«Қазақстан Республикасының 2005-2007 жылдарға арналған қоршаған ортаны
қорғау» бағдарламасы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2004 жылғы 6 желтоқсандағы № 1278 қаулысы

(2007.20.03. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)

ҚР Yкіметінің 2007.20.03. № 223 Қаулысымен кіріспе өзгертілді (бұр. ред. қара)

Қазақстан Республикасы Үкiметінiң 2004 жылғы 3 ақпандағы № 131 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiгi тұжырымдамасын iске асыру жөніндегі 2004-2006 жылдарға арналған iс-шаралар жоспарының 1-тармағын iске асыру мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДI:

1. Қоса беріліп отырған «Қазақстан Республикасының 2005-2007 жылдарға арналған қоршаған ортаны қорғау» бағдарламасы (бұдан әрi Бағдарлама) бекітілсiн.

2. Орталық және жергіліктi атқарушы органдар жылына екi рет 20 қаңтарға және 20 шiлдеге Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрлiгіне Бағдарлама iс-шараларының орындалу барысы туралы ақпарат ұсынсын.

ҚР Yкіметінің 2007.20.03. № 223 Қаулысымен 3-тармақ өзгертілді (бұр. ред. қара)

3. Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрлігі жыл сайын 10 ақпанға Қазақстан Республикасының Үкіметіне Бағдарлама іс-шараларының орындалу барысы туралы жиынтық ақпарат ұсынсын.

ҚР Yкіметінің 2007.20.03. № 223 Қаулысымен 4-тармақ өзгертілді (бұр. ред. қара)

4. Осы қаулының орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары - Экономика және бюджеттік жоспарлау министрі А.Е. Мусинге жүктелсiн.

5. Осы қаулы қол қойылған күнiнен бастап күшіне енедi.

Қазақстан Республикасының

Қазақстан Республикасы Үкіметінің

2004 жылғы 6 желтоқсандағы

№ 1278 қаулысымен

бекітілген

«ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ 2005-2007 ЖЫЛДАРҒА

АРНАЛҒАН ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ»

БАҒДАРЛАМАСЫ

ҚР Yкіметінің 2007.20.03. № 223 Қаулысымен 1-бөлім өзгертілді (бұр. ред. қара)

1. БАҒДАРЛАМАНЫҢ ПАСПОРТЫ

     Атауы          "Қазақстан Республикасының 2005-2007 жылдарға

                     арналған қоршаған ортаны қорғау" бағдарламасы

     Әзiрлеу үшін   Қазақстан Республикасы Үкіметінiң 2004 жылғы

     негiздеме      3 ақпандағы № 131 қаулысымен бекiтілген Қазақстан

                    Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған

                    экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасын iске асыру

                    жөніндегі іс-шаралар жоспарының 1-тармағы.

     Мақсат         Қоршаған ортаның ластану деңгейін азайту және оны

                     тұрақтандыру жөніндегі іс-қимыл жоспарын әзiрлеу

     Мiндеттер      а) Қоршаған ортаның сапасын басқарудың жүйесін

                     оңтайландыру мыналарды қамтиды:

                     заңнама базасын жетілдiру;

                     мемлекеттік және жергілiктi деңгейлерде жоспарлауды

                     қамтамасыз ету;

                     қоршаған ортаны қорғаудың мемлекеттік басқармасының

                     институционалдық негiзiн құру;

                     мемлекеттік, өндiрiстік және қоғамдық бақылау

                     жүйесін жетілдiру;

                     қоршаған ортаның мониторинг жүйесiн дамыту;

                     жүйелiк тәсіл негiзiнде табиғат қорғау жұмыстарын

                     ғылыми қамтамасыз ету;

                     сектораралық ынтымақтастық тетіктерiн әзiрлеу;

                     экономикалық тетiктердi жетілдіру;

                     әлеуметтiк әріптестік тетiктерiн дамыту;

                     экологиялық білім беру жүйесін жетілдiру;

                     халықаралық ынтымақтастықты дамыту.

                     б) Қоршаған ортаға шаруашылық және өзге де

                     қызметтiң әсерiн азайту әрі мынадай жолмен табиғат

                     қорғау-қалпына келтiру жұмыстарын жүргiзу:

                     Жердiң климаты мен озон қабатына антропогендік

                     әсер етудi азайту;

                     биоалуантүрлілiктi сақтау;

                     экологиялық апат аймақтарын, зымыран-ғарыш

                     полигондарын және әскери-сынақ кешендерін оңалту;

                     Каспий теңiзiнiң қайраңы мен жақын аумақтардың

                     ластануының алдын алу;

                     су ресурстарының жұтауы мен ластануының, әуе

                     бассейнiнiң ластануының алдын алу;

                     жинақтаулар көлемдерiн қысқарту, өндiрiстiк және

                     тұрмыстық қалдықтарды жою және ұқсату;

                     халықтың аурулары мен қоршаған ортаның сапасы

                     арасындағы байланысты зерттеу.

     Негізгі        Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау

     әзірлеуші      министрлігі

     Қажетті        Республикалық бюджеттен 10185,7 млн. теңге, оның

     ресурстар     ішінде:

     және           2005 жыл - 3703,3 млн. теңге;

     қаржыландыру   2006 жыл - 1341,8* млн. теңге;

     көздерi        2007 жыл - 5140,6 млн. теңге қаражат бөлу

                     көзделуде.

