайда, басқа негіз қолданылуы мүмкін, егер ол экономикалық пайдаларды тұтынудың болжанған үлгісін нақтырақ көрсете алса.

98C Материалдық емес активтерге тән басым шектеуші фактор пайда табалдырығының нәтижесі болған жағдайда, шығатын пайда амортизациялаудың тиісті негізі бола алады. Мысалы, ұйым алтынды алтын шахтасынан табу және алу туралы келісімді ала алады. Келісімшарттың өту мерзімі алтынды алудан шығатын жалпы пайданың тұрақты сомасына негізделуге мүмкін (мысалы, келісімшарт алтынның сатылымынан алынған жалпы жинақталған пайда 2 миллиард а.б. жеткенге дейін алтынды шахтадан алуға рұқсат ете алады) және алынатын алтынның сомасына немесе уақытына негізделмеуі мүмкін. Басқа мысалда, ақылы жолды пайдалану құқығы жинақталған ақыдан шығатын пайданың тұрақты жалпы сомасына негізделе алады (мысалы, келісімшарт жолды пайдаланудан алынған жалпы жинақталған ақылар сомасы 100 миллион а.б. жеткенге дейін ақылы жолды пайдалануына рұқсат ете алады). Пайда материалдық емес активтерді пайдалану келісімшартында басым шектеуші фактор ретінде анықталған жағдайда, шығатын пайда материалдық емес активтерді амортизациялаудың тиісті негізі бола алады, егер келісімшарт амортизациялау бекітілген пайданың тұрақты жалпы сомасын нақтылай алса.

99. Амортизация, әдетте, пайда және шығындар туралы есепте танылады. Бірақ кейде активте бекітілген экономикалық кіріс басқа активтерді өндіру кезінде жойылып кетеді. Бұл жағдайда амортизация басқа активтің өзіндік құнының бір бөлігін құрайды және оның қаржылық жағдай туралы есептік құнына енгізіледі. Мысалы, өндірістік процесте қолданылатын материалдық активтердің амортизациясы қорлардың қаржылық жағдай туралы есептік құнына енгізіледі (2 Босалқылар ХҚЕС-ын (IAS) қараңыз).

Қалдық құны

100. Материалдық емес активтің қалдық құны:

(а) үшінші тараптың активті оны пайдалы қолдану мерзімінің соңында сатып алу міндеттемесі болған; немесе

(b) активтің белсенді нарығы болған жағдайларды қоспағанда, нөлге тең болып қабылдануы тиіс және:

(i) қалдық құны осындай нарыққа сілтеме жасау арқылы анықталуы мүмкін; және

(ii) осындай нарық активті пайдалы қолдану мерзімінің соңында болуы ықтимал.

101. Активтің амортизацияланатын сомасы оның жою құны шегерілгеннен кейін анықталады. Нөлдік құннан айырмашылығы бар жою құны ұйымның материалдық емес активті оның пайдалы қызмет көрсету мерзімінің соңына дейін сатуды межелеп отырғанын түсіндіреді.

102. Активтің жою құнын бағалау оны бағалау күнгі ұқсас активті сатудың пайдалы қызмет мерзімінің аяғында осы актив пайдаланылатын жағдайға ұқсас шартпен пайданалынған жеткізілген басым бағасы бойынша сату есебінен өтелетін соманы негізге ала отырып жүргізіледі. Жою құны, кем дегенде, әрбір қаржылық жылдың аяғында қайта қаралады. Активтің жою құнының өзгерісі есепте 8 Есеп саясаты, бухгалтерлік есеп багалауларында болатын өзгерістер және қателер ХҚЕС-ына (IAS) сәйкес бухгалтерлік қаржылық жағдай туралы есептегі өзгеріс сияқты көрсетіледі.

103. Материалдық емес активтің жою құны оның қаржылық жағдай туралы есептік құнына тең немесе одан асатын сомаға дейін ұлғаюы мүмкін. Егер мұндай болса, тарату құны кейіннен оның қаржылық жағдай туралы есептік құнынан азаймайтын болса, осы актив бойынша амортизациялық аударымдар нөлге тең болады.

