«Қазақстан Республикасында көлеңкелi экономиканың мөлшерiн қысқарту
жөніндегі экономикалық саясат пен ұйымдастыру шараларының 2005-2010 жылдарға
арналған негізгi бағыттары» бағдарламасы туралы
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 30 қыркүйектегі № 969 Қаулысы

(2009.10.11. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)

Елдегi экономиканың көлеңкелi секторының көлемiн қысқарту мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДI:

1. Қоса беріліп отырған «Қазақстан Республикасында көлеңкелi экономиканың мөлшерiн қысқарту жөніндегі экономикалық саясат пен ұйымдастыру шараларының 2005-2010 жылдарға арналған негiзгi бағыттары» бағдарламасы (бұдан әрi - Бағдарлама) бекітілсiн.

2. Орталық атқарушы және өзге де мемлекеттік органдар (келісім бойынша) Бағдарламамен көзделген iс-шаралардың уақтылы орындалуын қамтамасыз етсiн.

3. Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі орталық атқарушы және өзге де мемлекеттік органдармен (келісім бойынша) бірлесiп, жыл сайын 20 қаңтарға және 20 шiлдеге дейiн Қазақстан Республикасының Yкіметін Бағдарламаның iске асырылу барысы туралы хабардар етсiн.

4. Осы қаулы қол қойылған күнiнен бастап қолданысқа енгiзiледi.

Қазақстан Республикасының

Қазақстан Республикасы

Үкіметінің

2005 жылғы 30 қыркүйектегі

№ 969 қаулысымен

Бекітілген

«ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КӨЛЕҢКЕЛІ ЭКОНОМИКАНЫҢ МӨЛШЕРІН ҚЫСҚАРТУ ЖӨНІНДЕГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТ ПЕН ҰЙЫМДАСТЫРУ ШАРАЛАРЫНЫҢ 2005-2010 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ»

БАҒДАРЛАМАСЫ

МАЗМҰНЫ

1.Бағдарламаның паспорты

2.Кiріспе

3.Көлеңкелi экономиканың негізгі ұғымдары

4.Көлеңкелі экономиканың әлемдік ауқымы, оны қысқарту жөнiндегі жұмыс тәжiрибесi және оның туындау себептерi

§ 1. Көлеңкелі бизнестің әлемдiк ауқымы және оны қысқарту жөнiндегі тәжiрибе

§ 2. Бизнесті көлеңкеге кетуге мәжбүр ететін себептер

5. Қазақстандағы көлеңкелі экономиканы талдау және оның туындау себептерi

§ 1. Көлеңкелі экономиканың ауқымы

§ 2. Қазақстандағы көлеңкелі экономиканың даму себептерiн талдау

Экономика дамуының және халықтың әл-ауқатының деңгейі

Әкiмшiлiк кедергілер және олардың экономиканың көлеңкеге кетуiне әсері

Көлеңкелі экономиканың мөлшерiн есепке алу мен бағалау жүйесінің жетілмеуі

Салық салу жүйесі

Қолма-қол есеп айырысу нысанының басым болуы және төлем

карточкаларын қабылдау желілерi дамуының әлсiз деңгейi

§ 3. Қорытындылар

6. Көлеңкелі экономика мөлшерiн қысқартудың мақсаты мен мiндеттері

7. Мемлекеттік саясаттың көлеңкелі экономика мөлшерін қысқартуды қамтамасыз ететiн мiндеттердi шешу жөніндегі негізгі бағыттары

§ 1. Экономиканың даму деңгейiн және халықтың әл-ауқатын арттыру

§ 2. Экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесiн және басқарудың әкiмшiлiк жүйесін жетілдiру

Салықтық әкімшілендіруді жетілдiру

Әкiмшiлік заңнаманы және экономикалық қызметті жүзеге асыруды

регламенттейтін мемлекеттік рұқсат беру жүйесiн жетiлдiру

Мемлекеттік басқару жүйесін жетілдipy жөніндегі бағыттар

§ 3. Көлеңкелі қолма қол ақша қаражаты айналымының мөлшерiн азайту жөніндегі бағыттар

§ 4. Көлеңкелі экономика мөлшерін бағалау әдістерiн жетілдiру

§ 5. Салық пен бюджетке төленетін төлемдерді жинаумен, экономикалық қылмыстарды ашумен айналысатын органдардың материалдық-техникалық қамтамасыз етiлу деңгейiн арттыру және жұмысын жетілдiру

Экономикалық құқық бұзушылықтардың алдын алу және оларды ашу

жөніндегі жұмыс әдiстерiн жетiлдiру

Материалдық-техникалық қамтамасыз етiлу деңгейiн арттыру

 6. Салық салу жүйесiн жетiлдiру

8. Қажеттi ресурстар мен қаржыландыру көздерi

9. Бағдарламаны iске асырудан күтiлетiн нәтижелер

10. Қазақстан Республикасында көлеңкелi экономиканың мөлшерiн қысқарту жөніндегі экономикалық саясат пен ұйымдастыру шараларының 2005-2010 жылдарға арналған негiзгi бағыттарының бағдарламасын iске асыру жөніндегі iс-шаралар жоспары

1. Бағдарламаның паспорты

2. Кiрiспе

Қазақстан Республикасы Yкіметінiң 2003 жылғы 5 қыркүйектегi № 903 қаулысымен бекiтілген Қазақстан Республикасы Yкіметінiң 2003-2006 жылдарға арналған бағдарламасын iске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарының 9.1.6-тармағына сәйкес "Қазақстан Республикасында көлеңкелi экономиканың мөлшерiн қысқарту жөніндегі экономикалық саясат пен ұйымдастыру шараларының 2005-2010 жылдарға арналған негізгi бағыттары" бағдарламасы әзiрлендi. Құжаттың құрамына министрлiктердiң, қаржылық, ғылыми-зерттеу және мемлекет пен ел экономикасы салаларының мүдделерiн қорғайтын қоғамдық ұйымдардың ұсыныстары енгізiлдi.

Осы тақырып бойынша әлемдiк практиканы зерделеу экономиканың көлеңкеге кетуiне ықпал ететiн проблемалардың кешендiлiгiне байланысты көптеген елдердiң мемлекеттік органдары жұмысының практикасында көлеңкелі экономикаға қарсы күрес жөніндегі бірыңғай шаралардың пайдаланылмағанын көрсеттi. Қабылданып жатқан шаралар көлеңкелi экономиканың қандай да бір себептерiн жоюға, мысалы, салық салуды жетілдiруге, бизнес үшін рұқсат беру рәсімдерін оңайлатуға, есiрткi айналымына қарсы күрестi күшейтуге және т.б. бағытталды.

Қазақстанда қазiрдiң өзiнде көлеңкелi экономика көрiнiстерiнiң барлық дерлік бағыттары бойынша мемлекеттік және салалық бағдарламалар қабылданды, ал жекелеген проблемалар заңнамалық тұрғыда айқындалған. Осыған байланысты бұл құжаттың ерекшелiгi қазірдің өзiнде қабылданған мемлекеттік және салалық даму бағдарламаларын iске асыруға сүйенетiндiгi болып табылады. Бұл көлеңкелі экономиканың барлық дерлiк қызмет салалары мен түрлерiне қатысты, сондай-ақ аумақтық өзгешелiктерi бар ерекшелiгiне байланысты.

Осыған байланысты, бұл Бағдарламада жасырын экономиканың кейбір бөлiгiн заңдастыру проблемасын кешендi қарауға және шешуге, сондай-ақ әртүрлi мемлекеттік органдардың салық салудан жасырылатын кiрістi бағалау әдiстерiн жетiлдiру, олардың қызметiн кейiннен заңдастыра отырып, тауарлар мен қызметтердi астыртын өндiру фактiлерiн анықтау жөніндегі өзара iс-қимылын тереңдетуге мүмкiндiк беретiн экономикалық саясаттың негiзгi бағыттары айқындалады.

Бағдарламаны iске асыру экономикалық өсудiң жоғары қарқындары, Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын iске асыру шеңберiнде экономиканы дамытудың сапалы жаңа кезеңiне көшу, сондай-ақ әлеуметтiк мұқтаждарға арналған мемлекеттік шығыстардың өсуi мен халықтың өмiр сүру деңгейiнiң артуы, Қазақстанның әлемдiк экономикалық қоғамдастыққа одан әрi ықпалдасуы жағдайларында жүргізілетiн болады.

Бұл жұмыссыздықты қысқарту, шағын кәсiпкерлiктi дамыту бөлігінде елдiң экономикалық әлеуетiнiң деңгейiмен және халықтың әл-ауқатымен байланысты және басқа факторлардың әрекетiне жұмсартушы әсер етедi. Сонымен қатар экономикалық қылмыс құрылымының сапалық жағынан өзгеруiн, қылмыстық мiнез-құлықтың жаңа әрi неғұрлым күрделенген нысандарының пайда болуын күту қажет. Мұның бәрi мемлекеттік органдардың көлеңкелi экономика мөлшерiн қысқарту саласындағы экономикалық, заңнамалық және тергеу шараларын жасауда үйлескен жұмыс жүргiзуiн талап етедi.

Iске асырылуы қажет шаралар экономикалық қылмыс көрiнiстерiнiң аталған нысандарынан бұрын әрекет етуге тиiс. Бұған әлемдiк тәжiрибенi зерделеу және осы құбылысқа қарсы күрестiң қазiргi заманғы әдiстерiн енгізу ықпал ететiн болады.

Ел экономикасының неғұрлым сапалы даму деңгейiне көшуi ұзақ мерзімдi кезең iшiнде жүргізілуiне байланысты бұл проблеманы шешудi кейiннен Әлеуметтік-экономикалық дамудың 2020 жылға дейiнгi кезеңге арналған стратегиялық жоспарының құрамына енгізу жолымен бұл Бағдарлама 2010 жылға дейiнгi кезеңге бағдарланған.

3. Көлеңкелi экономиканың негiзгi ұғымдары

Халықаралық практикада көлеңкелi экономиканың мынадай анықтамалары бар:

1) экономикалық қызметтiң жария етілмеген және жасырын түрлерi;

2) экономикалық қызметтiң қандай да бір себептер бойынша ресми статистикада есепке алынбайтын және салық салынбайтын барлық түрлерi;

3) қоғам бақылау жасамайтын тауарлар мен қызметтерді өндiру, тарату, айырбастау және тұтыну.

Бірiккен ұлттар ұйымының ұлттық шоттар жүйесi (бұдан әрi - ҰШЖ) негізiнде әзiрленген қадағаланбайтын экономика мөлшерiн бағалаудың есептiк-статистикалық әдiсi неғұрлым көп таралған болып табылады.

ҰШЖ-да экономикалық қызметтiң салықты, кедендiк төлемдердi, әлеуметтiк жарналарды төлеуден жалтару, заңсыз кiрiстер, материалдық пайда алу мақсатында жасалатын жария етiлмеген және жасырын әр қилы түрлерiнiң (бақылау жасалмайтын тауарлар мен қызметтердi өндiру, тарату, айырбастау және тұтыну) жиынтығы қадағаланбайтын экономика ретiнде айқындалады.

Қадағаланбайтын экономика көрiнiс беретiн негiзгi сегменттер:

1) формальды емес қызмет - әдетте, статистика және салық салу органдарында тіркелмеген жеке тұлғалар өндiретiн тауарлар мен қызметтер;

2) жасырын қызмет - ресми тiркелген, салық төлеуден жалтару мақсатында өз кiрiстерiн статистикалық есептен жасыратын кәсiпорындардың тауарлар мен қызметтердi өндiруi;

3) заңсыз (заңға қайшы) қызмет - заңнамада тыйым салынған тауарлар мен қызметтердi (есiрткi, қару-жарақ, жезөкшелiк, адамдарды сату және т.б.) өндiру және әдетте заңды қызметке жататын, алайда рұқсаты жоқ өндiрушiлер айналысқан жағдайларда заңсыз сипатқа ие болатын өндiрiстiк қызмет.

Көптеген елдерде заңсыз қызметтен алынатын кiрiстер, iзгілік көзқарас тұрғысынан, экономикалық даму жетiстiктерi ретiнде қаралмайды. Бұл кiрiстер жалпы iшкi өнiм (бұдан әрi - ЖIӨ) құрамына қосылмайды және мемлекет кiрiстерiн ұлғайту резервi болып есептелмейдi. Қазақстанда заңсыз қызмет мөлшерiнiң бағасы ЖIӨ-нiң құрамына қосылмайды.

Ұрлық, алаяқтық, бопсалау және басқалары сияқты заңға қайшы iс-әрекеттер өз мәнiнде экономикалық болып табылмайды және көлеңкелi экономика мөлшерiн бағалаған кезде оларды статистикалық органдар есепке алмайды, өйткенi:

мұндай iс-әрекеттер барысында жаңа өнiмдер мен қызметтер жасалмайды, тек экономикалық активтердi қызметтiң бір түрiнен екiншi түрiне қайта бөлу жүргiзiледi;

бұл iс-әрекеттер контрагенттер арасындағы еркiн уағдаластық нәтижесi болып табылмайды, керiсiнше, мәжбүрлеуге немесе алдауға негізделедi.

4. Көлеңкелi экономиканың әлемдiк ауқымы, оны қысқарту

жөніндегі жұмыс тәжiрибесі және оның туындау себептерi

§ 1. Көлеңкелi бизнестiң әлемдiк ауқымы және оны қысқарту жөніндегі тәжiрибе

Қадағаланбайтын экономика - жалпы әлемдiк құбылыс. Ол дамыған және дамушы елдерде, сондай-ақ өтпелi экономикалы елдерде барлық көрiнiс нысандарында кездеседi. Көлеңкелi экономиканың түрлi елдердегi ауқымы әр қилы. Бұл ретте нақты ел халқының тұрмыс деңгейi қаншалықты төмен болса, ЖIӨ құрамында ескерілмейтiн кiрiстiң үлесi соншалықты жоғары.