                     Ескерту: * - қаржыландыру көлемдерi тиiстi жылға

                     бюджеттi қалыптастыру кезiнде нақтыланатын болады.

     Бағдарламаны   Қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесiн

     іске асырудан  оңтайландыру саласында мыналар:

     күтілетін      2005 жылы:

     нәтижелер      табиғат қорғау iс-шараларын жоспарлауды әртүрлі

                     деңгейдегi және салааралық үйлестiру қамтамасыз

                     етілетін;

                     қоршаған ортаны қорғауды басқарудың тиiстi

                     институционалдық базасы қалыптастырылатын;

                     қоршаған ортаны қорғау саласындағы ғылыми

                     зерттеулердiң негiзi құрылатын;

                     2006 жылы:

                     заңнама базасы ретке келтiрілетiн;

                     экологиялық Талаптар мен стандарттарды қайта қарау

                     және әзiрлеумен мемлекеттік бақылау жүйесі

                     жаңғыртылатын;

                     Мониторингтің бiрыңғай мемлекеттік жүйесiнiң жұмыс

                     iстеуi қамтамасыз етілетiн және 10%-ға қоршаған

                     және ұлғайтылатын;

                     табиғат қорғау қызметiн ынталандырудың тиiмдi

                     экономикалық тетiктерi пысықталатын және сынақтан

                     өтетiн;

                     халықаралық ынтымақтастықты кеңейту қамтамасыз

                     етілетін;

                     2007 жылы:

                     нормативтік әдiстемелiк құжаттама әзiрленетін;

                     қоршаған ортаны қорғау саласындағы жұмыстардың

                     ғылыми-техникалық негіздемесi қамтамасыз етілетiн;

                     үздiксiз экологиялық білiм беру, тәрбиелеу және

                     ағартушылық жүйесi жетілдiрілетiн болады.

                     Қоршаған ортаға шаруашылық және өзге де қызметтiң

                     әсер етуiн азайту, экожүйелердi қалпына келтiру және

                     оңалту саласында 2007 жылы мыналар қамтамасыз

                     етілетін болады:

                     оны неғұрлым ластанған iрi қалалар мен өнеркәсiп

                     орталықтарында азайту кезiнде 3,6 - 3,7 деңгейiнде

                     атмосфераны ластаудың орташа көрсеткiшін сақтау;

                     өндiрiс қарқынын ұлғайту кезiнде жылына 155-156

                     млн. куб. м деңгейiнде ластанған ағындардың

                     төгiнділер көлемдерiн сақтау;

                     өндiрiс және тұтыну қалдықтарын ұқсату көлемдерiн

                     олардың жыл сайынғы жинақталуының 10% деңгейiне

                     дейiн жеткізу.

     Іске асыру     2005-2007 жылдар

     мерзiмдерi

ҚР Yкіметінің 2007.20.03. № 223 Қаулысымен 2-бөлім өзгертілді (бұр. ред. қара)

2. КIРIСПЕ

«Қазақстан Республикасының 2005-2007 жылдарға арналған қоршаған ортаны қорғау» бағдарламасы (бұдан әрi - Бағдарлама) Қазақстан Республикасы Үкіметінiң 2004 жылғы 3 ақпандағы № 131 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасын iске асыру жөнiндегі іс-шаралар жоспарының 1-тармағына сәйкес әзiрленген.

Бағдарлама қоршаған ортаны ластау деңгейiн азайтуды және оны тұрақтандыру жөніндегi іс-шаралар жоспарын әзiрлеудi көздейтін 2004-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасы Экологиялық қауiпсiздігі тұжырымдамасының бiрiншi кезеңiн (2004-2007 жылдар) iске асырудың тетігі болып табылады.

Бағдарламада Қазақстандағы барлық экологиялық проблемаларға талдау жүргiзiлген және қоршаған ортаны қорғауды басқару жүйесiн оңтайландыруды қоса, оларды шешу жөніндегі шаралар әзiрленген.

Бағдарлама iс-шараларын iске асыру нәтижесiнде қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыру жөніндегі мiндеттердi шешу үшін жағдай жасалатын болады және сәйкесiнше экологиялық ахуалдың бұдан әрi нашарлауының және Қазақстан Республикасы халқының денсаулығына оның әсер етуiнiң нақты және ықтимал қатерлерінің алдын алуға болады.

3. ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАЙ-КҮЙІН ЖӘНЕ ОНЫ ҚОРҒАУ

ЖҮЙЕЛЕРIН ТАЛДАУ

3.1. Қоршаған ортаның қазiргі жай-күйi

2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздiк тұжырымдамасына сәйкес климат пен озон қабатының өзгеруiмен, биологиялық әралуантүрлілiктің қысқаруымен, шөлейттенумен, топырақ қабатының, судың, ауаның ластануымен, қалдықтардың жиналуымен және тағы басқаларымен байланысты елдiң неғұрлым күрделi экологиялық проблемалары болып табылады.