Амортизациялау кезеңін және әдісін талдау

104. Пайдалы қызмет мерзімі белгіленген материалдық емес активтерді амортизациялау кезеңі және әдісі кем дегенде әрбір қаржылық жылдың аяғында талдауға жатады. Егер пайдалы қызметтің есептеу мерзімі бұрынғы бағалаудан айтарлықтай өзгеше болса, онда амортизациялау кезеңі тиісінше өзгертілуі тиіс. Активте бекітілген болашақ экономикалық кірісті пайдаланудың есептік кестесінде өзгеріс болса, онда амортизациялау әдісі осындай өзгерістерді көрсету үшін өзгертілуі тиіс. Мұндай өзгерістер 8 ХҚЕС-ына (IAS) сәйкес есептік бухгалтерлік бағалаудағы өзгеріс сияқты есепке алынуға тиіс.

105. Материалдық емес активтің қызмет мерзімі ішінде оның пайдалы қызмет мерзімін бағалау дұрыс болып табылмайтыны айқын көрінуі мүмкін. Мысалы, құнсызданудан болған шығынды тану амортизациялау кезеңін өзгертуді нұсқауы мүмкін.

106. Уақыттың өтуіне қарай материалдық емес активтерден ұйымға түсуі күтілетін болашақ экономикалық кіріс кестесі өзгеруі мүмкін. Мысалы, бірқалыпты есептеу әдісі емес, азаятын қалдық әдісін қолданған жөн болып көрінуі мүмкін. Тағы бір мысал ретінде берілген лицензияларды пайдалану құқығы бизнес-жоспардың басқа құрамына қолданылғанға дейін мерзімі кейінге қалдырылған жағдай болып табылады. Бұл жағдайда келіп түскен активтерден экономикалық кіріс неғұрлым кейінгі кезеңдерге дейін алынуы мүмкін.

107. Пайдалы қызмет мерзімі белгіленбеген материалдық емес активтер амортизациялауға жатпайды.

108. 36 Активтердің құнсыздануы ХҚЕС-ына (IAS) сәйкес ұйым пайдалы қызмет мерзімі белгіленбеген материалдық емес активті құнсыздануды оның өтелетін сомасының:

(а) жыл сайынғы негізінде; және

(b) әрқашан да материалдық емес активтің ықтимал құнсыздану белгісі болған кезде қаржылық жағдай туралы есептік құнымен салыстыру жолымен тесттен өткізу міндетті.

Пайдалы қызмет мерзімін бағалауды талдау

109. Амортизацияланбайтын материалдық емес активтің пайдалы қызмет мерзімі соған сәйкес пайдалы активтің бағалау дұрыстығын қамтамасыз ететін осы активтің пайдалы қызмет көрсету мерзімі белгіленбеген оқиғаны және жағдайларды түсіндіруге әр кезеңде талдануға тиіс. Теріс жауап болған жағдайда пайдалы қызмет мерзімін бағалаудағы белгісізден белгіліге қарай өзгеру 8 Есеп саясаты, бухгалтерлік есеп бағалауларында болатын өзгерістер және қателер ХҚЕС-ына (IAS) сәйкес бухгалтерлік бағалаудағы өзгеру сияқты есепте көрінуі тиіс.

110. 36 ХҚЕС-ына (IAS) сәйкес материалдық емес активтің пайдалы қызмет мерзімін бағалаудағы белгісізден белгіліге қарай өзгеру осы активтің ықтимал құнсыздануын растайды. Нәтижесінде ұйым активті оның қаржылық жағдай туралы есептік құнымен 36 ХҚЕС-ына (IAS) сәйкес анықталған өтелу сомасын салыстыру арқылы құнсыздануға, тесттен өткізеді және танудың қаржылық жағдай туралы есептік құнның құнсызданудан болған шығын ретіндегі өтелетін сомадан кез келген асып кетуі танылады.

111. Активтің құнсыздануы болғандығын анықтау үшін ұйым 36 Активтердің құнсыздануы ХҚЕС-ты (IAS) қолданады. Бұл Стандарт ұйым өз активтерінің қаржылық жағдай туралы есептік құнын қалай тексеретіндігі, активтің өтелетін құнын қалай анықтайтындығы, құнсызданудан болған шығынды қашан танитындығы және реверстейтіндігі туралы түсіндіреді.