Көзi: Еуростаттың ақпараты

Сарапшылардың бағалауы бойынша ЖIӨ-дегі көлеңкелi экономика үлесі дамыған елдерде орта есеппен 12%-ды, дамушы елдерде 39,6%-ды, ал өтпелi экономикалы елдерде 23%-ды құрайды.

Көлеңкелi экономиканың 50-ден 70%-ғa дейiнгі неғұрлым жоғары деңгейi Африка мен Латын Америкасының дамушы елдерiнде орын алып отыр.

Шетелдiк ақпарат қызметтерiнiң деректерi бойынша халықтың көлеңкелі экономикада жұмыспен қамтылуы жыл сайын өсуде. Еуропалық одақ елдерінде бұл цифр кемiнде 10 млн. адам, ал тұтастай Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) бойынша шамамен 17 млн. адам деп бағаланып отыр.

Сатып алу қабiлетiнiң шамасы бойынша есептелген жалпы әлемдiк ресми ЖIӨ 1999 жылы 39 трлн. АҚШ долларын құрады. Бұл ретте қадағаланбайтын экономикада өндірілген кiрiстің үлесi 8 трлн. АҚШ долларына немесе ЖIӨ-нiң 20%-ына бағаланып отыр. Өзiнiң көлемi жағынан жаhандық көлеңкелi экономика әлемдегi ең көлемдi ЖIӨ-сi бар AҚШ экономикасымен салыстырылады.

Әлемнiң түрлі елдеріндегі көлеңкелі экономиканы азайту жөніндегі бірқатар шаралар мен құралдар

§ 2. Бизнестi көлеңкеге кетуге мәжбүр ететiн себептер

Көлеңкелi экономиканы азайту жөніндегі жұмысты тиiмдi ұйымдастыру үшiн, ең алдымен, экономиканың көлеңкеге кетуiне ынталандырушы әсер ететін себептердi бiлу қажет.

Жаhандық экономикадағы кiрiстердi жасыруды көтермелейтiн себептер iс жүзiнде бірдей, алайда нақты елдiң даму деңгейiне қарай олар жалпы процеске әртүрлi әсер етедi. Бұл себептердi мынадай блоктарға бірiктiруге болады:

1) экономика дамуының және халықтың әл-ауқатының төмен деңгейi;

2) кiрiстi мемлекет пен қалған экономика арасында бөлудi регламенттейтiн заңнаманың жетiлмеуi;

3) бизнесті ашу және жүргiзу рәсiмдерiнiң реттелуi, бұл сыбайлас жемқорлық қызметті туындатады;

4) жасырын экономиканы бағалау әдiстерiнiң және осы проблема бойынша мемлекеттік органдар арасындағы ақпарат алмасудың жетiлмеуi;

5) әкімшілендiру және экономикалық қылмыстарға қарсы күрес органдарының материалдық-техникалық базасының жеткілiктi дамытылмауы;

6) қолма-қол есеп айырысу нысанының басым болуы және төлем карточкаларын қабылдау жүйесi дамуының әлсiз деңгейi.

Барлық елдер үшiн қандай да бір блокты құрайтын себептердiң неғұрлым егжей-тегжейлi сипаттамасы мынадай:

1. Экономика дамуының және халықтың әл-ауқатының төмен деңгейi

Ел экономикасының даму деңгейiн мынадай макроэкономикалық көрсеткiштермен сипаттауға болады: жан басына шаққандағы ЖIӨ, адами даму индексi, жұмыссыздық деңгейi, тұрмыс деңгейi кедейшілiк шегiнен төмен халық үлесi және т.б.

Мыналар:

халықтың жоғары деңгейдегi жұмыссыздық және еңбекке ақы төлеудiң төмен деңгейi жағдайларында өмiр сүру қажеттігі;

сыртқы бәсекелестiк жағдайларында салық төлегеннен кейiн кәсiпорындардың тауарлар мен қызметтердiң рентабельдi өндiрiсiн қамтамасыз етуiне мүмкiндiк бермейтiн өндiрiстің техникалық және ұйымдық төмен деңгейi;

қолдан жасалған және контрафактілiк өнiмге сұраныстың жоғары болуы;

қаражатты қайтару бойынша тәуекел дәрежесiнiң жоғары болуы, экономиканың бәсекеге қабiлетiнiң төмен болуы мен қаржы және кредит рыногының даму проблемалары салдарынан кредит ресурстарының қол жетiмсiздiгi (әсiресе шағын бизнес үшiн) төмен әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейi жағдайларында көлеңкелi экономиканың орын алуының негiзгi себептерi болып табылады.

2. Кiрiсті мемлекет пен қалған экономика арасында бөлудi регламенттейтін заңнаманың жетiлмеуi

Мемлекет пен қалған экономика кiрiстерiнiң арасындағы теңгерiмділiкті мынадай: кәсiпорындарға және халыққа салынатын салықтық жүктеменiң жалпы деңгейi, тұтастай экономика бойынша және жекелеген салалар мен қызмет түрлерi бойынша тауарлар мен қызметтер өндiрiсiнiң рентабельдiлiк деңгейi, сондай-ақ еңбекақыларды еңбек өнiмділігінiң өсу көрсеткiштерiмен, ең төменгі күнкөрiс деңгейiмен немесе ең төменгі еңбекақымен салыстыру көрсеткiштерiмен сипаттауға болады.

Қазақстандық салық төлеушiлердiң көп бөлiгi көлеңкеге салық салу ставкаларының жоғары болғандығынан кетпейтiнiн, өздерi өндiретін өнiмнiң бәсеке қабiлетiнiң төмен болуы салдарынан кететiнiн атап өту қажет. Дегенмен бірқатар басқа елдерде себептердiң бұл блогы экономиканың көлеңкеге кетуiне едәуiр әсер етедi.

Бұл блок бойынша мыналар:

салық салудың тауарлар мен қызметтердi кеңiнен өндiрудi қамтамасыз етуге мүмкiндiк бермейтiн негiзсiз жоғары ставкалары (өндiрiлетiн өнiм бәсекеге қабiлеттi болған жағдайдың өзiнде);

өндiрiстi iрiлендiру, оны ұйымдастырудың неғұрлым жоғары нысандарына көшу үшiн жеке тұлғалар мен шағын кәсiпорындардағы салықтық және кредиттiк ынталандырулардың жеткiлiксiздігі;

негізсiз жоғары кедендiк тарифтер мен басқа да алымдар көлеңкелi экономиканың өсуiн ынталандыратын негiзгi себептер болып табылады.

3. Бизнестi ашу және жүргізу рәсiмдерiнiң реттелуi, бұл сыбайлас жемқорлық қызметтi туындатады

Келiсу сатыларының саны, лицензияланатын қызмет түрлерi тiзбесiнiң мөлшерi, қызметтерге тарифтердiң деңгейi, жарналар мен басқа да алымдарды тiркеу және төлеу жөніндегі рәсiмдердi компьютерлендiрудiң жай-күйi, сондай-ақ мемлекеттік қызметтер мен функцияларды ресiмдеу рәсiмдерiн жүзеге асыратын тұлғаларды салықтық әкiмшiлендiрудiң жай-күйi осы себептер блогы бойынша iстер жай-күйiнiң көрсеткiштерi болып табылады.

Мыналар:

заңды және жеке тұлғалардың қысқа мерзiмдерде және неғұрлым аз төлемақыға дамудың рәсiмдiк мәселелерiн реттеуге ұмтылуы;

тексерушi ұйымдар (стандарттау, сертификаттау, өрт және басқа да инспекциялар) тарапынан анықталған бұзушылықтардың салдарынан кәсiпорынды тоқтатуды болдырмауға ұмтылу;

тауарлар мен қызметтердi өндiруге мемлекеттік тапсырысты заңнаманы бұза отырып алуға (немесе беруге) ұмтылу осы блоктағы көлеңкелi экономиканың дамуын ынталандыратын себептер болып табылады.

4. Жасырын экономиканы бағалау әдiстерiнiң және осы проблема бойынша мемлекеттік органдар арасындағы ақпарат алмасудың жетiлмеуі

Мыналар: өндiрiске жұмсалған негізгi материалдар шығындарын бекiтілген тұтыну нормаларымен салыстыра отырып талдау; электр энергиясын өндiру және тұтыну серпiнiн зерттеу; басқа өңiрлермен және елдермен салыстырғанда жергілікті органдардың жасырын өндiрiстi ашу жөніндегі белсендiлігінiң жай-күйi;

экономика саласындағы құқық бұзушылықтарға қарсы күреспен айналысатын органдар арасындағы, сондай-ақ есепке алу органдарымен ақпарат алмасу осы себептер блогындағы көлеңкелi экономиканың жай-күйiн бағалау көрсеткiштерi болып табылады.

Мыналар:

өнiмдi жасырын өндiрудi ұйымдастыру есебiнен баюға ұмтылу;

әлуеттi органдардың жасырын цехтар мен мемлекеттен жасырылған кiрісті анықтау жөніндегі жеткіліксiз жұмысы;

мемлекеттік қызметшiлердiң өнiмдi астыртын өндiрушiлермен бірiгуi осы блоктағы көлеңкелi экономиканы ынталандыратын себептер болып табылады.

5. Әкiмшiлендiру және экономикалық қылмыстарға қарсы күрес органдарының материалдық-техникалық базасының жеткiлiктi дамытылмауы

Салықты және төлемдердi жинауды жүзеге асыратын органдардың техникалық жарақталуының жай-күйi, олардың еңбегiне ақы төлеудiң, салық пен басқа төлемдердi жинау жөніндегі мамандардың жұмысын iшкi және сыртқы бақылаудың деңгейi бұл блоктағы iстердiң жай-күйiнiң көрсеткiштерi болып табылады.

Мыналар:

жеке және заңды тұлғалар тарапынан табиғи ресурстарды заңсыз пайдаланудың (бeкipe аулау, ағаш шабу, астық сату және т.б.) жолын кесудiң мүмкiн еместiгi;

ТМД мемлекеттерiмен мемлекеттік шекараның ашықтығы осы блоктағы көлеңкелi экономиканың дамуын ынталандыратын себептер болып табылады.

6. Қолма-қол есеп айырысу нысанының басым болуы және пластикалық карточкаларды қабылдау желiлерiнiң нашар даму деңгейi

Осы блок бойынша iстер жай-күйiнiң көрсеткiштерi: қолма-қол ақшаның қолма-қол және қолма-қол емес айналымының көлемi, қолма-қол ақша айналысының жай-күйi, ақша айналысының жылдамдығы, тауарлар мен қызметтер үшiн қолма-қол емес есеп айырысуларды жүзеге асыру үшiн төлем карточкаларын және басқа да инновациялық құралдарды пайдалану деңгейi, сондай-ақ төлем карточкаларына қызмет көрсету инфрақұрылымының даму деңгейi болып табылады.

Бұл блоктағы көлеңкелi экономиканың даму себептерi:

экономикалық агенттердiң өзiнiң нақты тауарлар айналымы мен кiрiстерiн декларациялағысы келмеуi және фискалдық органдарға беретiн қаржы есептерiнде көрсеткiсi келмеуi;

экономикалық агенттердiң өз сауда нүктелерi мен қызметтер саласындағы ұйымдарда есеп айырысу карточкалары терминалдарын орнатуға мүдделi болмауы және қолма-қол ақшамен жұмыс iстеуге бейiм болуы;

халықтың банктерге сенiмсiздiгi;

шоттағы ақша қалдықтары бойынша банктiк пайыздардың төмен болуы;

қызмет көрсеткенi үшiн комиссиялық алымдардың жоғары болуы;

жеке қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жүйесiнiң қолайлылығы мен артықшылықтарының аз насихатталуы және қолда жоқ ақша айналысы жүйесiнде жеке және заңды тұлғалар үшiн тартымды жағдайлардың болмауы;

электрондық төлемдер саласының нашар дамуы;

азаматтардың өз кiрiстерi мен шығыстарын ашудан қорқуы болып табылады.

5. Қазақстандағы көлеңкелi экономиканы талдау

және оның туындау себептерi

§ 1. Көлеңкелi экономиканың ауқымы

Қазақстанда көлеңкелі экономиканы ҰШЖ жүйесi бойынша бағалау 1992 жылдан бастап жүргiзіле бастады.

1992-1998 жылдары ЖIӨ құрамындағы көлеңкелі экономика үлесi 38-ден 30%-ға дейінгі аралықта бағаланды. Экономикалық дағдарыс пен өтпелi кезең проблемалары тауарлар мен қызметтер өндiру көлеміне, халықтың жұмыспен қамтылуының және әл-ауқытының деңгейiне айтарлықтай әсер еттi.

1999 жылдан бастап қазақстандық экономиканың даму қарқыны жоғары үрдіске ие болды, ал көлеңкелі экономика үлесi едәуiр азая бастады және жедел деректерге қарағанда 2005 жылдың басындағы жағдай бойынша ЖIӨ-нiң 21,3 %-ын құрады. Бұған кәсiпорындар мен жеке тұлғалардың жұмыс iстеуiнiң заңнамалық шеңберін, кедейшiлiкке қарсы күрес және халық жiктерi арасындағы кiрiстер алшақтығын қысқарту жөніндегі шараларды жетiлдiру жөнiнде, сондай-ақ салықты және кедендiк баждарды төлеудi мемлекеттік әкiмшiлендiру, статистикалық есепке алуды жетiлдiру жөнiнде мақсатты саясат жүргізу ықпал еттi.

1996-2004 жылдардағы ЖIӨ көлемiндегі қадағаланбайтын экономиканың үлесi

(ЖIӨ-ге %-бен)

Экономикалық өсу жағдайларында көлеңкелі экономика экономикалық дамуды тұрақсыздандырудың қуатты факторына айналды. Бұл әсердiң басты бағыттары мынадай.