БҰҰ-ның климаттың өзгеруi жөніндегі үлгілік конвенциясын (1995 жыл) бекiткен және осы Конвенцияға Киото хаттамасына қол қойған Қазақстан көмiрсутегi отынын жағудан парник газдары көлемiнiң тұрақты ұлғаюымен байланысты жаһандық жылынудың алдын алу жөніндегі жалпы әлемдiк қозғалысқа қосылды.

Қазақстан Республикасында парник газдары шығарындыларының көздеріне түгендеу жүргiзiлген және тура әрi жанама парник эффектiсiмен газдардың эмиссиялары есептелген, сондай-ақ негiзгi парник газы - көмiртегiнiң диоксидi (СО2) эмиссиясының болжамы жасалған. Жалпы iшкi өнiмнiң (ЖIӨ) бiрлігіне парник газдары шығарындыларының үлестiк көрсеткiшi бойынша (3,38 кг/АҚШ доллары) көмiртегiнiң диоксидi (СО2) Орта Азия елдерiнде бiрiншi орынды алады.

Көмiртегiнiң диоксидi (СО2) шығарындыларының көлемiне энергетика, ал энергия тасығыштардан - көмiр елеулi үлес қосады. Деректердiң болжамы бойынша неғұрлым жедел қарқынмен көмiрдiң үлесi өсетiн болады және 2010 жылға қарай отынды жағудан жиналған жиынтық шығарындылар көлемiнің 63%, ал 2020 жылы 66% құрайды. Экономикаға жаһандық жылынудың әсерi және Қазақстан қоршаған ортасының жай-күйi арнайы зерттеудi талап етедi.

Озон қабатының бұзылуы Дүниежүзілiк метеорологиялық ұйымның деректерi бойынша соңғы 25 жылда озон қабатының бұзылуы 10% құрайды. Бес станцияда 1973 жылдан берi озонның жалпы құрамына бақылау жүргiзілетiн Қазақстанның үстiнде озон қабатының қалыңдығы 5-7%-ға қысқарды.

Жекелеген күндерi адам үшiн қауiптi ультракүлгiн радиациясы дозасының асуын тудыратын атмосферадағы озон құрамының неғұрлым төмен мәнi байқалуда.

Республикадағы флораның алуантүрлілігі түрлерінiң, тегінің құрамы және саны бойынша бiраз айырмашылық байқалады. Республика аумағында тамырлы өсiмдiктердiң 6000-нан астам түрлерi, шамамен 5000 саңырауқұлақтар, 485 қыналар, 2000-нан астам балдырлар, шамамен 500 мүктектiлер тiркелген. Неғұрлым толық түгендеуге саңырауқұлақтардың түрлерi мен жоғары өсiмдiк түрлерi ұшыраған. Өсiмдiктер iшiнде 14% жергіліктi түрi болып табылады. Олардың ішінде көне түрлерi аз емес. Қазақстанның Қызыл кітабына өсімдіктердің жоғарғы және төменгi түрлерінiң 404 түрi енгiзiлген.

Сексеуіл ормандары және бұталарды қоса алғанда, Қазақстанның ормандылығы 4,6% (11,5 млн.га), оларсыз - 1,2% (5,75 млн. га) құрайды. Қылқан жапырақты ормандар 1,8 млн га-ны алып жатыр. Қазақстан ормандары негізінен шаруашылық емес, топырақ қорғайтын және су-қорғайтын рөл атқарады.

Ормандардың биологиялық әртүрлілігіне қауiп төндiретiн факторларға өрт, өздігінен жаппай кесу, малды жаю жатады. Соңғы 10 жылда Шығыс Қазақстанда жолақты қарағайлы орман алаңы 0,16 млн.га-ға немесе 20%-ке кемiдi. Осы проблемаларды реттеу үшін "Мемлекеттік орман қорының учаскесiнде қылқан және сексеуіл екпе ағаштарын басты пайдаланудың кесуiне тыйым салу және оларды сақтау жөніндегі шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Yкіметінiң 2004 жылғы 23 сәуірдегі № 460 қаулысы қабылданды.

Егер өткен ғасырдың соңғы он жылдығының басына орман қалпына келтіру жұмыстарының жыл сайынғы көлемi республика бойынша орташа алғанда, шамамен 80 мың га құраса, онда 1997 жылы орманды қалпына келтiру көлемдері 8 есе қысқарды және қазiргi уақытқа дейiн іс жүзiнде осы деңгейде қалуда (1-сурет).

1-сурет. Қазақстан Республикасындағы ормандарды қалпына

келтірудің көлемi

[Графикалық нысанды қараңыз]

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы Үкіметінiң 2004 жылғы 14 мамырдағы № 542 қаулысымен "2004-2006 жылдарға арналған Қазақстан ормандары" бағдарламасы бекітілдi. Бағдарламаны iске асыру нәтижесiнде ормандардың сақталуы, орманмен көмкерілген жерлердiң біртіндеп ұлғаюы, өрттерден ормандарды қорғауды жақсарту, зиянкестер мен аурулардан оларды қорғау, ормандардың жастық құрылымын, сапалық құрамын және санитарлық жай-күйiн жақсарту қамтамасыз етіледi.

Қазақстанның жануарлар әлемi омыртқалы жануарлардың 835 түрiмен және омыртқасыздардың 100 мыңға жуық түрлерiмен берiлген.