112. Материалдық емес активті тану:

(а) есептен шығаруы бойынша; немесе

(b) оны пайдаланудан немесе есептен шығарудан қандай да бір болашақ экономикалық кіріс күтілмегенде тоқтатылады.

113. Материалдық емес активті тануды тоқтатумен байланысты туатын пайда немесе залал есептен шығарудан түскен таза түсімдер (егер мұндайлар болса) мен активтің қаржылық жағдай туралы есептік құнының арасындағы айырма ретінде анықталады. Олар активті тануды тоқтату кезінде табыстар және шығындар туралы есепте танылуына жатады (17 Жалдау ХҚЕС (IAS) кері жалдау арқылы сатуға қатысты қолданылатын басқаша талап етілетін кезді санамағанда). Табысты түсім ретінде жіктеуге тиым салынады.

114. Материалдық емес активті есептен шығару түрлі тәсілдер арқылы жүзеге асырылады (мысалы, сату, қаржылық жалдау шартын жасасу және сыйға тарту жолымен). Осындай активті есептен шығару күнін анықтау кезінде ұйым тауарды сатудан түскен табысты тану үшін 18 Табыс ХҚЕС-тың (IAS) талаптарын қолданады. 17 ХҚЕС-ы (IAS) есептен шығаруға қатысты кері жалдау арқылы сатуға қолданылады.

115. Егер 21-тармақта аталған тану қағидатына сәйкес ұйым активтің қаржылық жағдай туралы есептік құнында материалдық емес активтің бір бөлігінің ауыстыру құнын таныса, ол ауыстырылған бөлігінің қаржылық жағдай туралы есептік құнын тануды тоқтатады. Егер ұйым активтің ауыстырылған бөлігінің қаржылық жағдай туралы есептік құнын айқындай алмаса, ол ауыстыру құнын оны сатып алу немесе ішкі өндіру сәтіндегі ауыстырылған бөлігінің құнының көрсеткіші ретінде пайдалануға құқылы.

115А Біріккен ұйымдағы құқықты қайта алған жағдайда, егер бұл құқық кейін үшінші тарапқа қайта шығарылатын болса (сатылса), тиісті қаржылық жағдай туралы есептік құн, егер болса, қайта шығыраудан болатын кіріс немесе шығысты анықтауға қолданылуы тиіс.

116. Материалдық емес активті есептен шығару кезінде алу үшін қарсы ұсыну бастапқыда оның әділ құны бойынша танылады. Егер осындай материалдық емес актив үшін ақы төлеу кейінге қалдырылса, алынған қарсы ұсыну бастапқыда ақшалай көрсеткіштегі бағаның баламасы бойынша танылады. Қарсы ұсынудың номиналдық сомасы мен ақшалай көрсеткіштегі бағаның баламасы арасындағы айырма алынатын өтемақының тиімді кірістілігін есепке ала отырып, 18 ХҚЕС-ына (IAS) сәйкес пайыздық түсім ретінде танылады.

117. Осындай материалдық емес активті пайдалану тоқтатылғанда, егер ол сатуға арналған ретінде толық амортизацияланған немесе жіктелген болса (не сатуға арналған ретінде жіктелген сияқты есептен шығару тобына енгізілсе), 5 ХҚЕС-ына (IFRS) сәйкес пайдалы қолданылу мерзімі шектеулі материалдық емес активтерді амортизациялау тоқтатылады.