Бірiншiден, экономикалық дағдарыс уақытында барлық инфрақұрылымдық объектілер айтарлықтай тозды, әлеуметтік төлемдер деңгейi мен бюджет саласы қызметкерлерiнiң еңбегіне ақы төлеу ең төменгi күнкөрiс деңгейiнде немесе одан төмен болды, салық пен төлемдердi жинау органдарының техникалық жабдықталуы өз функцияларын тиімді қамтамасыз етуге мүмкіндiк берген жоқ. Жиналатын салық мемлекеттің фискалдық қажеттiлiктерiн қамтамасыз ете алмайтын жағдайда болды. Мұнымен бір мезгілде салық салудың баламалы көлеңкелi тетiктерi ("демеушiлерге" ақы төлеу, өз функцияларын орындағаны үшiн шенеунiктерге тiкелей төлемдер және т.т.) ресми салық салуды ығыстырған балама болып шықты.

Екiншіден, көлеңкелi қызмет ресми экономика шеңберiндегі өндiрiстік процеске ірiткi салушы әсер етеді, жағдайды нашарлатады және қалыпты жұмыс iстейтiн, "адал" экономикалық ұйымдарды құруға кедергі келтiредi. Ол қызметкерлердiң басқарылуын төмендетедi, олардың еңбекке деген ниетiн әлсiретедi, кейде олардың біліктiлiгiнiң жойылуына алып келедi, көбінесе нормативтерден тыс еңбек күшiн талап ететiн инновацияларды игеруде қиындық туғызады және сайып келгенде, ұжым мен кәсіпорынның ыдырауына алып келуi мүмкiн.

Yшiншiден, көбiнесе криминалдық iс-әрекетпен байланысты көлеңкелi экономика көптеген жанжалды туындатады, олардың бір бөлiгі күш қолдану арқылы шешiледi.

Төртiншіден, көлеңкелі экономика - іскерлік этиканы және оның үстіне, тұтастай әлеуметтiк нормаларды қалыптастырудың аса маңызды факторы. Көлеңкелi экономиканың өрiстеуi мен нығаюы әлеуметтік-этикалық нормалардың "бұлыңғырлануына" алып келуге қабiлеттi. Адамдар шаруашылық тұрмыста неге рұқсат етiлгенiн, неге рұқсат етiлмегенiн, қандай да бір шаруашылық іс-әрекетті бағалау өлшемдері қандай екенiн ажыратуды қояды. Мысалы, шаруашылық басшыларының басым көпшілігі қолда жоқ ақшаны қолма-қол ақшаға аударуды жалған келісім-шарттарды пайдалана отырып жүзеге асырады ("қолма-қол ақшаға айналдыру" д.а.). Негiзiнде - бұл заңсыз операция, оның қатысушылары жазалануға тиiс. Алайда мұндай операция жасағаны үшін жазалаған жағдайлар өте аз.

Көлеңкелi экономика мөлшерiн қысқарту саласындағы елеулi прогреске қарамастан, ол қоғамның дамуына іріткі әсер етуiн жалғастыруда, билік пен қолданыстағы заңнаманың беделiне әсер етуде.

ЖIӨ құрамындағы үлесi 1998 жылғы 19,1%-дан 2004 жылы 11,3%-ға дейiн азайған формальды емес экономика сегментiндегі қадағаланбайтын экономика мөлшерiнiң қысқаруы неғұрлым жоғары қарқынмен жүріп жатыр. Мұның себептерi экономиканың жоғары даму қарқыны, инфляцияның, жұмыссыздықтың азаюы және ел халқы кiрiстерiнiң нақты өсуі болды.

Сонымен қатар жасырын экономикалық қызмет үлесi неғұрлым бәсең қарқынмен азайды (11,1-ден 10%-ға дейiн). Бұл жасырын экономикалық қызметтi анықтау жөніндегі проблемалардың неғұрлым бәсең қарқынмен шешiлуiнiң айғағы.

Сарапшылардың бағалаулары бойынша Қазақстан рыногына 850-900 млн. АҚШ доллары сомасына жалған, оның iшiнде 25-30% контрафактілік өнім түседi. Бұл жалған өнiмнiң шамамен 450-500 млн. АҚШ долларын ТМД елдерiнен, шамамен 300-350 млн. АҚШ долларын Ресейден әкелiнетiн импорт құрайды.

Есептен жасырылатын кiрiстердiң үштен бір бөлігi жыл қорытындысы бойынша статистика және салық органдары алдында есеп бермеген кәсіпорындардың үлесiне тиедi. Бұған қылмыстық ақшаны "қолма-қол ақшаға айналдырумен" және оны көлеңкелі айналымға шығарумен байланысты қаржылық алаяқтық фактілерi ("бір күндiк фирмалар" құру) ықпал етедi. Бұл фактілер бюджеттiң кiрiс бөлiгінiң толығуына керi әсерiн тигiзедi.

§ 2. Қазақстандағы көлеңкелi экономиканың даму себептерiн талдау

Экономика дамуының және халықтың әл-ауқатының деңгейі

Соңғы төрт жылда Қазақстанда экономикалық өсудiң жоғары қарқынының тұрақты үрдiсi қалыптасты. Экономика дамуының соңғы төрт жылдағы орташа жылдық даму қарқыны 10,4%-ды, халықтың ақшалай кiрiстерiнiң нақты өсуі - 6%-ды құрайды.

Түбегейлi рыноктық реформалар жүргiзу нәтижесiнде қаржылық және фискалдық жүйелер ресурстарды нығайту және теңгерiмдеу бөлiгінде де, техникалық жаңару бөлiгiнде де дамытылды. Халықаралық ұйымдар елдің заңнамасын және инвестициялық ахуалды экономиканы дамытуға капитал салу үшiн тартымды деп таныды.

Алайда, бұл жетістіктерге қарамастан, экономиканың шамамен 21%-ы көлеңкеде жатыр. Дамыған елдермен және дамушы елдердiң едәуiр санымен салыстырғандағы ел экономикасы дамуының және тиiсінше халықтың әл-ауқатының төмен деңгейі осы процестегі басты фактор болып қалуда.

Қазақстанның жан басына шаққандағы ЖIӨ-сi

басқа елдердiң осындай көрсеткіштеріне %-бен

Көзi: Халықаралық валюта қоры (XBҚ)

Қазақстандық экономиканың әлеуеті дамыған елдерден және бірқатар дамушы елдерден әлi де едәуір артта. Мысалы, 2003 жылы Қазақстанның жан басына шаққандағы ЖIӨ-ci Жапонияның осындай көрсеткiшiне тек 5,8%-ды, AҚШ-тікіне - 5,2%-ды, Германиянiкiне - 6,7%-ды, Корейдiкiне - 15,7%-ды, Малайзиянікіне - 47,7%-ды, Ресейдiкiне - 64,9%-ды құрады.

Келтiрiлген көрсеткiштер тауарлар мен қызметтер өндiрiсiнiң даму деңгейi, еңбек өнiмдiлігі, материалдық және табиғи ресурстарды пайдалану жағынан Қазақстан дамыған елдерден және бірқатар дамушы елдерден әлі де едәуір артта екендiгінiң айғағы.

2004 жылы кiрiсi ең төменгi күнкөріс шегінен төмен халықтың үлесi тұтастай Қазақстан Республикасы бойынша 16,1%-ды, ауылдық жерде 24,1%-ды құрады. 2003 жылы жұмыссыздық деңгейi 8,4%-ды құрады. Кедейшілік пен жұмыссыздықтың болуы халықтың өмiр сүруге деген ниетiн туындатады, бұл формальды емес экономиканың жоғары деңгейiне алып келедi.

2004 жылы формальды емес экономика сегментіндегі қосылған құн шамамен 642,9 млрд. теңгеге бағаланды, оның ЖIӨ құрамындағы үлесi заңды тұлғалардың қызметi саласындағы жасырын экономиканың мөлшерiнен 1,3 пайыздық пунктке асып түседi.

2004 жылғы формальды емес экономиканың салалық құрылымы

Көзi: Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі

Үй қожалықтары алған кiрiстi жасыруға негiз болатын ниет мыналардан көрiнедi:

мемлекет тарапынан қандай да бір қолдаусыз алынған аз ғана кiрісті онымен бөлiскiсi келмеу ниетi;

объективтi статистикалық ақпарат беру бөлiгiнде билiкке деген сенiмсiздiктiң он жылдықтар бойы орнығып қалуы (өнiмдi қайтарымсыз алып қою, салық салу, айыппұлдар мен басқа да алып қоюлар қаупi).

Талдау экономиканың жоғары емес даму деңгейiне байланысты себептер көлеңкелi экономиканың әрекет етуіндегі басты рөлдi атқаруын жалғастырып отырғанын көрсетедi.

Қазақстанда iрi және шағын кәсiпорындар арасындағы өндiрiстiк кооперация немесе аутсорсинг жеткiлiктi дамымаған. Дамыған экономикаларда iрi бизнеспен ынтымақтастық шағын және орта кәсiпорындар үшiн аса маңызды кiрiс көздерiнiң бірiн бiлдiредi. Iрi кәсiпорын жинақтауыштарға тапсырыстарды көптеген ұсақ кәсiпорындарға орналастырып, өзiнiң күш-жiгерiн неғұрлым жауапты әрi күрделi операциялар мен технологиялық процестерге шоғырландыратын кластерлеу деп аталатын процестер кеңiнен тарады. Қазақстан үшiн iрi және шағын бизнестің өзара әрекет ету процестерi iрi бизнеске де, шағын бизнеске де тән тұрақсыздық жағдайында кәсiпорындар арасындағы ресурстардың әр қилы түрлерiнiң өзара тоғысу процестерi оны пайдаланудың тиiмділiгiн арттыруға алып келуге тиістігімен де өзектi.

Әкiмшiлiк кедергілер және олардың экономиканың көлеңкеге

кетуiне әсерi

Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлiгі мемлекеттік органдармен өзара iс-әрекет жасаған кезде мемлекеттік қызметтердi тұтынушыларда туындайтын әкiмшiлiк кедергi проблемаларын зерделеу жөнiнде зерттеулер жүргіздi.

Жасанды түрде жасалатын кедергілердiң пайда болуы, бірiншi кезекте, мемлекеттік қызметтердi көрсету процесiн регламенттейтiн қолданыстағы нормативтiк-құқықтық базаның жетiлмеуiмен негiзделген. Заңдар мен заңи кесiмдердiң едәуiр бөлiгі ведомстволық өзгешелiгiмен, күрделiлiгiмен ерекшеленедi және нормативтiк-құқықтық кесiмдердiң авторларына ғана қолайлы қосымша түсiндiрулердi талап етедi. Бұл, әсiресе лицензиялау, сертификаттау және стандарттау, салық салу және т.б. процестерде кәсiпкерлердiң мемлекеттік органдармен өзара әрекет етуi кезiнде көрiнедi.

Жылумен, сумен және энергиямен жабдықтау саласында коммуналдық қызметтер көрсететiн табиғи монополиялармен келiспеушiлiктер туындаған жағдайда өздерiнiң заңды құқықтарын қорғау кезiнде кәсiпкерлер мен өңiрлердiң халқы айтарлықтай қиындық шегедi.

Қызметтер көрсеткен кезде қызметтiк жағдайын бопсалау нысанында терiс пайдалану көптеген органдардың қызметкерлерiне тән. Тұтынушылардың пiкiрi бойынша, бұл әсiресе, фискалдық органдарда (салық және кеден қызметтерi), әкiмдiктер мен өрттен қорғау қызметкерлерi арасында көп кездеседi. Әкiмдiктердiң қызметкерлерi үшiн әсiресе, кәсiпорындарды қайырымдылық, сондай-ақ бизнеске тән емес басқа да төлемақылар жасауға мәжбүрлеу тән.

Қажет болған жағдайда мемлекеттік қызметшiлердiң iс-әрекетiмен дауласу мүмкiндiгінiң болмауына байланысты халық пен кәсiпкерлер жойылуы қиын кедергiлерге тап болады. Сұралғандар санының тек 4%-ы ғана қызметтердi алмағаны үшiн және тек 1,5%-ы ғана шенеунiктер тарапынан өздерiне дұрыс көңiл бөлiнбегенi үшiн шағым берген фактiсi бұл туралы жанама айғақтайды. Iстiң жай-күйiн жақсартуға бағытталған Әкiмшiлiк құқық бұзушылықтар туралы кодекстiң қабылдануы әзiрге тиiстi нәтиже берген жоқ. Қызметтердi тұтынушылардың мемлекеттік органдармен өзара iс-әрекет жасаған кездегі негізгi қиындықтары 1-суретте көрсетiлген.

Кәсiпкерлер мен халықтың пiкiрi бойынша мемлекеттік қызмет өкiлдерiнiң талаптары көбiнесе субъективтi сипатта болады. Бұл олардың маңызын айқындауы тиiс нұсқаулықтар мен нормативтердiң жетiлмегендiгінен болады. Бұл ретте тұтынушының жоғарыда аталған органдардың қызметiн, олардың өкiлеттiгі мен жауапкершілігін, мемлекеттік органдардың да, тұтынушылардың да құқықтары мен мiндеттерiн регламенттейтiн тиiстi ережелермен, нормативтермен, нұсқаулықтармен және басқа да құжаттармен танысуға мүмкiндiгi жоқ.

1-сурет

Атқарушы органдармен өзара іс-әрекет жасаған кездегі негізгі

Қиындықтар

Көзi: "Экономикалық зерттеулер институты" РМК-ның сауалнамалық зерттеу материалдары

Бұл проблема Мемлекет басшысы мен Қазақстан Республикасы Yкіметінiң тұрақты әрi қатаң қадағалауында екенiн атап өткен жөн. Оны шешу үшiн қазiргі уақытта микродеңгейдегi нақты жағдайларға бейiмделуi тиiс белгiлi бір институционалдық-құқықтық негіз құрылған. Әкiмшiлiк кедергiлердi, соның iшiнде жасанды түрде жасалатын кедергiлердi жоюға ерекше назар аударылады.