Қазақстан Республикасы ?кіметінің 2002 жылғы 10 сәуірдегі № 408 қаулысымен сүт қоректілердiң 40 түрі, құстардың 57 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 10 түрi, қос мекенділердiң 3 түрі, су жануарларының 19 түрі - сирек кездесетiн және жойылу қаупі төнген жануарлардың тiзбесi бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998 жылғы 19 маусымдағы № 573 қаулысымен Қызыл кiтапқа енгізу үшін омыртқасыз жануарлар түрлерінің тiзбесi бекітілген. Барлығы 96 түр.

Ормандарды жою, топырақтардың эрозиясы, iшкі және теңiз су қоймаларының ластануы, биологиялық ресурстардың шамадан тыс алу өсiмдiктер мен жануарлар түрлерiнің жойылуына, генетикалық деңгейде жоғалтуға және экожүйелерді тиiсті өзгерiстерге алып келедi.

Соңғы уақытта Қазақстан экологиялық факторлары үшін нақты сыртқы қатердi әлемде кең таралған генетикалық өзгерiске ұшыраған организмдер мен өнiмдердi әкелу болып табылады. Өсімдіктер мен жануарлардың жат тектi түрлерiн интродукциялау биоәртүрліліктi жоғалту есептерінің бiрi және ғылыми зерттеулер жүргізуді талап етедi.

Өткен ғасырдың алпысыншы жылдарының басына дейiн Арал теңiзi әлемдегi ішкі теңiздердiң аумағы бойынша төртінші орында болды. Оның аумағы 64,5 мың шаршы километрге жетті, тереңдігі - 68 метрді құрады. 60-шы жылдардан бастап Арал теңiзiне құятын сулар лезде азайды. Теңiз аумағы теңiз түбінің үш миллионнан астам гектарын жалаңаштап екі есе қысқарды. Теңiз деңгейi 19 метрге төмендедi, көлемi 1064-тен 210 км3-қа қысқарды. Теңiз суының минералдануы 33,3-тен 60 г/л-ға дейiн екі есеге жуық көтерiлдi. Арал өңiрiнде пайда болатын, тұзды-шаңды ағыстар ғарыштан түсiрiлген суреттердiң деректерi бойынша 150-300 және одан да үлкен километрлерге таралады. Шаңның таралу және шөгуi аймақтарының көлемi шамамен 25 млн.гектар құрайды.

Арал теңiзi айдынының апатты қысқаруы аумағында 178 елдi мекен орналасқан, 186,3 мың адам тұратын экологиялық апат аймағы деп, мәлiм болғандай, Арал өңiрiн жариялаудың себебi болды. Ауыз сумен қамтамасыз ету негізiнен, ашық су қоймалары мен әкелiнетін сулардың есебiнен, 25% құрайды. Қазiргi уақытта, Қазақстан Республикасы Үкiметінiң 2004 жылғы 7 мамырдағы № 520 қаулысымен 2004-2006 жылдарға арналған Арал өңiрiнiң проблемаларын кешендi шешу жөніндегі бағдарлама бекітілдi.

Семей аймағы (Семей ядролық сынақ полигоны - СЯСП) полигон әсерiмен сипатталатын, денсаулық пен ауру жай-күйінің негiзгi көрсеткiшi бойынша ең қолайсыздың бiрi болып қалуда. СЯСП-та ядролық қаруды сынау нәтижесiнде Қазақстан халқының денсаулығына келтірiлген зиянды бағалау жүйесі түпкілікті анықталып әзiрленген жоқ және шаралардың тиiстi кешенiн жүргiзудi белгілейдi.

Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2003 жылғы 22 тамыздағы № 182-ө өкiмімен құрылған Ведомстволық жұмыс тобы бұрынғы әскери-сынақ полигонын, оның iшiнде, СЯСП-ты зерттеу үшiн кешендi бағдарлама әзірлеуді жүргiзуде. Бағдарламада осы жерлердегі нақты радиациялық жағдайды анықтау үшiн жерлердi қайта өңдеу, оңалту iс-шараларының кешенін әзiрлеу және орындау жөнiндегі жұмыстарды одан кейінгі жүргiзумен iрi көлемдi ғылыми зерттеулер көзделетін болады. Толық көлемдi зерттеулерді полигонның өзінің жерлерінде ғана емес, сонымен, полигонға жақын аудандар аумақтарында да жүргiзу қажет.

Теңiздiң шабуылы салдарынан мұнай өндiрiстерi, шаруашылық объектілерi, коммуникациялар және басқалары су астында қалды. Келісім-шарт аумақтарынан тыс орналасқан 300 астам ұңғымалар иесiз болып қалды. Олардың 150-i астамы жедел жою шараларын қажет етедi, олардың 78-i су астында қалған.

Каспий теңізiнің көмірсутегi ресурстарын игеру бастылары балық аулауға кедергi келтіру, теңiз түбiндегі бұзушылықтары, балықтар миграциясының бұзылуы, айдынды шеттету, судың лайлылығын арттыру, өндiру және тасымалдау кезiнде технологиялық, авариялық төгiнділер, шығарындылар және жайылулар болып табылады.