Жалпы ережелер

118. Ұйым материалдық емес активтердің әрбір класы үшін іште құрылған материалдық емес активтерді және басқа да материалдық емес активтерді шектей отырып, мынадай ақпаратты ашуға міндетті:

(а) пайдалы қызмет мерзімі айқындалмаған немесе айқындалған болып табылатыны және, соңғы жағдайда, пайдалы қызмет мерзімін немесе қолданылған амортизациялау нормасы көрсетілсін;

(b) пайдалы қызмет мерзімі белгіленген материалдық емес активтерге қолданылатын амортизациялау әдісі;

(c) кезең басындағы және аяғындағы жалпы қаржылық жағдай туралы есептік құны және жинақталған амортизация (құнсызданудан болған жинақталған шығындармен топтастырылған);

(d) материалдық емес активтердің кез келген амортизациясы енгізілген пайда және шығын туралы есептің желілік бабы (баптары);

(e) кезеңнің басы мен аяғындағы жай-күйі бойынша мыналар көрсетілген қаржылық жағдай туралы есептік құнды салыстырып тексеру:

(i) ішкі дамудан алынғандарын бөліп көрсете отырып, өсімдер, жеке-жеке сатып алынған, және ұйымды біріктіру арқылы алынғандар;

(ii) сатуға арналған ретінде толық жіктелген, 5 ХҚЕС-ына (IFRS) сәйкес сату үшін арналған ретінде жіктелген сияқты есептен шығару тобына енгізілген активтер;

(iii) 75, 85 және 86-тармақтарға сәйкес қайта бағалау нәтижесінде кезең ішінде туындаған құнды көбейту немесе азайту және 36 Активтердің құнсыздануы ХҚЕС-ына (IAS) сәйкес (егер осындай болса) басқа толық табыс арқылы танылған немесе реверстелген құнсызданудан болған шығындар;

(iv) кезең ішінде 36 ХҚЕС-ына (IAS) сәйкес (егер осындай болса) пайдада немесе шығында танылған құнсызданудан болған шығындар;

(v) кезең ішінде 36 ХҚЕС-ына (IAS) сәйкес (егер осындай болса) пайдада немесе шығында реверстелген құнсызданудан болған шығындар;

(vі) кезең ішінде танылған кез келген амортизация;

(vii) қаржылық есеп көрсеткіштерін ұсыну валютасына қайта санау кезінде, сондай-ақ шетелдік қызметті ұйым ұсынатын валютаға қайта санау кезінде туындаған таза тармақтық айырма; және

(vііі) қаржылық жағдай туралы есептік құнның кезең ішінде басқа да өзгеруі.

119. Материалдық емес активтердің класы сипаттары және ұйымның операцияларында қолданылуы бойынша ұқсас активтердің топтарын білдіреді. Мыналар жекелеген кластардың мысалдары болуы мүмкін:

(а) сауда маркаларының аты;

(b) титулдық деректер және баспа құқықтары;

(c) компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз ету;

(d) лицензиялар және франшизалар;

(e) авторлық құқықтар, патенттер және өнеркәсіптік меншік құқығы, қызмет көрсетуге және пайдалануға арналған құқық;

(f) рецепттер, формулалар, модельдер, сызбалар және прототиптер; және

(g) әзірленетін материалдық емес активтер.

Жоғарыда көрсетілген кластар, егер осы қаржылық есепті пайдаланушыларға неғұрлым маңызды ақпаратты алуға себепші болса, неғұрлым ұсақ кластарға бөлінеді (неғұрлым ірілеріне біріктіріледі).

120. Ұйым құнсызданған материалдық емес аткивтер жайындағы ақпаратты 118(e)(iii)-(v) тармақтарына қосымша ретінде 36 ХҚЕС-ына (IAS) сәйкес ашады.

121. 8 ХҚЕС (IAS) ұйымның ағымдағы кезең ішіндегі елеулі әсер ететін немесе болашақта кейінгі кезеңдерде әсер етуі мүмкін бухгалтерлік бағалаудың өзгеру сипатын және шамасын ашуын талап етеді. Осындай ақпараттың ашылуы мынадай өзгертулерден шығуы мүмкін:

(а) материалдық емес активтердің пайдалы қызмет мерзімін бағалау;

(b) амортизациялау әдісі; немесе

(c) жою құны.