Көлеңкелi экономиканың мөлшерiн есепке алу мен бағалау

жүйесiнің жетiлмеуі

Елдегі көлеңкелi экономика мөлшерiн бағалаудың сапасы экономиканың дамуы, статистикалық есептілік саласында бір жыл iшiнде анықталған бұзушылықтар, жасырын өндiрiстер, өнiм мен кiрiстiң бір бөлiгін жасыру фактілерi, оның сапасы мен даму көрсеткiштерiнiң логикалық байланысы туралы толыққанды әрi объективтi ақпараттың болуына тәуелдi.

Халықаралық практиканы зерделеу көлеңкелi экономика мөлшерiн бағалау әртүрлi тәсiлдер арқылы жүзеге асырылатынын көрсетті, мыналар оның негiзгілерi болып табылады:

1) өткен кезеңмен салыстырғанда ресми тiркелген субъектiлердiң ресми статистикалық есептілікті табыс етпеуi салдарынан көлеңкелi экономикалық қатынастарды бөлiп көрсету негiзгi өлшем болып табылатын есептiк-статистикалық тәсіл;

2) көлеңкелi экономикалық құбылыстарды олардың нормативтiк реттеу жүйесiне қатысы бойынша бөлiп көрсету негiзгi өлшем болып табылатын формальды-құқықтық тәсiл.

Мыналар: экономикалық ақпаратты ашық бақылау әдiстерi арқылы алудың мүмкiн еместігі, жасырын өндiрiс және кәсiпорындардың ресми тiркелуден жалтаруы, мәмiлелердi мемлекеттік тiркеудiң болмауы, экономикалық агенттердiң ережелер мен заңдарға бағынбайтын немесе қандай да бір түрде мемлекеттік басқару және бақылау органдарынан жасырылған қызметi бұл тәсiлдiң айрықша ерекшелігі болып табылады;

3) алғашқы екi тәсiлдiң өлшемдерi бірiктiрiлген кешендi тәсiл.

Кешендi тәсiл мынадай зерттеу әдiстерiн жүргiзудi талап етедi:

Микроәдiстер (тiкелей әдiстер): халыққа және сарапшыларға сұрау жүргiзу; iрiктеп зерттеулер; салық кiтаптарындағы жазбаларды талдау; мемлекеттік бақылау деректерi;

Макроәдістер (жанама әдiстер): алшақтықтар әдiсi: өзара байланысты көрсеткiштердi салыстыру; жұмыспен қамту көрсеткiштерi жөніндегі әдiс: жұмыс уақытының шығындарын зерделеу; монетарлық әдiс: қолма-қол ақшаға сұранысты талдау; құрылымдық әдiс: экономика салалары бойынша талдау; нақты шығындар әдiсi: электр энергиясын тұтынуды және өнiм шығару көлемiн салыстыру.

Қазақстандағы көлеңкелi экономиканың ауқымын бағалау практикасында көлеңкелi экономиканың ауқымы туралы толық ақпарат бермейтiн есептiк-статистикалық тәсiл ғана пайдаланылады, бұл көлеңкелi экономикаға қарсы, әсiресе жасырын өндiрiстiк қызмет пен ресми тiркелген кәсiпорындарда кiрiстiң бір бөлiгiн әдейi жасыру саласындағы күрес жөнiнде тиiмдi шараларды тұжырымдауға мүмкiндiк бермейдi.

Бұдан басқа, есепке алу сапасы өндiрiс және өндiрiстiк мұқтаждарға электр энергиясын тұтыну серпiнi жөніндегі деректердi салыстыру сияқты көрсеткiштер бойынша жанама талдаудың өзiн жүргiзуге мүмкiндiк бермейдi.

Төменде келтiрiлген диаграммада өнеркәсiптiк өндiрiс пен өндiрiстiк мұқтаждарға электр энергиясын тұтынудың өсу қарқынының логикалық сәйкессiздігі көрсетiлген. Экономикалық теория бойынша өндiрiстiң жоғары өсу қарқыны электр энергиясын тұтынудың бара бар дерлiк өсуiмен сүйемелденуге тиiс. Шетелдер практикасында экономикалық өсу қарқынын электр энергиясын тұтынумен логикалық салыстыру қолданылады. Егер диаграммада келтiрiлген логиканы ұстанатын болсақ, онда өнеркәсiптегi өнiм өндiрудiң өсуi қол еңбегін пайдалану жолымен қамтамасыз етiлген.

2000-2004 жылдарда өнеркәсiптiк өнiм өндiру және электр

энергиясын тұтыну серпiнi, өткен жылға %-бен

Көзi: Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі

Қызмет салалары мен түрлерi бөлiнiсiндегі елдiң энергиялық теңгерiмi бойынша электр энергиясын тұтыну жөніндегі деректер көлеңкелi экономика мөлшерiн бағалауды жүргiзуге және оны қысқарту жөніндегі тиiмдi шараларды тұжырымдауға мүмкiндiк бермейдi.

Салық салу жүйесi

Халықаралық практикада түскен салықтар сомасының елдiң жалпы iшке өнiмiне қатынасы экономиканың салықтық жүктемесiн көрсететiн негiзгi өлшем деп есептеу қабылданған. Бұл көрсеткiш мемлекет өз функцияларын iске асыру үшiн елде өндiрiлген жалпы кiрiстiң қандай бөлiгiн пайдаланатынын айқын көрсетедi. Дамыған экономика үшiн оңтайлы сома шамамен ЖIӨ-нiң 35%-ын құрайды. Экономикалық өсудiң жоғары қарқыны мен елге тiкелей инвестициялар ағыны саясатын басымдық ретiнде алға қойған елдер үшiн салықтық жүктеме едәуiр төмен және 20%-дан 26%-ға дейiнгі аралықта ауытқиды.

"Қазақстан - 2030" даму стратегиясының басты экономикалық басымдылығы елге тiкелей шетелдiк инвестициялар мен технологияларды тарту есебiнен экономикалық өсудiң жоғары қарқынын қамтамасыз ету болып табылады. Осының нәтижесiнде Салық кодексiн қалыптастырған кезде Қазақстан Республикасының Үкіметі мемлекеттік шығындардың жоғары тиiмдiлігін қамтамасыз етудi өзiнiң фискалдық саясатының басты басымдылығы ретiнде айқындады, бұл дамудың ұзақ мерзiмдi стратегиялық басымдықтарын iске асыруды қамтамасыз ететiн салық салу ставкасын белгiлеуге мүмкiндiк бердi.

2004 жылғы салықтық жүктеменiң деңгейi басқа елдермен

салыстырғандағы ЖIӨ-ге %-бен мөлшерi

Көзi: Еуростат, ХВҚ, Қазақстан Республикасы Статистика

агенттігі

* - Ұлттық қор ескерiлмеген

Өндiрiстiк қызметтiң тиiмдiлігін айқындау өлшемi салалар мен қызмет түрлері рентабельдiлiгiнiң көрсеткiшi болып табылады. Бұл өлшемнiң ерекшелiгi оның нақты ел кәсiпорындарының орташа техникалық және ұйымдық деңгейiне бейімделгенінде. Бұл көрсеткіш экономиканың қандай да бір саласы қаншалықты тиiмдi жұмыс істейтiнiн және оның салықтарды төлеу қабiлетiн көрсетедi.

Салалар бөлiнiсіндегі рентабельдiлiктің деңгейiн 2003 жылғы талдау тұтастай экономика бойынша оның деңгейi (19,7%) экономиканың дамуына және салық төлеуге мүмкiндiк беретiнiн көрсетедi. Кейбір салаларда, әсiресе табыстарды жымқыруға неғұрлым қолайлы жағдайлары бар жерлерде, сондай-ақ табиғи монополиялар жұмыс iстейтiн салаларда оның деңгейi не жоғары емес не терiс.

Электр энергиясын, газ бен суды өндiру және бөлу саласында, сондай-ақ коммуналдық шаруашылықта рентабельділіктiң терiс мөлшерi табиғи монополияларға халықтың және үй қожалықтарының бір бөлiгiнiң төлем қабiлеттiлігінiң қолданыстағы мүмкiндіктеріне есептелген тарифтердi белгiлеу (тұтынушылардың санаттарына қарай тарифтердi күрт сараландыру), ескiрген технологиялар мен жабдықты пайдалану және қолдану, сондай-ақ бөлу тұтынушыларға (тұрғындар мен ұйымдарға) дейiн жеткізу кезiндегі едәуiр шығындар салдарынан болады.

2004 жылғы негізгі қызметтен алынған рентабельділік және

қызмет түрлері бойынша өндіріс рентабельділігі

Көзi: Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі

Қолма-қол есеп айырысу нысанының басым болуы және төлем

карточкаларын қабылдау желілері дамуының әлсіз деңгейі

Соңғы жылдары Қазақстандағы экономикалық өсу халықтың әл-ауқатын арттырумен қатар айналыстағы ақша көлемінің ұлғаюына да ықпал етті.

2003 жылмен салыстырғанда 2004 жылы ақша массасы 70%-ға өсті және 1650 млрд. теңгені құрады.

2003 жылы ақша массасының құрылымында айналыстағы қолма-қол ақшаның үлесі 21,1%-дан 24,5%-ға өсті, бірақ 2004 жылы 1,5 пунктке азайды да 23%-ды құрады.

2003 жылмен салыстырғанда 2004 жылы айналыстағы қолма-қол ақша көлемi 59%-ға ұлғайды.

Бұл ретте, 2004 жылы аударылатын және басқа да депозиттердің үлесi керісiнше 1,5 пунктке ұлғайды және ақша массасының 77%-ын құрады.

Ақша агрегаттарының 2004 жылғы жай-күйi*

Айналыстағы қолма-қол ақша серпінін салыстырмалы талдау 2004 жылғы үрдіс 2002-2003 жылдары болғанын көрсетеді.

2004 жылы айналыстағы қолма-қол ақша көлемі 59%-ға немесе 140,8 млрд. теңгеге, ал 2003 жылы 47,5 пайызға және тиiсiнше 76,8 млрд. теңгеге ұлғайды.

2002-2004 жылдары айналыстағы ақшаның өсуiне шығыстардың ұлғаюы мен тұтастай экономиканың өсуi ықпал еттi.

2002-2004 жылдардағы түсімдер және екiншi деңгейдегі

банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге

асыратын ұйымдардың кассаларынан қолма-қол ақша беру

млрд.теңге

2003 жылмен салыстырғанда 2004 жылы Қазақстан Республикасының екiнші деңгейдегі банктерiнiң және есеп айырысу операцияларын жүзеге асыратын ұйымдарының қолма-қол ақша айналымы 40,4%-ға өсiп (2002 жылмен салыстырғанда екi есе дерлiк - 95,5%-ға өстi), шамамен 6483 млрд. теңгенi құрады.

Екiншi деңгейдегi банктердiң және есеп айырысу-касса операцияларын жүзеге асыратын ұйымдардың кассаларынан қолма-қол ақша беру көлемi 2004 жылы олардың кiрiсiнен 212,6 млрд. теңгеге асып түстi және 3350,6 млрд. теңгенi құрады, бұл 2003 жылдың деңгейiнен 43,2%-ға жоғары.

2004 жылы кассалардан қолма-қол ақша берудiң ең жоғарғы өсуi тауарларға, қызметтер мен жұмыстарға ақы төлеу бойынша байқалды, көрсетілген кезеңде олардың көлемi 728,7 млрд. теңгенi құрады, бұл 2003 жылдың деңгейiнен 34,1%-ға немесе 185,1 млрд. теңгеге жоғары. Осы бап бойынша шығыстардың осылай өсуi 2002 - 2003 жылдары байқалды (бұл бекіту шындыққа сәйкес келмейдi, өйткенi 2003 жылы өсу 36,3% немесе 144,9 млрд. теңгенi құрады, бұл 2004 жылдағы саннан ерекшеленедi, яғни оларға ұқсамайды).

Банкоматтарды нығайтуды ескере отырып жалақы беру көлемi шамамен 723 млрд. теңгенi (үлесi - 21,6%) құрады, қазiргі уақытта жалақы ағымдағы шот бойынша ғана емес, банкоматтардан да берiлетiнiне байланысты бұл сома екi бапты (кесте бойынша) бірiктiру арқылы алынды. 2002-2004 жылдары бұл көрсеткiштiң өсуi байқалды, мысалы, 2003 жылмен салыстырғанда өткен 2004 жылы ол 31,8%-ға, ал 2002 жылмен салыстырғанда 2003 жылы 27,1%-ға ұлғайды.

Өткен 2004 жылы екiншi деңгейдегi банктердiң және есеп айырысу-касса операцияларын жүзеге асыратын ұйымдардың кассаларынан 198,4 млрд. теңге сомасына зейнетақылар мен жәрдемақылар төлендi, бұл есеп айырысу-касса бөлiмдері 2004 жылы берген барлық қолма-қол ақшаның шамамен 5,9%-ын құрады.

Берулердің жалпы өсiмiне банктер кассаларының қолма-қол ақша шығысы баптарының қатысу дәрежесiн есептеу мынадай нәтижелердi көрсеттi.

2003-2004 жылдары екiншi деңгейдегi банктер және банк

операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдар

кассаларының шығыс бөлiгiнiң жалпы өсiмiне қолма-қол ақша

беру баптарының үлесi

2004 жылы банктердің кассаларынан берілген қолма-қол ақшаның жиынтық шығыстарының 43,2% өсiмiнiң 17,1%-ы банкоматтарды нығайтуды ескере отырып, еңбекке ақы төлеуге берудiң және жеке тұлғалардың салымдары бойынша шоттардан берудiң өсуiмен негізделген.

Ұлттық Банктен тыс қолма-қол ақшаның өсуіне ықпал еткен басқа факторлар тауарлар мен қызметтерге ақы төлеуге берудiң өсуі (7,9%), шетелдік валютаны сатып алуға берудiң өсуi (3,9%), зейнетақылар мен жәрдемақыларды төлеуге берудiң өсуi (2,6%) болып табылады және 12,4%-i өзге төлемдерге келедi.

Қалған факторлар банктердің кассаларынан берiлген қолма-қол ақшаның өсуiне ықпал еткен жоқ, өйткенi, олардың көлемi өткен жылдардағыдай деңгейде болды және төмендедi.