Қоршаған ортаны жану өнiмдерiмен ластай отырып, алауларда жағылатын iлеспе газды толық кәдеге жарату жөніндегі тиiстi шаралар қабылданбайды. Бұл орайда, атмосфераға парник газдарының, күкiрт пен азоттың көп саны шығарылады. Бұл орайда, техногендік сипаттағы жер сілкіністерінің мүмкiндiктерін ескеру қажет.

Каспийдiң солтүстiк және солтүстік-шығыс тайыз қайраң аймағы негізін бентостық, планктондық жануарлар мен балдырлардың үлкен әртүрлiлiгi құрайтын балықтар мен (оның ішінде бекiре тұқымдастар) құстардың табиғи молаюының бай таралу аймағын бiлдiредi. Қайраң аймағының және Еділ мен Жайық өзендері атырауының аумағы 1974 жылдан бастап қорық аймағы болып жарияланған, бiрақ оны зоналауды қорық режимiмен учаскелердегі жұмыстарды толық тыйым салу үшін аяқтау талап етіледі. Теңiздiң солтүстiк шығыс бөлігіндегі аралдарда Каспий итбалығының негiзгі мекен ету ортасы, ал батпақты-сулы алқаптарда суда жүзетін құстарды, оның iшiнде көшiп-қонып жүретiн құстар мекен етедi. Каспий экожүйесiнiң бiрегейлігін ескере отырып, тиістi экологиялық талаптар мен стандарттармен шаруашылық жүргізудің ерекше шарттарын әзiрлеу қажет.

Республиканың су ресурстарының жай-күйі жалпы жеткiлiксiздiкпен, жалғасып жатқан ластанумен және тозумен бағаланады. Қазақстандағы тұщы су ресурстары 524 км3 құрайды, олардан 100,5 км3 өзен ағысына келедi.

Жер асты суларының барланған қорлары (16 км3) болжамды ресурстардың салыстырмалы шағын бөлiгiн - шамамен 27% бiлдiредi. Тұщы судың жер асты қорларына, стратегиялық ресурс мәртебесін беру қажет.

2002 жылы шаруашылық-ауыз суын пайдалану көлемi 1995 жылмен салыстырғанда екі есе төмендедi. Халықтың жан басына шаққандағы есепте шаруашылық-ауыз су мақсатындағы сулар орташа алғанда, шамамен тәулiгiне 150 литрден келеді. Республиканың ауыл халқы қала халқына қарағанда суды үш есе аз тұтынады.

Жыл сайын шайынды сулардың төгінді көлемi 5 млрд.м3-ден артықты құрайды, Қарағанды, Оңтүстiк Қазақстан, Павлодар, Маңғыстау, Алматы, Қызылорда облыстары оған елеулі үлес қосады. Соңғы 3 жылда жылына 155 млн.м3 деңгейiнде (тазартылмаған және тазартуы жеткiлiксiз) ластанған шайындылардың көлемдерінің тұрақтануы байқалады.

44 зерттелген су объектілерiнен 9 өзен, 2 көл және 2 қойма "таза" су объектілерiне, ал "лас" және "өте лас" су объектілерiне 6 өзен мен 1 су қоймасы жатқызылған. Елек, Нұра, Ертіс өзендерi мен Самарқанд су қоймасының сулары өте ластанған.

2004-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасы Ауыл аумақтарының дамуы мемлекеттік бағдарламасында келтірілген деректер бойынша, елдiң 637 ауылды мекендерiнде (8,3%), сапаның нормасына сәйкес келмейтін (ащылығы 1,5 г/л-ден жоғары), оның ішiнде, оның 176-да тұздың құрамы 2-3 г/л, ауыз суын пайдаланады. Осындай елдi мекендердің көбi Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қызылорда облыстарында орналасқан.

Су тапшылығы және судың ластануы, ауыл шаруашылық өнiмдерiн және азық-түлiктi алу мақсатында қолданатын, биологиялық ресурстарға керi әсерін тигiзедi. Өзен аумағында немесе су қоймаларына жақын орналасқан ауылшаруашылық алқаптары өндiрiстік және коммуналдық кезеңнен өткен ластанған суды пайдаланады, онда жинақталған лас судың деңгейi өсуде. Ластанған жерде өсiрiлген өнiм, пайдаланудың шектеулі аясын иемденген және жiберiлген шығындар өтелмейді.

Қазiргi уақытта, Қазақстан Республикасында 14-тен 4 әскери-сынақ полигоны және "Байқоңыр" зымыранды-ғарыш кешенi жұмыс iстейдi.

Зымыранның ұшуына отынның орасан зор шығыны кететiнi белгілі және 40-50 км биiктiкке дейiн тығыз атмосфера қабатынан өту кезiнде, сондай-ақ отынның 500-600 тоннасы жұмсалады, оның 200 тоннасын гептил құрайды. Оттегiнiң жануымен және ыдырау өнімдердің құралуымен отынның жану процесi ілесе жүредi. Қоршаған орта үшін, зымыран тасығыштардың бөлiнетiн жерге құлаған бөлшектерi, улылығы жоғары отынның таралуы және қоршаған ортаға керi әсерiн тигiзетiн басқа да факторлар ерекше қауiп төндiредi.