122. Ұйым сонымен қоса мыналарды ашуы міндетті:

(а) пайдалы қызмет мерзімі белгіленбеген реттегі бағаланған материалдық емес активтер үшін - осы активтің қаржылық жағдай туралы есептік құнын және пайдалы қызмет мерзімінің анықталмағанын есептеуге мүмкіндік беретін мәліметтер. Осындай мәліметтерді келтіре отырып, ұйым активтің анықталмағандағыдай пайдалы қызмет мерзімін анықтау кезіндегі елеулі рөл атқарған факторды (факторларды) көрсетуі міндетті;

(b) ұйымның қаржылық есебі үшін елеулі мәні бар материалдық емес активтердің кез келген жеке алынған сипаты, қаржылық жағдай туралы есептік құны және қалған амортизациялық кезеңі;

(c) мемлекеттік субсидия арқылы сатып алынған және әділ құн бойынша алғашқы танылған материалдық емес активтер үшін (44-тармақты қараңыз):

(i) осы активтер үшін алғашқы танылған әділ құнды;

(ii) олардың қаржылық жағдай туралы есептік құнын; және

(ііі) танылудан кейін өзіндік құн бойынша немесе қайта бағалау әдісі бойынша бағаланған тәсіл арқылы.

(d) шектеулі құқықтық титулы және материалдық емес активтердің міндеттемелерді қамтамасыз етуге салынған қаржылық жағдай туралы есептік шамасы бар материалдық емес активтердің болуы және қаржылық жағдай туралы есептік құны;

(e) материалдық емес активтерді сатып алу бойынша келісімшарт міндеттемелерінің шамасы.

123. Ұйым активтің анықталмағандағыдай пайдалы қызмет мерзімін анықтау кезіндегі елеулі рөл атқарған факторды (факторларды) көрсете келе, 90-тармақтағы осындай факторлардың тізіміне назар аудару керек.

Қайта бағалау әдісі бойынша танылудан кейін бағаланатын материалдық емес активтер

124. Егер материалдық емес активтер қайта бағалау құны бойынша есептеуде көрсетілсе, ұйым мынадай ақпаратты ашуы тиіс:

(a) материалдық емес активтердің класы бойынша:

(i) сол күнгі жағдай бойынша қайта бағалау жүргізілген күн;

(ii) қайта бағаланған материалдық емес активтердің қаржылық жағдай туралы есептік құнын; және

(iii) егер қайта бағаланған материалдық емес активтердің класы, 74-тармақта қарастырылғандай, өзіндік құн бойынша танылудан кейін бағаланған танылуы тиісті қаржылық жағдай туралы есептік құн;

(b) кезең барысында өзгерістерді көрсете отырып, кезеңнің басында және аяғында материалдық емес активтерге жатқызылатын қайта бағалаудан алынған құнның шамасы және акционерлерге қалдықты бөлуге арналған кез келген шектеулер; және

(c) [Жойылған].

125. Ақпаратты ашу мақсатында қайта бағалау активтердің кластарын ірі кластарға біріктіру қажеттілігі тууы мүмкін. Алайда, материалдық емес активтердің кластарын ірілендіру, егер шығындану әдісі бойынша және қайта бағалау әдісі бойынша бағаланған бір класс ішіндегі шаманың пайда болуына әкеліп соқтырса, жүзеге асырылмайды.

 Зерттеулер мен әзірлемелерге жұмсалған шығындар

126. Ұйым кезең ішінде шығыс ретінде танылған зерттеулерге және әзірлемелерге жұмсалған шығындардың жалпы сомасын ашуға міндетті.

127. Зерттеулерге және әзірлемелерге жұмсалған шығындарға ақпаратты ашу туралы зерттеулер және әзірлемелер саласындағы қызметке тікелей жатқызылатын барлық шығындар жатады (126-тармақтың талаптарын орындау мақсатында қосылуы тиісті шығындардың түрлері көрсетілген 66 және 67-тармақтарды қараңыз).

 Басқа ақпарат

128. Ұйымның мынадай ақпараттарды ашуына қолдау көрсетіледі, бірақ талап етілмейді:

(а) осы уақытқа дейін пайдаланудағы кез келген толықтай амортизацияланған материалдық емес активтің сипаты; және

(b) ұйымның бақылауындағы, бірақ осы Стандартта белгіленген тану талаптарына жауап бермейтіндіктен немесе 1998 жылы шыққан 38 Материалдық емес активтер ХҚЕС-ының (IAS) редакциясы күшіне енгенге дейін сатып алынған немесе құрылғандықтан, актив ретінде танылмаған елеулі материалдық емес активтердің қысқаша сипаты.