2003 жылы банктердiң кассаларынан берілген қолма-қол ақшаның жиынтық шығыстарының 41,6% өсiмi 2004 жылы да орын алған факторлардың өсуi:

банкоматтарды нығайтуды және жеке тұлғалардың салымдары бойынша шоттардан берудi ескере отырып, еңбекке ақы төлеуге берудiң 12% өсуі;

тауарлар мен қызметтерге ақы төлеуге арналған шығыстардың 8,8% ұлғаюы;

шетелдiк валютаны сатып алуға берудiң 5,6% өсуі;

өзге төлемдердiң 12,8% өсуі;

ауыл шаруашылығы өнiмдерiне ақы төлеуге арналған шығыстардың 1% ұлғаюы;

зейнетақылар мен жәрдемақыларды төлеудің 0,8% өсуі салдарынан болды.

Жоғарыда келтiрілген есептердiң негiзiнде 2003-2004 жылдары екіншi деңгейдегі банктердiң және есеп айырысу операцияларын жүзеге асыратын ұйымдардың кассаларынан берiлген шығыстардың өсуі негізiнен, бюджеттік ұйымдардың қызметкерлерi жалақысының, зейнетақылар мен басқа да әлеуметтiк төлемдердiң, сондай-ақ тұтастай кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң іскерлік белсендiлігінiң ұлғаюы нәтижесiнде болғандығын атап өту қажет.

Қазiргі жағдайларда Қазақстанда экономикалық қызмет субъектілерiне төлем құралдарын кеңiнен ауқымын таңдауға мүмкiндiк беріледі. Олардың орындалу мерзiмдерi, банк қызметтерінің құны жағынан және нақты шаруашылық операцияларын ескере отырып өздерiнiң сұраныстарына барынша сай келетiн құралды таңдау мүмкіндігі бap. Тұтастай алғанда, республикада түрлi төлем құралдарын пайдаланудың жыл сайын ұлғайып бара жатқаны байқалады.

Дегенмен, тұтыну мәмілелері саласындағы қолма-қол емес есеп айырысулардың жай-күйін талдау оның даму деңгейi әлемдiк көpсеткiштерден әлдеқайда төмен екендiгін көрсетті. Осы салада қолма-қол төлем нысандары кеңінен қолданылатыны байқалып отыр. Бөлшек сауда айналымының жалпы көлеміндегі қолма-қол емес есеп айырысулардың үлес салмағының төмен болуы (3%-дан аспайды) осы саладағы төлемдердiң негiзгi массасы банк жүйесiнен тыс жүзеге асырылатын жағдайға әкеп тiрейдi, бұл ақша айналысын басқару проблемасын күрделендiредi және көлеңкелi экономиканың өсуiне ықпал етедi.

Қолма-қол айналым үстем рыноктарда ақша ағынын iс жүзiнде қадағалау және бақылау мүмкiн емес.

Елдiң ақша массасындағы қолма-қол ақша үлесiнiң салыстырмалы түрде мол болуы (23%) негізiнен қолма-қол ақша арқылы қызмет көрсетiлетiн көлеңкелi экономика Қазақстанда таралып отырғанын айғақтайды. Екiншi жағынан, бұл көрсеткiштi Қазақстанда қолма-қол ақша айналымы басым бөлшек сауда айналымында төлем карточкаларын пайдалана отырып жасалатын қолма-қол емес төлемдер әзiрге жете дами қоймағандығымен түсiндiруге болады.

Қазақстан Республикасында қолма-қол және қолма-қол емес ақша айналымының сандық арақатынасына көптеген факторлар, тiптi халық менталитетiнiң ерекшелiктерi де әсер етедi. Бүгінде халық төлем карточкасына төлемдердi жүзеге асыру үшiн ыңғайлы төлем құралы ретiнде қарамайды және бұл құралдың мүмкiндiктерiн түсiнбейдi. Практика көрсеткендей, төлем карточкаларын ұстаушылар өздерiнiң карт-шоттарына жалақы (зейнетақы немесе басқа да аударымдар) есептелгеннен кейiн оны тез арада қолма-қол ақшаға айналдыруға тырысады. Сонымен қатар, Қазақстанда санаулы ғана сауда және сервис кәсiпорындары тауарлар мен қызметтерге қолма қол емес ақы төлеу үшiн төлем карточкаларын қабылдайды, оның үстiне олардың басым бөлiгін ауқатты клиенттерге бағдарланған iрi сауда ұйымдары құрайды. Республикада төлем карточкаларын қабылдаудың дамыған желісінiң болмауы оларды қызметтер мен бөлшек сауда саласында қолма-қол емес төлемдердi жүзеге асыру үшiн пайдалану мүмкiндiгiн біршама шектейдi.

Дегенмен, Қазақстанда төлем карточкалары базасында төлем жүйелерiнiң дамуында бірқатар оң үрдiстер байқалуда. Соңғы уақытта қолма-қол ақша алу жөніндегі операциялардың өсуiмен салыстырғанда қолма-қол емес төлемдердiң басып оза өсуi байқалып отыр. Мысалы, 2005 жылдың бірiншi жарты жылдығында төлем карточкалары пайдаланылған қолма-қол емес төлемдер саны 29 млрд. теңге сомасына 2,4 млн. транзакцияны құрады, 2004 жылдың осындай кезеңiмен салыстырғанда тиiсiнше 3,2 есе және 3,1 есе өстi. 2005 жылдың бірiншi жарты жылдығында қолма-қол ақша алу жөніндегі операциялар саны 351,6 млрд. теңге сомасына 20,4 млн. транзакцияны құрады, бұл ретте, 2004 жылдың бірiншi жарты жылдығымен салыстырғанда өсу сан жағынан 30,1%-ды және сомасы жағынан 49%-ды құрады.

Бүгінгі таңда Республикада орта есеппен 5 адамға бір төлем карточкасынан келедi. 2005 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша айналыста 276 млн. төлем карточкасы бар, ал төлем карточкаларын ұстаушылар саны 2,63 млн. адамды құрады.

2005 жылдың бірiншi жарты жылдығында қазақстандық эмитенттердiң төлем карточкаларын пайдалану арқылы жүргізiлген транзакцияларының көлемi 380,6 млрд. теңгенi құрады.

Сондай-ақ, қызмет көрсетiлетін төлем карточкалары желісінiң одан әрi кеңеюi байқалып отыр. 2005 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша Қазақстанда ақы төлеуге төлем карточкаларын қабылдайтын 2387 сауда кәсіпорны жұмыс iстейді. Бұл ретте, 2005 жылғы 1 шiлдедегі жағдай бойынша банкоматтар саны 1432 бірлiктi, сауда терминалдарының саны 5152 бірлiкті ал импринтерлер саны 1414 бірлiктi құрады.

Әлемдiк үрдістерді ескере отырып, түрлi инновациялық төлем құралдарын енгізу перспективаларын нақты бағалай келiп, төлем карточкаларын төлем құралы ретiнде пайдалануды одан әрі кеңейту есебінен бөлшек сауда айналымындағы қолма-қол емес төлемдер үлесiн ұлғайтуда маңызды iлгерiлеудi қамтамасыз етуге болады деген тұжырым жасауға болады.

§ 3. Қорытындылар

Экономикалық өсудiң жоғарғы қарқыны экономиканың формальды емес секторындағы iстердiң жай-күйін айтарлықтай жақсартты деуге болады, бірақ көлеңкеге кетуге түрткi болатын себептер әлі де бар.

Себептердi ранжирлеу және Қазақстан Республикасында көлеңкелi экономиканы қысқарту жөніндегі жұмыстың басым бағыттарын тұжырымдау мақсатында көлеңкелі экономиканы ынталандырушы себептердiң әр блогының рейтингі айқындалды (10 баллдық жүйе бойынша, бұл ретте 10 балл неғұрлым өткiр, ал 0 балл мардымсыз себептердi көрсетедi).

Көлеңкелi экономиканы ынталандырушы себептер блоктары және

олардың маңыздылық рейтингтерi

Осылайша, қазақстандық экономиканың соңғы төрт жылдағы дамуының жоғары қарқынына қарамастан, Қазақстан Республикасы Yкіметінiң оның ауқымын қысқарту жөніндегі 2010 жылға дейінгі жұмысының басты бағыты:

экономикалық дамудың жоғары қарқыны және халықтың әл-ауқатын арттыру үшiн жағдайлар жасау;

әкiмшiлiк басқару жүйесін жетiлдiру және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес;

көлеңкелі экономика мөлшерiн бағалау әдiстерiн жетiлдiру және мемлекеттік органдардың осы проблема бойынша ақпарат алмасу саласында өзара іс-қимыл жасауы;

салықтар мен төлемдер жинау, экономикадағы құқық бұзушылықтарға қарсы күрес мәселелерiмен айналысатын органдардың материалдық базасын одан әрі нығайту;

банк карточкалары арқылы тауарлар мен қызметтер үшiн электронды есеп айырысу жүйесiн одан әрi жаппай енгізу және қолма-қол ақшасыз айналым жүйесiнде жеке және заңды тұлғалар үшiн тартымды жағдайлар жасау болуға тиiс.

Осымен бір мезгiлде кiрiстерді мемлекет пен қалған экономика арасында бөлу тетiктерi жетілдiрiлуге тиiс.

6. Көлеңкелі экономика мөлшерін қысқартудың мақсаты мен мiндеттерi

Бағдарламаның 2010 жылға дейiнгі кезеңге арналған негiзгі мақсаты кәсіпорындар мен жеке тұлғалардың қаржы-шаруашылық қызметiн мемлекеттік реттеу мен бақылаудың экономикалық, заңнамалық және әкiмшiлiк әдiстерiн жетiлдiру жолымен экономиканың көлеңкеге кету себептерiн азайту жөнiнде жағдайлар жасау және елдегi бақыланбайтын экономиканың мөлшерiн қысқарту болып табылады.

Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшiн мынадай міндеттерді шешу көзделiп отыр:

экономикалық өсудің жоғары қарқынын қамтамасыз ету және халықтың әл-ауқатын арттыру;

кәсiпкерлiкті дамыту жолындағы негізсiз кедергiлердi алып тастауға және сыбайлас жемқорлықты қысқартуға бағытталған әкімшілік реформа жүргізу;

мемлекеттік органдар арасында ақпарат алмасу жолымен көлеңкелі экономиканың мөлшерiн бағалау әдістерiн жетiлдiрудi қамтамасыз ету;

бюджетке салықтар мен төлемдердi жинаумен, экономикалық қылмыстарды ашумен айналысатын органдардың материалдық-техникалық қамтамасыз етілу деңгейiн көтеру;

кiрiстердi мемлекет пен қалған экономика арасында бөлу жүйесін жетілдiру жөніндегi жұмысты жалғастыру;

экономиканың қолма-қол ақы төлеу нысаны басым салаларында көлеңкелі айналымды қысқарту және өзара есеп айырысудың өркениеттi нысандарына көшу.

7. Мемлекеттік саясаттың көлеңкелi экономиканың

мөлшерiн қысқартуды қамтамасыз ететін мiндеттердi

шешу жөніндегі негiзгi бағыттары

§ 1. Экономиканың даму деңгейiн және халықтың

әл-ауқатын арттыру

Экономиканың дамуы деңгейі мен халықтың әл-ауқатын арттыруға бағытталған ұзақ мерзiмдi кешендi экономикалық және әлеуметтiк саясат Қазақстанның 2030 жылға дейiнгі даму стратегиясы, Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 4 желтоқсандағы № 735 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейiнгі стратегиялық жоспары, Қазақстан Республикасы Президентінiң 2003 жылғы 17 мамырдағы № 1096 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы, Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 16 мамырдағы № 1095 Жарлығымен бекітiлген Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторын игерудің мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 13 қыркүйектегi № 1438 Жарлығымен бекiтілген Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау ісін реформалау мен дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасы ?кіметінiң 2004 жылғы 30 қарашадағы № 1241 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасында әлеуметтiк реформаларды одан әрі тереңдетудің 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы сияқты елдiң басты бағдарламалық құжаттарында айқындалған.

Бұл құжаттарды орындау Әлеуметтік-экономикалық дамудың және Фискалдық саясаттың орта мерзiмдi жоспарларын іске асыру шеңберiнде жүзеге асырылатын болады.

Әлеуметтiк-экономикалық дамудың орта мерзiмдi жоспарларының 2010 жылға дейiнгі кезеңге арналған негiзгi мiндеттері:

1) макроэкономикалық саясат саласында:

2004-2010 жылдары экономиканың кемінде 8% орташа жылдық даму қарқынын қамтамасыз ету;

халық кiрiстерiнiң жылына кемiнде 6% нақты өсуiн қамтамасыз ету;

орташа жылдық инфляция деңгейiн 10%-дан аспайтын деңгейде қамтамасыз ету;

теңгенің бәсекеге қабілетті нақты айырбас бағамын қамтамасыз ету;

елдің төлем теңгерімінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;

негiзгi капиталдың жалпы жинақтау нормасын 30%-дан аспайтын деңгейде қамтамасыз ету.

2) экономиканың бәсекеге қабiлеттілiгiн арттыру саласында:

еңбек өнiмдiлігін өсiру және материалдар мен энергияның үлес шығыстарын азайту есебiнен тауарлар мен қызметтер өндiрiсiнiң көлемiн ұлғайту үшiн ынталандырушы жағдайлар жасау;

экономиканың өндiрiстiк құрылымын әртараптандыру үшiн ынталандырушы жағдайлар жасау;

инновацияларды дамыту есебiнен қазақстандық экономиканың бәсекелiк артықшылықтарын қамтамасыз ету;

жалақының өсуiмен салыстырғанда еңбек өнiмдiлігінiң басып озуын қамтамасыз ету;

ауылдық кредиттік серiктестiктердi одан әрi дамыту жөніндегі жұмысты жалғастыру;

ауылдық жерлердегi өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымды, сондай-ақ ауыл шаруашылығы өндiрiсiн ұйымдастыру нысандарын дамыту;

аутсорсингтi кеңiнен енгізу немесе өндiрiстік кооперацияны дамыту үшiн жағдайлар мен ынталандырулар жасау;

микрокредит беру жүйесiн дамыту болуға тиiс.