Атмосфераның негiзгі ластануы түстi металлургия, жылу энергетикасы, қара металлургия кәсіпорындарының, мұнайгаз кешенi мен көлiктiң шығарындыларымен байланысты.

Республиканың 19 қаласында атмосфералық ауаның ластану жай-күйін бақылау жүргізілуде. Риддер, Шымкент, Өскемен, Қарағанды, Алматы қалаларында ластанудың неғұрлым жоғары деңгейi байқалады. Кей кездерi ластаушы заттардың ең жоғарғы шоғырлануы ШРШ-ны 10-20 рет асады (мысалы, Балқаш, Өскемен қалаларында күкірттің диоксиді бойынша).

Республиканың кейбір қалаларында атмосфералық ауаның ластану деңгейiнiң төмендеуi оңтайлы үрдiсi байқалуда. Егер 90 жылдардың басында Өскемен, Риддер қалаларының ластану индексi 35-40 бiрлiкке жетсе, онда қазiр 12-17-ге дейiн төмендеді. Алайда керiсiнше үрдiс (Атырау облысы) де орын алуда.

2-сурет. Тұрақты көздерден ластаушы заттардың

шығарындылары, мың т.

[Графикалық нысанды қараңыз]

2 және 3-суреттердiң кестелерінде тұрақты және жылжымалы көздерден атмосфералық ауаға ластаушы заттардың жиынтық шығарындыларының серпіні көрсетілген. Тұтастай алғанда, өндiрiстiң ұлғаймалы қарқынында 2,6-2,7 млн.тонна деңгейінде 1995-2003 жылдар iшiнде тұрақты шығарындылардан 2000-2003 жылдар ішінде 0,9-1 млн.тонна деңгейiнде автокөлiктен атмосфераға жиынтық шығарындылардың салыстырмалы тұрақтануы байқалуда.

3-сурет. Автокөліктен ластаушы заттар шығарындыларының серпіні,

мың.т.

[Графикалық нысанды қараңыз]

Қалалардағы жылжымалы көздерден шығарындылардың үлесі автокөлік санының ұлғаюы есебінен өсу үрдiсi бар. Әсiресе, көмiртегінің оксидi бойынша автокөліктің жаңа моделдерінің үлестік шығарындылары біраз асатын пайдаланылған газдардың ластаушы заттардың үлестік шығарындылары ескі үлгідегі әсіресе, пайдаланылатын көліктің теріс әсері бар.

Атмосфералық ауаны қорғау жөніндегі жүргiзiлетiн iс-шаралар кәсіпорындар шығарындыларының есебiн алуға және тұрақты әрi жылжымалы көздермен қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемдер жинауға бағытталған. Алайда, зиянды заттар шығарындыларының азаю эффектiсiне мұндай әдiстермен қол жеткiзiлмейдi, өйткенi кәсiпорындар "экологиялық төлемдерінің" құны ол үшін түбiнде, тұтынушылар төлейтiн өнiм құнына (жылу, энергия, қызмет көрсету) енгiзіледi.

Экологиялық төлемдердi пайдалану тетігі өндiрiсте таза технологияларды енгізудi және экологиялық таза өндiрiстер мен циклдарды қолдауды көздейдi.

Елдiң әуе бассейнiн ластауға трансшекаралық көшiру бiраз үлес қосады: мысалы, Мәскеудiң әдiстемелiк синтездеушi орталығы орындаған алдын-ала есептер бойынша Қазақстанның аумағындағы өз көздерiнен күкiрттiң түсу үлесi жылына 380 мың тонна, сырттан әкелiнгендерiнің үлесi - жылына 446 мың тонна. Қазақстан, өз кезегінде көршi елдердiң аумағына түсетiн ластаулардың бiраз көлемiн жеткізеді.

Қазақстанның шамамен 5 млн. тұрғыны ластанған атмосфералық ауа жағдайында, 2 млн. - ластанудың өте жоғары деңгейi жағдайында тұрады.

Қазақстандық ғалымдар халықтың емделуiне, диагностика мен сауықтыруға жалпы шығындарды, өмiрдiң орташа ұзақтығын, аурухана парақтары және мүгедектерге зейнетақылар бойынша төлемдерге шығындарды ескере отырып, экологиялық жағдайдың нашарлауы салдарынан халықтың денсаулығына келтiрiлген залал есебiнiң моделін әзiрледi. Денсаулықты қорғау және экожобалау орталығының деректерi бойынша Қазақстанның шығындары бiр жылға әрбiр тұрғынға 8355 теңге ($55,7) немесе атмосфераға шығарындылардың бiр тоннасы үшiн 9000 теңге ($60) құрайды. Бұл атмосфералық ауаның ластануынан Қазақстан халқының денсаулығы үшін терiс эффект жылына кемiнде 225 млрд. теңге ($1,5 млрд.) құрайтынын білдіреді.

Республикада 22 млрд.т. аса өндiрiс және тұтыну қалдықтары жинақталған. Пайдалы кен орындарын барлау кезiнде өндiрiлетiн минералдық шикізаттың 3-5% көлемiн құрайтын 1-2 басым компонент ғана пайдаланылатыны мәлім, қалған масса қалдықтар түрінде жинақталады.