129. [Жойылған]

130. Ұйым осы Стандартты мыналарға қолдануға міндетті:

(a) келісімдері 2004 жылдың 31 наурызда немесе осы күннен кейін жасалған ұйымдардың бірлестіктері кезінде сатып алынған материалдық емес активтерді есептеу кезінде; және

(b) 2004 жылдың 31 наурыздан немесе осы күннен кейін басталатын алғашқы жылдық кезең болашақ негіздегі барлық қалған материалдық емес активтерді есептеу кезінде. Соған сәйкес, ұйым осы күнге танылған материалдық емес активтердің қаржылық жағдай туралы есептік құнын түзетуге құқығы жоқ. Алайда, ұйым осы күнге осындай материалдық емес активтердің пайдалы қызмет мерзімін қайта бағалау үшін осы Стандартты қолдануға міндетті. Егер осындай қайта бағалаудың нәтижесінде ұйым өзінің қандай да болмасын активінің пайдалы қызмет мерзімінің бағалауын өзгертсе, бұл өзгерту есептеуде 8 ХҚЕС-ына (IAS) сәйкес бухгалтерлік бағалаудағы өзгеріс ретінде көрінуі тиіс.

130A Ұйым 2-тармақтағы түзетулерді 2006 жылғы 1 қаңтардан немесе осы мерзімнен кейін басталатын жыл сайынғы кезеңдер үшін қолдануға тиіс. Егер ұйым 6 Минералдық ресурастарды барлау мен бағалау ХҚЕС-ын (IFRS) неғұрлым ерте кезең үшін қолданатын болса, бұл түзетулер осы үшін неғұрлым ерте кезең үшін қолданылуға тиіс.

130В 1 Қаржы есептілігін ұсыну ХҚЕС бойынша (IAS) (2007 жылғы редакция) ХҚЕС-тарында (IFRS) қолданылған терминологияға түзету енгізілді. Сонымен бірге 85, 86 және 118(f)(ііі)-тармақтарына түзетулер енгізілді. Ұйым осы түзетулерді жылдық кезеңдер үшін 2009 жылдың 1 қаңтарынан немесе осы күннен кейін бастап қолдануы тиіс. Егер ұйым 1 ХҚЕС-ын (IAS) (2007 жылғы редакция) ертерек мерзімде қолданса, осы түзетулер сол ертерек мерзім ішінде қолданылуы тиіс.

130С 3 ХҚЕС бойынша (IFRS) (2008 жылғы редакция) 12, 33-35, 68, 69, 94 және 130-тармақтарына түзетулер енгізілді, 38 және 129 тармақтары алынып тасталды және 115А тармағы қосылды. Ұйым осы түзетулерді жылдық кезеңдер үшін 2009 жылдың 1 шілдесінен немесе осы күннен кейін бастап қолдануы тиіс. Ұйым жылдық кезеңдер үшін 2009 жылдың 1 шілдесінен немесе осы күннен кейін бастап қолдануы тиіс. Сондықтан алдыңғы бизнестердің бірігуінде танылған материалдық емес активтер және гудвилл көлемі қолданылмауы тиіс. Егер ұйым 3 ХҚЕС-ын (IFRS) (2008 жылғы редакция) ертерек мерзімде қолданса, осы түзетулер сол ертерек мерзім ішінде бұл жөнінде дерек қолданылуы тиіс.

130D 2008 жылдың мамырында шығарылған ХҚЕС-тарына Жетілдірулер (IFRS) бойынша 69, 70 және 98-тармақтарына түзетулер енгізілді және 69А тармағы қосылды. Осы түзетулерді ұйым 2009 жылдың 1 қаңтарынан немесе бұдан кейінгі күннен бастап жылдық кезеңдер үшін қолдануы тиіс. Бұдан ертерек қолданысқа рұқсат етіледі. Егер ұйым түзетулерді ертерек мерзім ішінде қолданса, бұл деректі ашып көрсетуі тиіс.