3) халықтың әл-ауқатын арттыру және әлеуметтiк саланы дамыту саласында:

кедейшiлiк коэффициентiн 16,1%-дан 2010 жылы 12%-ға дейiн қысқарту үшiн жағдайлар жасау;

2004 жылмен салыстырғанда зейнетақылар мен әлеуметтiк жәрдемақылардың орташа жылдық мөлшерiнің жылына кемiнде 4 % нақты өсуiн қамтамасыз ету;

ең төменгi жалақы мен базалық әлеуметтiк төлемдердiң мөлшерiн ең төменгi күнкөрiс деңгейiнiң негізiнде айқындау;

еңбекке қабiлеттi халықтың үй шаруашылығы қызметi саласынан өндiрiстi ұйымдастырудың неғұрлым жоғарғы нысанына көшуi үшiн ынталандырушы жағдайлар жасау;

халықты өндiрiстiк кооперативтерге, серiктестiктерге, шаруа қожалықтарына, қызметтер көрсету жөніндегі бюроға және т.б. бірiктiру мақсатында оларға топтық микрокредиттер берудi қолдану саласын кеңейту;

кәсiби жұмысшы кадрларды экономиканың өскелең қажеттiлiктерiн қамтамасыз ететiн мөлшерде даярлау мен қайта даярлауды қамтамасыз ету, жұмыссыздарды бос жұмыс орындары туралы ақпаратпен қамтамасыз ету және оларға психологиялық қолдау көрсету үшiн жұмыспен қамту мәселелерi жөніндегі уәкiлетті органдардың жанынан кәсiптiк бағдар беру және қайта даярлау жөнiндегі жұмысты жандандыру.

Қазақстан Республикасының стратегиялық құжаттарында айқындалған міндеттерді шешу экономикалық өсу қарқынын сақтауға және ұлғайтуға, халықтың кiрiсiн және жұмыспен қамтылуын арттыруға, экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгiн көтерудi қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi, бұл елдегi көлеңкелi экономиканың мөлшерiн азайтуға оң әсерiн тигізедi.

Құрылыстағы көлеңкелi экономиканың мөлшерiн қысқарту жөніндегі негізгi бағыттар мыналар:

1) құрылыс стандарттарын және жол салу мен жол жабындыларын жөндеу жөніндегі стандарттарды (құрылыс жұмыстарының немесе оған жұмсалған шығындардың көлемiн шамадан тыс көбейту, негізсiз алшақтықтарға жол беру) сақтамағаны үшiн құрылысшыларға және бақылаушы органдарға қатысты бақылау мен тәртiптi күшейту (материалдық және қылмыстық жауапкершiлiк жазалары түрiнде);

2) өңiрлер (құрылыс жүретiн жер) үшiн белгiленген түзету коэффициенттерiн ескере отырып, құрылыстың, еңбектi қажетсiнудiң, негізгi құрылыс материалдары шығысының сметалық құнының нормативтiк үлес көрсеткiштерiне сәйкес келетiн негiзгі техникалық-экономикалық көрсеткiштерi бар жобалар бойынша қуаты (сыйымдылығы, өткізу қабiлетi) аз мемлекеттік әлеуметтiк тұрғын үй, мемлекеттік жалпы білiм беру, денсаулық сақтау және халықтың бұқаралық дене тәрбиесi объектілерiн салуды жүзеге асыру;

3) өнеркәсiптік және азаматтық құрылыс объектілерінiң қауiпсiздiгi бойынша мемлекеттік қадағалауды күшейту.

Сауда саласы статистикалық қадағалаудан және салықтық әкiмшiлендiруден жасырылған өнiмдер мен кiрiстердi қолма-қол ақшаға айналдыру көзi болып табылады.

Еркiн бәсекелестiк жағдайларында елде сауданың әртүрлi нысандары бар: көшедегi; базардағы; ұсақ сауда орындары; мамандандырылған орташа дүкендер, супер- және гипермаркеттер. Көбiнесе, жасырылған экономика көшедегi ұсақ және бөлшек сауда жүйелерiнде көрiнiс бередi, өйткенi бұл құрылымдарды кiрiстердi "жасыру" үшiн пайдалану оңай.

"Қапшықтық сауда" жүйесi сауда саласындағы көлеңкелi экономика құрамының маңызды бөлiгін құрайды, ол жалған және контрафактiлiк өнiм өндiрудiң дәстүрлi түрде дамыған жүйесi бар елдерден сапасы күмән туғызатын тауарларды әкелу мен сатуды, сондай-ақ отандық осыған ұқсас өнiм өндiрушiлердiң өнiмдерiн сатуды қамтиды.

Сауда саласындағы көлеңкелi экономиканы азайту жөніндегі негiзгi бағыттар мыналар:

Қазақстан Республикасында арнайы бажсыз сауда аймағын құру, ол өндiрiлуi мен сапасы күмән туғызатын тауарлар үшiн шетелдiк сапарлар жасауды орынсыз еткен болар едi;

қоғамда танымал сауда белгiсi бар тауарларды сатудың бәсекеге қабiлетті отандық жүйесiн дамытуды ынталандыру;

тұтынушылар құқығын қорғау жөніндегі институтты нығайту.

§ 2. Экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесiн және

басқарудың әкiмшiлiк жүйесiн жетiлдiру

Қазiргі уақытта Қазақстан Республикасында мемлекеттік саясатты жүзеге асыру мемлекеттің экономикалық негiзiн нығайту, шағын және орта кәсiпкерлiктi қолдау және сайып келгенде, мемлекеттік қауiпсiздiктi нығайту арнасында жүргізілiп отыр.

Алайда экономикалық қызметтiң жүзеге асырылуын мемлекеттік реттеу мәселесi негiзгі проблема болып табылады.

Салықтық әкімшiлендiруді жетілдiру

Көлеңкелi экономиканың мөлшерiн қысқарту жөніндегі жұмыстың жемiстi болуы көп жағдайда салықтық әкiмшiлендiрудi жетiлдiру жөніндегі шаралардың пәрмендiлiгiне байланысты болады. Бұл бағыттағы iс-шараларды iске асыруға арналған шығындар қаржылық жағынан өтелмейтiн болса да, оларды iске асыру қажет. Бұл жағдайда, халықтың жалпы тәртiптiлiгiнiң артуы ұзақ мерзiмдi перспективада көлеңкелi экономика мөлшерiн қысқартудың ұзақ мерзiмдi және ең тиiмдi тәсiлiне айналады.

Мыналар:

жеке тұлғалардың кiрiстерiн жаппай декларациялауға кезең-кезеңмен көшу;

салық төлеушiлермен жұмыс істейтін бірыңғай орталықтар салу;

"Акциз" ақпараттық жүйесiн енгізу;

ақпараттық жүйелер арасында экспорт-импорт операцияларын бақылау жөніндегі электронды деректермен алмасуды қамтамасыз ету;

желiлiк маркетингпен айналысатын тұлғаларды салықтық әкiмшiлендiрудi күшейту;

салық есептiлігінiң нысандарын оңтайландыру жөніндегі жұмысты одан әрi жалғастыру салықтық әкiмшiлендiрудi жетiлдiру саласындағы негiзгi iс-шаралар болып табылады.

Кедендiк рәсiмдерден өту процесiн жетiлдiру саласында

Бұл үшiн:

республиканың кеден шекарасында кешендi бақылауды жүзеге асыруға қабiлетті бірыңғай бақылау-өткізу пункттерiн салуды, кеден бекеттерi пункттерiн халықаралық талаптарға сәйкес қайта жаңғыртуды жүзеге асыру;

кедендiк төлемдердi жедел жүргiзу және оларды төлеу тәсiлдерiн оңайлату мақсатында тауарларды Еуразиялық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң шекаралары арқылы алып өту кезiнде микропроцессорлық пластикалық карталарды пайдалану;

тәуекелдердi (тәуекелдер көрсеткiштерi, оларды пайдалану өлшемдерi) бағалау шаралары жүйесiн негізге ала отырып, кедендiк бақылау стратегиясын әзiрлеумен "Электрондық кеден" ақпараттық жүйесiн әзiрлеу және енгізу;

кеден iсiн жетілдiру және кеден брокерiнiң қызметiн "қосарланған лицензиялауды" жою мақсатында кеден брокерiн лицензиялауды алып тастау;

халықаралық стандарттарға жақындату үшiн кеден iсi саласындағы нормативтiк-құқықтық базаны жетiлдiру;

кедендік әкiмшілендiрудi жетiлдiру, кедендiк рәсімдердi оңайлата отырып, оларды сыртқы экономикалық қызметке қатысушылар үшiн неғұрлым ашық әрi түсiнiкті ете отырып, кедендiк бақылау әдiстерi мен нысандарының тиiмдiлiгін арттыру, бұл өз кезегiнде олар үшiн қолайлы жағдайлар жасайды;

өңiрлiк бірлестiктер шеңберiнде шекаралас мемлекеттердiң кеден қызметтерiмен өзара iс-қимылды жандандыру, халықаралық ынтымақтастықты кеңейту қажет.

Әкiмшілiк заңнаманы және экономикалық қызметтi

жүзеге асыруды регламенттейтiн мемлекеттік

рұқсат беру жүйесiн жетiлдiру

Әкiмшілiк құқық бұзушылық туралы заңнаманың нормаларын қолдану мазмұны жағынан неғұрлым көлемдi әкiмшілiк кедергілердiң бірi болып табылады. Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы Қазақстан Республикасының Кодексiн қабылдау әкiмшiлiк заңнаманы ырықтандыру фактiсi болған жоқ, керiсiнше, кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асырған кезде туындайтын қоғамдық-құқықтық қатынастар жағдайларының барынша қатаюына алып келдi және сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың жаңа нысандарын туындатты, бұл, сондай-ақ кәсiпкерлерге тәрбиелiк әсер етудiң төмендеуiне әкеп соқты.

Соңғы уақытта кәсiпкерлiкті бақылау-қадағалаулық реттеу жүйесiнде ведомстволық және өңiрлiк деңгейлерде Әкiмшілiк кодекс нормаларын өзгеше түсіндiру және негізсiз жоғарылатылған айыппұл санкцияларын қолдану жағдайлары орын алып отыр.

Республикадағы кәсiпкерлiктiң дамуына кедергi келтiретiн және сыбайлас жемқорлық деңгейiн жоғарылататын мұндай жағдаяттар "Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы" Қазақстан Республикасының Кодексiне өзгерістер мен толықтырулар енгізу қажеттiгін негіздейдi.

Құқық бұзушылықтар бойынша жауапкершiлiк шарасының тиiмділігі мен объективтiлiгін арттыру үшiн әкiмшiлiк басқаруды жетiлдiру жөніндегі жұмыс шеңберiнде әкiмшiлiк заңнаманы және кәсiпкерлiктi мемлекеттік реттеу жүйесiн қайта қарауды жүзеге асыру, бұзушылықтардың түрлерiне қарай айыппұл мөлшерiн бірдей мөлшерде бөлу қағидаты бойынша дәл ажырату және айқындау қажет.

2005 жылы "Жеке кәсiпкерлiк туралы" заң жобасын қабылдау және сонымен бір мезгiлде кәсiпкерлiк мәселелерi жөніндегі қолданыстағы заңнамалық актiлердi жаңа заңға сәйкес келтiру, сондай-ақ Әкiмшiлiк кодексiнде мынадай ережелердi бекіту және көздеу:

айыппұлдар мөлшерiн (жаза түрлерiн) кәсiпкерлiк субъектілерiнiң шағын, орта және iрi бизнес санатына жататынына, бизнес ауқымына, бұзушылықтардың сипатына және оны жасаған кездегі жағдаяттарға қарай белгілеу;

әкiмшілік айыппұлдар мөлшерiнiң диапазондарын қысқарту;

әрекеттердi (құқық бұзушылықтарды) бірiншi рет жасаған адамдар үшiн ең төменгі айыппұл мөлшерiн және алғашқы жазаны ескерту түрiнде белгілеу;

мемлекеттік органдардың шаруашылық субъектілерiн бақылау-қадағалау қызметi жөніндегі нормативтiк құқықтық базаны мемлекеттік бақылаушы органдардың кәсiпкерлiк субъектiлерiн тексерудi тек заңнамалық актiлерге сәйкес жүзеге асыруы қағидаты бойынша қайта қарау және жүйелендiру;

бақылау-қадағалау органдарының шаруашылық субъектiлерiне тексерiс белгiлеу негіздемелерiнiң толық тiзбесiн және превентивтiк жазалау шараларының дәйектiлiгін заңнамамен бекіту жоспарланып отыр.

Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы Кодекске бақылау-қадағалау жүйесiн, сондай-ақ шағын, орта және iрi бизнес үшiн айыппұлдар салу және оның мөлшерiн айқындау тәртібiн қайта қарау мен жетiлдiруге қатысты мәселелер бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу әкiмшiлiк кедергiлердi жоюға, жасалатын бұзушылықтар санын азайтуға және сыбайлас жемқорлықты қысқартуға мүмкiндiк бередi.

Кәсiпкерлiк үшiн рұқсат беру рәсiмдерi жүйесiн жетiлдiру көлеңкелi экономиканың мөлшерiн азайтудағы маңызды фактор болып табылады.

Бұл ретте, рынок субъектiлерi экономикалық қызметтi жүзеге асыруы үшiн мемлекеттік реттеу түрлерiн - біржолғы лицензиялар берудi (рұқсат алудың оңайлатылған рәсiмi), лицензиялауды, мемлекеттік монополияны, сертификаттауды, стандарттауды, аккредиттеудi айрықша бөлiп көрсеткен жөн.

Мемлекеттік реттеудiң бұл секторында (рұқсат беру жүйесiнде) рұқсат беру рәсiмдерiнiң бұлыңғырлығы, заңнамалық және заңға тәуелдi актілердiң күрделi және кейде шатастырылған нормалары байқалады.