Түсті, сирек, асыл және радиоактивтiк металдардың тау-кен метталлургия өндірісі қалдықтарына жиынтық қорлары тиiстi жеткілiкті iрi кен орындарының қорларымен тең.

Қалдықтардың жалпы массасында 6,7 млрд.т - жерлердi, жер үстi және жер асты суларын, әуе бассейнiн ластау көздерi болып табылатын улы қалдықтар. Улы өнеркәсiптiк қатты қалдықтардың негiзгi көлемдерi 5,2 млрд. т астамы түстi металлургия кәсіпорындарында жинақталған. Олар Қарағанды - 29,4%, Шығыс Қазақстан - 25,7%, Қостанай - 17%, Павлодар 14,6% облыстарында жинақталған. Сақтаудың 100-ден астам орындарында 50 мың кюриден астам жалпы белсенділiктегі шамамен 50 млн.т радиоактивтiк қалдықтар жинақталған. 100-ден астам сақтау орындарында жалпы активтiлігі 250 мың кюри уран өндірісі саласының шамамен 250 млн. тонна радиоактивтi қалдықтары жинақталған.

Өндіріс қалдықтарының жыл сайынғы өсiмi 1 млрд.т-ға жетедi.

Мұнай-газ кешені, жылу энергетикасы, тау-кен және ұқсату өнеркәсiбi кәсiпорындарының бұрынғы қызметінен қалдықтар, сондай-ақ қазiргi уақытта иесiз объектілер: мұнай-газ және гидрогеологиялық ұңғымалар, шахталар, кеніштер (оның ішінде радиоактивтiк қалдықтармен), қалдықсақтауыштар және ақаба сулардың жинақтаушылары, әскери-сынақ полигондары жататын тарихи ластанулар проблемасы бар.

Жыл сайын қатты тұрмыстық қалдықтардың көлемi шамамен 10-13 млн.м3 ұлғаяды. Тек, Алматы қаласында жыл сайын 2 млн.м3 қоқыс жинақталады, одан 300 мың.м3 ұқсатылады. Орташа алғанда, тұрмыстық қалдықтар құрылымында шамамен 50% тұрмыстық қалдықтар, шамамен 26% қағаз, шамамен 9% - пластмасса, шамамен 15% - шыны, тiгін, терi, металл, қыш, құм және өзгелері құрайды.

Қатты тұрмыстық қалдықтардың негiзгi массасы компоненттерге бөлінбестен әкетіледі және ашық қоқыстарда жинақталады, олардың 97% табиғат қорғау заңнамасының талаптарына сәйкес келмейдi, оларды орналастыру мен жайғастыру қоршаған ортаға әсер етудi жобалаусыз және бағалаусыз жүзеге асырылған. Республикадағы қатты тұрмыстық қалдықтардың 5%-тен астамы ғана кәдеге жаратуға немесе жағуға ұшырайды.

Қазіргі уақытта, облыстарда өндiрiстiк және қатты тұрмыстық қалдықтардың статистикалық eceбi ғана жүзеге асырылады. Олардың кадастрлары жүргізілмейді. Жинақталған қалдықтарға түгендеу жүргізудi талап ететiн қалдықтармен ластанған көлемдер мен алаңдардың дәл деректерi жоқ.

Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар, радиоактивтi, бактериологиялық, химиялық ластану.

Радиоактивтiк ластану Қазақстанның негiзгi экологиялық проблемаларының бiрi болып табылады. Оның көздерi болып мыналар қызмет етеді:

уран өндiретiн және ұқсатушы өнеркәсiптiң жұмыс iстемейтін кәсіпорындарының қалдықтары - уран кеніштерінің үйiнділерi, өздiгiнен ағатын ұңғымалар, қалдықсақтауыштар, технологиялық желілердiң бөлшектеліп алынған жабдығы;

ядролық қаруды сынау нәтижесiнде ластанған аумақтар;

мұнай өндiру қалдықтары және жұмыс iстеуiн тоқтатқан мұнай жабдығы;

ядролық реакторлар қалдықтары, иондаушы сәулеленудің жұмыс iстеуiн тоқтатқан көздері.

Қазақстан аумағында уран өндiрушi кәсiпорындардың жинақталған қалдықтары жинақталған табиғи радиоактивтіліктің жоғары деңгейiн белгілейтiн алты iрi уран беретін геологиялық провинциялар, көптеген шағын кен орындары мен уранның кен басқармалары бар. Көптеген аумақтар ядролық сынақтар жүргiзу салдарынан радионуклидтермен ластанған.

Қазақстанның 30% аумағында - табиғи радиоактивтi газ радонның жоғары бөлiнуiнiң әлеуеттi мүмкiндiгі бар.

Химиялық ластану проблемасы шаруашылық қызметі процесiнде адам пайдаланатын химиялық активтi заттардың кең таралуымен байланысты, оның iшiнде, тiрi организмде жинақталу қабілетіне ие, табиғи ортада бәсең бүлінетiн, тұрақты органикалық ластанулар (ТОЛ) өте қауіпті.

ТОЛ-дың ауқымды бөлiгі қалдық санмен топырақ бетiнде және өсiмдiктер массасында ұзақ жылдар сақталатын пестицидтермен берiлген. Өнеркәсiптiк ТОЛ энергетика, мұнай өңдеу және химия өнеркәсiбiнің кәсiпорындарында жиналады және пайдаланылады.