130E [Жойылған]

130F 2011 жылы мамыр айында шығарылған 10 ХҚЕС (IFRS) пен 11 ХҚЕС (IFRS) Бірлескен қызмет, 3(e) тармағына өзгерістер енгізілді. Өзгерістер 10 ХҚЕС (IFRS) пен 11 ХҚЕС (IFRS) сәйкес қолданылуы тиіс.

130G IFRS, issued in May 2011 жылғы мамыр айында шығарылған 13 ҚЕХС (IFRS), 8, 33, 47, 50, 75, 78, 82, 84, 100 және 124 тармақтарына түзетулер енгізіліп, 39-41 және 130E тармақтары жойылды. Өзгерістер 13 ХҚЕС (IFRS) сәйкес қолданылуы тиіс.

130H 2013 жылы желтоқсан айында шыққан 2010-2012 Кезеңіндегі ХҚЕС-тың Жылдық Жетілдірулері 80 тармағына түзетулер енгізді. Ұйым 2014 жылдың 1 шілдесінен кейінгі жылма-жыл кезеңінде осы түзетулерді түзетулерді қолдануы тиіс. Бұдан ертерек қолданысқа рұқсат етіледі. Егер ұйым түзетулерді ертерек мерзім ішінде қолданса, бұл деректі ашып көрсетуі тиіс.

130I 2010-2012 Кезеңіндегі ХҚЕС-тың Жылдық Жетілдірулері енгізген түзетулерді сол түзетулердің бастапқы қолданыс күнінде немесе сол күннен кейінгі жылдық кезеңдерде және оның тікелей алдыңғы кезеңдерінде танылған барлық қайта бағалауларға қолдануы тиіс. Ұйым, оған қоса, ұсынылған әрбір алдыңғы кезеңдер үшін реттестірілген салыстырмалы ақпаратты ұсына алады, бірақ оған ешқандай талап етілмеген. Егер ұйым әрбір алдыңғы кезеңдер үшін реттестірілген салыстырмалы ақпаратты ұсынса, онда ол анық түрде реттестірілмеген ақпаратты анықтап, оның басқа негізде ұсынылғанын жариялап, сол негізді түсіндіруі тиіс.

130J 2014 жылдың мамыр айында шыққан Құнсыздану мен Амортизацияның Тиімді Тәсілдері туралы Түсінік (16 ХҚЕС (IAS) және 38 ХҚЕС-ға (IAS) өзгертулер) 92 және 98 тармақтарға түзету енгізді және 98A-98C тармақтарын қосты. Ұйым 2016 жылдың 1 қаңтарында немесе одан кейінгі жылдық кезеңінде осы түзетулерді перспективті түрде қолдануы тиіс. Көрсетілген кезеңнен ерте кезеңде қолдануға рұқсат етіледі. Егер ұйым осы түзетулерді ертерек мерзімде қолданса, онда осы фактіні ашып көрсетуге тиіс.

Ұқсас активтермен алмасу

131. 129- және 130 (b) тармақтарының осы Стандартты қолдану туралы талаптары болашақтағы негізде, егер активтерді айырбастау берілген активтің қаржылық жағдай туралы есептік құнына сүйене отырып, осы Стандарт күшіне енген күніне дейін бағаланса, ұйым оны сатып алу күнгі әділ құны бойынша көрсету үшін сатып алынған активтің қаржылық жағдай туралы есептік құнын қайта қарамайды.

Мерзімінен бұрын қолдану

132. 130-тармаққа қатысты ұйымдар осы Стандарттың талаптарын қолдануға 130 - тармақта қойылған күшіне ену күндеріне дейін қолдау көрсетеді. Алайда, егер ұйым осы Стандартты осы күндер басталғанға дейін қолдана бастаса, ол, сонымен қоса, 3 ХҚЕС-ын (IFRS) және 36 Активтердің құнсыздануы ХҚЕС-ын (2004 жылғы редакция) (IAS) бір уақытта қолдануы тиіс.

133. Осы Стандарт 38 Материалдық емес активтер ХҚЕС-ын (IAS) (1998 жылы шыққан) алмастырады.