Мемлекеттік монополия

Мемлекеттік монополия саласы бүгiнгі таңда 7 заңмен реттеледi, бұл ретте заңнамада бекітілген "мемлекеттік монополия" ұғымын заңнамалық тұрғыдан бекіту болмай отыр. Осы заңнамалық актiлерге сәйкес, мысалы, ветеринариялық препараттардың республикалық қорын сақтау, жекелеген тауарларды әкету және (немесе) әкелу және т.б. сияқты 8 қызмет түрi ғана мемлекеттік монополияның айрықша саласына жатқызылған. Егер жекелеген түрлер бойынша мемлекеттік монополияның қажеттiгі айқын болса, мысалы, өнеркәсiптiк меншiк объектілерін күзету сияқты жекелеген түрлер бойынша ол күмән туғызады. Сондай-ақ, мемлекеттік органдар деңгейiндегі жекелеген қызмет түрлерi бойынша мемлекеттік монополизмнiң ұлғайып отырғанын және мемлекеттік тапсырысты ведомстволық бағынысты мемлекеттік кәсiпорындар ғана орындайтынын атап өту қажет.

Мемлекеттік монополия саласында қандай да бір қызмет түрiн мемлекеттік монополияға жатқызуды заңнамалық түрде айқындау қажет.

Лицензиялау

Лицензиялау жүйесіндегі негізгi проблемалар:

заңға тәуелдi актілер деңгейiнде жұмыстар мен қызметтердiң лицензияланатын түрлерiнiң көлемдi тiзбесi және олардың едәуiр кеңейтiлуi, ол iскерлiк белсендiлiк пен кәсiпкерлiк бастаманың өсуiне кедергi келтiредi;

лицензиялауға жататын жұмыстар мен қызметтердiң барлық дерлiк түрлерiн (89%) лицензиялауды орталық органдар жүзеге асырады;

заңға тәуелдi актілер деңгейiнде лицензиялар берудiң тәртібі мен рәсiмдерiн күрделендiру фактілерiнiң орын алуы, лицензиялаудан кейiнгi бақылаудың реттелмеуi;

лицензия берудi де, кейiнгi лицензиялық қызметтi де негіздейтiн қосымша рұқсат беру жүйесiнiң (рұқсаттар, қорытындылар және келiсулер) болуы.

Лицензиялау саласында тура әрекеттегі заңнамалық акт болатын "Лицензиялау туралы" сапалы жаңа Заң әзiрлеу қажет, оның шеңберiнде лицензияланатын қызмет түрлерiнiң салалық заңнамалық актілерде қамтылу және қайталану мүмкiндiгін болдырмайтын, лицензиялау саласындағы заңнаманы бірыңғай түсiндiрудi және бірiздендiрудi қамтамасыз ететiн толық тiзбесi беріледi.

Онда:

1) лицензиялау саласындағы мемлекеттік функцияларды дәл регламенттеу;

2) "Шағын кәсiпкерлiкті мемлекеттік қолдау туралы" Қазақстан Республикасы Заңының нормаларын ескере отырып, лицензиар органдардың лицензиаттарға тексеру жүргiзу мәселесi бойынша преференциялар құру;

3) "жалғыз терезе" қағидатын енгізу көзделедi.

Бұл ретте, қаржы рыногындағы қаржы ұйымдарының қызметiн лицензиялау тәртібi, банк, сақтандыру қызметі, бағалы қағаздар рыногындағы қызмет және зейнетақы қызметтерi туралы заңнамалармен реттеледi.

Бейресми еңбекпен қамтылуды төмендету жөнiндегі бағыттар

Қазiргi уақытта экономиканың құрылыс, ауыл шаруашылығы сияқты кейбір салаларында тiркеу, тұру және азаматтық ережелерiн бұза отырып, шетелдiк жұмыс күшiн заңсыз пайдалану кең етек алып отырғандығын атап өткен жөн.

Бұл жұмыс берушілердi салық төлемеуге, көлеңкелi кiрiстер алуға, еңбек жағдайлары мен қауiпсiздігі туралы ереженi сақтамауға итермелейдi және отандық біліктi кадрлар даярлауға алғы шарттар жасалмайды.

Қазақстан Республикасы экономикасының салаларында пайда болған білiктi кадрлардың жетiспеушiлiгi елдiң индустриялық-инновациялық дамуына кедергі келтiретiн факторға айналуы мүмкiн.

Оның үстiне, ел экономикасының жоғары даму қарқыны жағдайында Қазақстандағы қазiргi демографиялық ахуал да салаларды еңбек ресурстарымен қамтамасыз етуге мүмкiндiк бермейтiнiн ескеру қажет.

Осыған байланысты, сондай-ақ формальды емес жұмыспен қамтуды және заңсыз көшi-қонды анықтау үшін 2005-2006 жылдары осы Бағдарлама шеңберiнде:

Еңбек кодексiн қабылдау;

Қытаймен, сондай-ақ Тәуелсiз мемлекеттер достастығы шеңберiнде еңбек көшi-қонын реттеу жөнiндегі халықаралық шарттарға қол қою;

еңбекке сағат бойынша ақы төлеудi, жеке және сараланған жалақы мүмкiндiгін енгізу;

еңбек жағдайларының (жұмыс ұзақтығы мен уақытының, қоса атқаруға қосымша жұмыс алу мүмкiндiгінiң және т.б.) икемдi режимiн ұсыну ұсынылып отыр.

Сондай-ақ:

қолданыстағы мемлекеттік бақылау-қадағалау функцияларын қайта қарау және оңтайландыру әрi заңды бизнес жүргiзудiң барынша оңайлатылған рәсiмдерiн жасау;

автомобиль тасымалдарын бақылау жөніндегі "бірыңғай аялдама" қағидатын iске асыру үшiн шекарадағы өткізу пункттеріндегі бақылаушы органдарды көшiру;

негiзгi көлiк бағыттарындағы көлiктiк бақылау бекеттерiнiң оңтайлы санын айқындай отырып, Қазақстан Республикасының аумағы бойынша автомобиль тасымалдарын бақылау жүйесiн жетiлдiру.

Мемлекеттік басқару жүйесiн жетiлдiру жөніндегі бағыттар

Азаматтар мен ұйымдардың мемлекеттік қызметтерге еркiн қол жеткізуiн қамтамасыз ету, халықтың шенеунiктермен байланысын азайту, сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарының жолын кесу және мемлекеттік органдардың жұмыс iстеуiнiң тиiмдiлiгiн арттыру мақсатында 2005-2007 жылдары Қазақстан Республикасында "Электронды үкiмет" қалыптастыру жүзеге асырылады. Жүйенi енгізу ұйымдар мен халықтың шенеунiктермен байланыс жасауын оңайлатады және сыбайлас жемқорлық мөлшерiн азайтады.

Жақын арадағы перспективада мемлекеттік-әкiмшiлiк басқару жүйесiн жетiлдiруге және мемлекеттік органдардың жауапкершiлігін арттыруға, оның iшiнде:

мемлекеттік қызметшiлер мен бюджет саласының қызметкерлерi жалақысының басқа салалардағы жалақымен бәсекелесу қабiлетiн қамтамасыз етуге;

мемлекеттік қызметтердiң сапасын жақсарту үшiн орталық және жергілiктi билiк органдарының функциялары мен өкiлеттiктерiнiң аражiгiн нақты ажыратуға;

мемлекеттік органдар қызметiнiң тиiмдiлігі мен сапасын бағалау жүйесiн әзiрлеуге;

экономика салалары мен ел кәсiпкерлерiнiң бірлескен пiкiрi мен ұстанымдарын бiлдiретiн үкiметтiк емес қоғамдық бірлестiктердiң құқықтылығын күшейтуге және арттыруға бағытталған бірқатар шараларды жүзеге асырған орынды. Алайда, бұл ретте, қоғамдық бірлестiктер қандай да бір сала кәсiпорындарының мүдделерiн олармен нақты жұмыс iстеудiң айқын және негізделген схемасын иелене отырып бiлдiруi тиiс. Мұндай бірлестiктердiң бағдарламасы оған кiретiн кәсiпорындар өкiлдерiнiң арасынан құрылған қоғам мүшелерiнiң жалпы жиналысында мақұлданған ұсыныстарды бiлдiруге тиiс.

"Мемлекеттік сектордан - қоғамдық, жеке меншiк секторға" қағидатын iске асыру мемлекет пен Қазақстанның қоғамдық бірлестiктерi арасындағы әрiптестiк байланыстарды дамытудың және нығайтудың бастамасы болады.

§ 3. Көлеңкелi қолма-қол ақша қаражаты айналымының

мөлшерiн қысқарту жөніндегі бағыттар

Төлемдердi бөлшек сауданың кез келген саласында жүзеге асыруға мүмкiндiк беретін төлем карточкасы тұтынушылардың түрлi бөлшек рыноктарында айналыстағы қолма қол ақша массасының елеулi көлемiн қолма-қол емес нысанға ауыстыру үшiн барынша шынайы төлем құралы болып табылады. Қолма-қол ақшамен операция жасауды бақылаудың тиiмділiгі аз болса, төлем карточкаларымен жасалатын барлық операциялар тiркеледi және банк жүйесiндегі карт-шоттарда көрсетiледi.

Қазiргi уақытта қолма-қол ақша айналысының ауқымды көлемi және қолма-қол ақшамен жасалатын ұсақ төлемдердiң негізгi ағыны сауда мен қызметтер саласына келедi. Сауда мен қызметтер саласында төлем карточкалары кеңiнен пайдаланыла бастауы үшiн оларды қабылдаудың сауда мен сервистiң әр қилы пункттерiн қамтитын әр жердегi және қол жетiмдi желісін құру қажет. Алайда, практика көрсеткендей, барлық сауда және сервис (әсiресе шағын) кәсiпорындарында карточкаларды қабылдауды ынталандыру - бірнеше банктiң өзi шеше алмайтын мiндет. Оны тиiмдi шешу үшiн ынталандыру шараларының кешендi бағдарламасын жүзеге асыру жолымен қолма-қол емес төлемдер жүйесiн төлем карточкаларын пайдалана отырып дамытудың алғышарттарын мемлекет қана қамтамасыз ете алады.

Қазақстандағы сауда, көлiк, қызметтер саласының төлем карточкалары жүйесiнiң негізгі қатысушылары бола алатын ұйымдары шағын және орта бизнестiң айналасына шоғырланған. Бұл ұйымдардың тауарларды (жұмыстар мен қызметтердi) төлем карточкалары арқылы қолма-қол емес есеп айырысу жолымен сатуға көшуi үшiн жеңiлдiктер беру, көтермелеу шаралары және қолайлы жағдайлар жасау түріндегі мемлекеттің белгілі бір ынталандыру шаралары қажет. Сауда мен сервис кәсiпорындарын төлем карточкаларын қабылдауға тарту және оларға қызмет көрсетудiң тармақталған инфрақұрылымын құру халық үшiн төлем карточкаларының тартымдылығын қамтамасыз етедi және оларды күнделiктi тұрмыста кеңiнен пайдалануға қажеттi жағдайлар жасайды.

Көрсетілетiн қызметтердiң сапасын арттыру, автоматтандырылған қолма-қол емес есеп айырысу жүйелерiн - электронды төлемдердiң "бөлшек" жүйелерiн одан әрi дамыту мақсатында:

төлем карточкаларын қабылдау желiлерiн (банкоматтар мен РОS-терминалдарды) кеңейту;

ақы төлеуге төлем карточкаларын қабылдайтын сауда және сервис кәсiпорындары желісін елдiң барлық өңiрлерiнде қатар дамыту;

төлем карточкалары бойынша дәстүрлi банктiк, сондай-ақ қосымша қызметтердiң барынша көп санын көрсету;

төлем құралдарының жаңа тиiмдi түрлерiн енгізу және дамыту;

банктердiң электронды банктiк қызметтердiң жаңа түрлерiн көрсетуiн одан әрi дамытуға жәрдемдесу;

телекоммуникациялық қызметтердi дамыту: байланыс желісінiң тұрақтылығы мен сенiмдiлiгін арттыру, сондай-ақ телекоммуникациялық қызметтердiң құнын төмендету қажет.

Қолма-қол емес айналым жүйесiн дамыта отырып, бiз жаңа тұтыну мәдениетін және экономикалық өмiрдiң жаңа стандарттарын қалыптастыруға ықпал етiп қана қоймай, елдiң қаржы жүйесiн жетiлдiруге белсендi түрде көмектесемiз, оны әлемдiк жеделдiк пен ашықтық стандарттарына сәйкес келтiруге жәрдемдесемiз.

§ 4. Көлеңкелi экономика мөлшерiн бағалау әдiстерiн жетiлдiру

Экономикалық саясаттың көлеңкелi экономиканы есепке алу әдiстерiн жетiлдiру саласындағы басты бағыттары:

экономикалық процестердi есепке алу мен бағалаудың тiкелей және жанама әдiстерiн жетiлдiру;

барлық макроэкономикалық көрсеткiштердiң өндiрiс және тауарлар мен қызметтердi тұтыну көрсеткiштерiмен қисынды байланысуына талдау жүргiзу;

көлеңкелi экономика мөлшерiн бағалаған кезде салықтар мен төлемдердi жинаумен, сондай-ақ экономикалық құқық бұзушылыққа қарсы күреспен айналысатын ведомстволардың ақпаратын ескере отырып, кешендi тәсiлдi пайдалану;

көлеңкелi экономиканың ауқымын есепке алудың және бағалаудың халықаралық практикада қолданылатын қазiргі заманғы техникалық құралдары мен әдiстерiн пайдалану;

құқық белгілейтiн және құқық растайтын құжаттарға сәйкес жерлердiң мәртебесiн белгiлеу мақсатында оларға түгендеу жүргiзу және заңсыз пайдаланылатын жерлердi алып қою жөнiнде ұсыныстар енгізу;

рыноктық айналымға тартылған жердi бағалаудың бірыңғай стандарттарын әзiрлеу;

өнiмнiң ұтымды пайдаланылуын бақылауды күшейту мақсатында көмiрсутек шикiзатын өндiру және қайта өңдеу саласында минералдық ресурстарды бастапқы кезеңнен тұтынушыға дейiн есепке алу және мониторингтеу жөніндегі ұйымдастыру шараларын жетiлдiру;

орман және балық ресурстарын пайдалануды есепке алуды жетiлдiру;

мал шаруашылығы саласындағы және ауыл шаруашылығы шикiзатын өңдеу саласындағы есепке алуды жетiлдiру;

экономиканың қолма-қол есеп айырысу басым салаларындағы есепке алуды жетiлдiру;

ауылдық статистиктер институтын күшейту және оларды техникалық қамтамасыз ету;

ауыл шаруашылығы санағын ұйымдастыру және жүргiзу болып табылады.

Жұмыстың осы бағыттарының бәрi Мемлекеттік статистиканы жетiлдiру бағдарламасында көрiнiс табуға тиiс.

§ 5. Салық пен бюджетке төленетiн төлемдердi жинаумен,

экономикалық қылмыстарды ашумен айналысатын органдардың

материалдық-техникалық қамтамасыз етілу деңгейiн арттыру

және жұмысын жетілдiру

Экономика саласындағы құқық бұзушылыққа қарсы тиiмдi әрекет ету шараларының жүйесiн одан әрi қалыптастыру мақсатында Қазақстан Республикасы Yкіметінiң 2004 жылғы 27 желтоқсандағы № 1401 қаулысымен Қазақстан Республикасында экономика саласындағы құқық бұзушылықтарға қарсы күрестiң 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы қабылданды.

Экономикалық құқық бұзушылықтардың алдын алу және

оларды ашу жөніндегі жұмыс әдiстерiн жетiлдiру

2005-2007 жылдары экономикалық құқық бұзушылықтардың алдын алу және оларды ашу жөніндегі жұмыс әдiстерiн жетiлдiру жөніндегі, сондай-ақ елдегі экономика саласындағы құқық бұзушылықтарға қарсы күреске бағытталған шаралар мен iс-шараларды, сондай-ақ көрсетілген бағыттағы практикалық қызметтi iске асыру қабылданған Қазақстан Республикасында экономика саласындағы құқық бұзушылықтарға қарсы күрестiң 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы шеңберiнде жүзеге асырылатын болады.

Бұл Бағдарлама экономика саласындағы құқық бұзушылықтарға қарсы тиiмдi күрес жүргізуге арналған нормативтiк құқықтық, әдiстемелiк және ақпараттық базаны жетiлдiруге, экономикалық қылмыстарға қарсы күрес жүргiзетiн органдар қызметiнiң тиiмдiлігін арттыруға, сондай-ақ сыбайлас жемқорлық көрiнiстерi мен өзге де бұзушылық түрлерiн азайту жөніндегі жұмысты одан әрi жалғастыруға және осы бағытта бірлескен iс-шаралар жүргiзуге бағытталған.

Қазақстанның қаржы жүйесiн қылмыстан түсетiн кiрiстердi жылыстататын тұлғалардың пайдалануын болдырмау, сондай-ақ көрсетiлген бағыттағы оқиғалар мен олардан туындайтын салдарлардың алдын алу мақсатында 2005-2006 жылдары ақшаны жылыстатуға және терроризмдi қаржыландыруға қарсы әрекет ету жүйесiн құру көзделiп отыр.

Алға қойылған мiндеттi iске асыру үшiн:

заңсыз жолмен алынған кiрiстердi заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмдi қаржыландыруға қарсы әрекет ету туралы заң жобасын әзiрлеу және қабылдау;

қаржы мониторингiн жүргізуге уәкiлеттi мемлекеттік орган құру жоспарланып отыр.

Материалдық-техникалық қамтамасыз етiлу деңгейiн арттыру

Әлемдiк тәжiрибе салықтар мен бюджетке төленетiн төлемдердi жинаумен, экономикалық қылмыстарды ашумен айналысатын органдардың материалдық-техникалық қамтамасыз етiлуiн нығайту ?кіметтiң басым мiндеттерiнiң бірi болып табылатынын көрсетедi. Аумақтары ауқымды, халық тығыздығы төмен, кейбір өңiрлерiнде қатты жабын төселген жолдары жоқ Қазақстанда бұл проблема аталған органдардың өз қызметтiк функцияларын қамтамасыз етуiндегі басты проблемалардың бірi болып табылады.

Қазiргі уақытта салықтар мен бюджетке төленетiн төлемдердi жинаумен, экономикалық қылмыстарды ашумен айналысатын әрбір орган өзiнiң материалдық-техникалық базасын салалық және бюджеттік бағдарламаларға сәйкес нығайту үстiнде. Бюджеттік өтiнiмдердi ұсыну процесiнде осындай мемлекеттік мекемелердiң материалдық-техникалық қамтамасыз етiлу деңгейi егжейлi-тегжейлi зерделенедi. Әдетте, кеден бекеттерiн дамыту, шекараны жайластыру, компьютерлендiру мәселелерi басымдылық тәртібімен шешiледi.

Су, орман ресурстарын қорғаумен айналысатын табиғат қорғау бөлiмшелерiн, сондай-ақ мемлекеттік шекараның жайластырылмаған учаскелерiнен тауарлар контрабандасының және заңмен тыйым салынған есiрткi мен қару-жарақтың өткiзiлуi нысанасына бақылау жасайтын бөлiмшелердi материалдық-техникалық қамтамасыз етудi күшейту қажет екендiгi даусыз.

§ 6. Салық салу жүйесiн жетiлдiру

Салықтық режимдi жетiлдiрудiң негiзгі бағыттары мыналар:

амортизациялық саясатты жетiлдiру;

шағын бизнес субъектiлерi үшiн оңайлатылған декларация негізiнде арнайы салықтық режимдi қолдану аясын кеңейту;

сату жөніндегі ең төменгi айналым мөлшерiн ұлғайту, одан асып кеткен жағдайда салық төлеушi қосылған құн салығы бойынша есепке тұруға мiндеттi.

Елдегi ескiрген негізгi қорларды жаңартуды ынталандыру қажеттігін ескере отырып, 2006 жылдан бастап амортизациялық аударымдарды есептеудiң және жөндеуге арналған шығыстарды шегерiмдерге жатқызудың жаңа әдiсiне көшу ұсынылып отыр.

Ұсынылып отырған тәртiп тiркелген активтердi жiктеудi оңайлатады, соның нәтижесiнде амортизациялық аударымдарды есептеу және есепке алу тетiгi жеңiлдейдi. Сондай-ақ, амортизацияның шектi нормалары мен жөндеуге арналған нормалар ұлғаяды, бұл амортизациялық аударымдар мен жөндеуге арналған шегерiмдердi ұлғайтуға алып келедi.

Тiркелген активтер амортизациясы тетігiндегі бұл өзгерістер оларды жаңғыртуды жеделдетуге мүмкiндiк бередi және өз кезегiнде корпорациялық табыс салығы бойынша мiндеттемелердi азайтуға ықпал етедi.

Шағын бизнес субъектiлерi үшiн оңайлатылған декларация негiзiнде арнайы салықтық режимдi қолдану аясын кеңейту мақсатында:

жеке кәсiпкерлер мен заңды тұлғалар үшiн мүмкiн болатын жалдамалы жұмыскерлердiң санын ұлғайту;

жеке кәсiпкерлер мен заңды тұлғалар үшiн шектi кiрiс сомасын ұлғайту көзделедi.

Бұдан басқа, сату жөніндегі ең төменгi айналым мөлшерiн 12000 есе айлық есептiк көрсеткiштен 15000 есеге дейiн ұлғайту да көзделедi, одан асып кеткен жағдайда салық төлеушi қосылған құн салығы бойынша есепке тұруға мiндетті.

Көлеңкелi экономиканы қысқарту процесi мемлекет пен бизнестiң бірлескен iс-қимылын талап етедi. Салықтық жүктеменi азайтуға жауап ретiнде "көлеңкеден" едәуiр шығу ғана салық салу деңгейiн азайту жөнiнде келесi қадамдар жасауға мүмкiндiк бередi. Салықтық жүктеменi бизнестің реакциясынсыз біржақты тәртiппен азайту бюджет тапшылығының ұлғаюына әкеп соғады.

Соңғы жылдары Қазақстанда салық ставкаларын азайтудың мақсатты саясаты жүргізiлуде, дегенмен, көлеңкелi өндiрiсті қоса алғанда, салықтарды төлемегенi үшiн жауапкершілiк жеткілiктi түрде қатаң емес, ең қатаң шара айыппұл төлеу болып табылады. Осыған байланысты, жақын арада кiрiстердi салық салудан жасыруға қарсы шараларды қатаңдату қажет.

Салықтық жүктеменi азайту, салықтық әкiмшiлендiрудiң рөлiн күшейту саясатын жүргiзумен бір мезгілде үкiметтiк емес ұйымдар жүйесi арқылы салық төлеушiлердiң мемлекеттік шығыстарды қалыптастыруға белсендi түрде қатысу үшiн кеңiнен тартылуын қамтамасыз ету қажет. Сол арқылы, қоғамдық ұйымдар өздерiнiң мемлекеттің фискалдық шығыстарын қалыптастыруға қатысуымен, өздерi төлеп отырған салықтардың ел пайдасына, оның iшiнде инфрақұрылым объектілерi, олардың рентабельдi қызметі үшiн тарифтерді қолдау арқылы өздерiнiң негізгі қызметінiң жұмыс iстеу жағдайларын жақсарту үшiн қалай жұмыс iстеп жатқанын сезiне алады.

8. Қажеттi ресурстар мен қаржыландыру көздерi

Бұл Бағдарлама iске асыру үшiн қаржы ресурстарын көздемейдi, өйткенi олар қолданыстағы және әзiрленетiн мемлекеттік, салалық және бюджеттік бағдарламалар шеңберiнде қалыптастырылатын болады.

9. Бағдарламаны іске асырудан күтiлетiн нәтижелер

Бағдарламаның негiзгі бағыты экономиканың бір бөлiгін заңдастыру мен заңды және жеке тұлғалардың "көлеңкеге" кету дәлелдерiн азайту үшiн жағдайлар жасау мақсатында барлық бағыттар бойынша жұмыстарды үйлестiрудi қамтамасыз етуден тұрады.

Көлеңкелi экономиканы қысқарту жөніндегі көптеген мiндеттердi шешу Қазақстан Республикасының Президентi мен ел Үкіметі қабылдап қойған мемлекеттік және салалық бағдарламаларда белгiленген iс-шаралардың пәрмендiлігімен айқындалатын болады. Бір мезгілде салааралық және өңiраралық сипаты бар осы Бағдарламаның айрықша ерекшелiгі нақ осыда.

Бағдарламаны iске асыру:

қазақстандық экономиканың даму деңгейiн және халықтың әл-ауқатын арттыруға;

экономиканың өсуi үшiн, көлеңкелi экономиканың мөлшерiн азайтуға, адал кәсiпкерлiкті дамытуға, салықтық, кедендiк төлемдердi жинаудың ұлғаюына, сондай-ақ ел экономикасына инвестициялардың ағылуына алғышарттар жасауға қолайлы үшiн;

бәсекелi ортаны жақсартуға;

экономика саласындағы құқық бұзушылықтарға қарсы тиiмдi күресу үшiн нормативтiк-құқықтық, әдiстемелiк және ақпараттық базаны жетiлдiруге;

сыбайлас жемқорлық үшiн мүмкiндiктердi азайтуға;

экономикалық құқық бұзушылықтарға көлеңкелi экономикаға, экономика саласындағы сыбайлас жемқорлыққа және ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрестiң тиiмдiлiгiн арттыруға;

халықтың экономика саласындағы құқық бұзушылықтарға қарсы күрес жүргiзетiн мемлекеттік органдармен өзара түсiнiстiгін арттыруға;

көлеңкелi экономиканың мөлшерiн бағалау әдiстерiн жетiлдiруге алып келедi.

ҚР Үкіметінің 2006.16.05. № 406 (бұр. ред. қара); 2008.14.10. № 942 (бұр.ред.қара); 2008.26.12 № 1267 (бұр.ред.қара); 2009.10.11. № 1803 (бұр.ред.қара) Қаулыларымен 10-бөлім өзгертілді

10. Қазақстан Республикасында көлеңкелі экономиканың

мөлшерін қысқарту жөніндегі экономикалық саясат пен

ұйымдастыру шараларының 2005-2010 жылдарға арналған

негізгі бағыттарының бағдарламасын іске асыру

жөніндегі іс-шаралар жоспары

Ескертпе:

Әріптік аббревиатуралардың толық жазылуы:

ЭБЖМ - Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі

Қаржыминi - Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі

ИСМ - Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда министрлігі

АШМ - Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі

ККМ - Қазақстан Республикасы Көлiк және коммуникация министрлігі

Еңбекминi - Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау министрлігі

ІІМ - Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлігі

ДСМ - Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлiгі

СА - Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі

АБА - Қазақстан Республикасы Ақпараттандыру және байланыс агенттігі

ЖРА - Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын басқару агенттігі

ЭҚСЖҚА - Қазақстан Республикасы Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігі

ҚРКҰРҚА - Қазақстан Республикасы Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігі

МҚА - Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет iстерi агенттігі

БП - Қазақстан Республикасы Бас прокуратура

ҰБ - Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкi

ҰҚК - Қазақстан Республикасы Ұлттық қауiпсiздiк комитетi

«MTЗO» АҚ - «Маркетингтiк-талдамалық зерттеулер орталығы» акционерлік қоғамы

BAК - Ведомствоаралық комиссия

ЭМРМ - Қазақстан Республикасы Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі

БҒМ - Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

«ЭЗИ» АҚ - «Экономикалық зерттеулер институты» акционерлік қоғамы

«ҚІжТКША» - Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері агенттігі.