Төтенше жағдайлар жөнiндегі министрлiктiң деректерi бойынша Қазақстанда 1994 жылдан басталған кезең үшiн табиғи және техногендiк сипаттағы 320 мың төтенше жағдайлар мен оқиғалар тіркелген, зиян шеккендердiң жалпы саны 250 мыңнан астамды, қайтыс болғандар шамамен 40 мыңды құрады. Сараптық бағалаулар бойынша төтенше жағдайлардан тiкелей және жанама зиян жыл сайын шамамен 25 миллион теңге құрайды. Iрi көлемдегi табиғи және техногендiк төтенше жағдайлардың әдетте, ауыр экологиялық салдарлары бар. Әсiресе, орман өрттері үлкен зиян келтiредi.

Қоршаған ортаның сапасынан халықтың ауыру-сырқауын бағалау проблемасы қатты көрiнiс беретіні айқын. Халықтың денсаулығының жай-күйiн және өмiр ұзақтығына әсер ететін факторларды зерттеу өте көкейкесті.

Тұтастай алғанда, әлеуметтiк-экономикалық тұрмыстың өзгеруiмен туындаған кризис және экологиялық жағдайдың бiр-бiрiне әсер ете отырып, халықтың тұрмыс жағдайын, әсiресе, экологиялық қолайсыздық аймақтарында бiршама қоршаған ортаның нашарлауымен Қазақстандағы қазiргi заманғы жай-күйдi атап өту керек.

Денсаулықты жоғалтудың қатері аридтік шөлейтті аймақтарда, экологиялық қолайсыз аймақтарда, минералдық шикiзатты өндiру және ұқсату объектілерінің, жылу энергетика станцияларының, өнеркәсiптiк және тұрмыстық қалдықтар полигондарының жанында орналасқан аймақтарда, iрi өнеркәсіп орталықтарында тұру кезінде ұлғаяды.

3.2. Қоршаған орта сапасын басқару жүйесiн бағалау

Табиғат қорғау жұмыстарын іске асыру қоршаған ортаның сапасын басқарудың жүйесiн қалыптастыру процесiнiң аяқталмауымен байланысты көптеген проблемалармен соқтығысады. Басты проблемалардың бiрi 10 заң мен 200 заңға бағынысты кесiмдерден тұратынына қарамастан табиғат қорғау заңнамасын жетілдiру болып табылады.

Практикада қолданыстағы экологиялық заңнаманың ережелерi мен нормаларын iске асырудың аз тиімділігі де проблема болып табылады. Табиғат қорғау заңнамасының ережелерін қолданудың тиiмдi тетiгінiң болмауы жаппай байқалады. Халықаралық экологиялық келісім-шарттар мен конвенциялар бойынша міндеттемелерді орындауды үйлестірудiң жүйесi жоқ.

Қоршаған ортаның жай-күйiне мемлекеттік бақылау жүйесi және табиғи ресурстарды басқару жүйесi қалыптастыру кезеңiнде тұр және тұрақты жетілдіруді талап етедi.

Нормативтік-әдістемелiк базаның қазiргi заманғы жай-күйi iс жүзiндегі жүйесiздігімен, қайталаумен, сондай-ақ нормаланатын көрсеткiштердiң жеткіліксіздігімен сипатталады.

Экологиялық нормалау жүйесi адам организмiне ластаушы заттардың гигиеналық нормативтеріне негiзделген. Адамға және қоршаған ортаға техногендiк белгілі факторлардың әсерiн ескеретін экологиялық және техникалық нормативтердi әзірлеу талап етіледi, ол үшiн арнайы ғылыми зерттеулер қажет. Экологиялық және техникалық нормативтердiң құқықтық негiзi болуы және заңнамалық кесімдерге қосымшалар ретiнде бекітілуi тиiс.

Қазіргі уақытта, экологиялық жоспарлау Үкiмет, министрлiктер, әкімдіктер мен жекелеген кәсiпорындар деңгейiнде жүзеге асырылады. Кәсіпорындар табиғат қорғау іс-шараларының жоспары көбiнесе тексеру барысында берілген мемлекеттік инспекторлар нұсқамаларының тармақтарын қайталайды, ол қоршаған ортаны сауықтыру, ұтымды табиғат пайдалану, сәйкесінше қаржыландыру мәселелеріне жоспарлы тәсiлдiң жоқ екенiн көрсетеді. Өз инвестициялық саясатында шетелдік және отандық кәсiпорындар табиғат қорғау саласын қаржыландырудың қалдық қағидатын басшылыққа алады, яғни табиғат пайдалану нақты тұтыну сипатын жалғастыруда.

Әртүрлі министрліктер мен ведомстволар бойынша, оның iшінде шаруашылық қызметімен айналысатын мемлекеттік экологиялық бақылаудың шашыраңқылығы барлық бақылаушы органдардың жұмысын үйлестiрудiң, қайталауды жоюдың, экожүйелiк мемлекеттік бақылауды дамытудың қажеттiлігін белгілейдi.

Бақылаушы құрылымдардың әлсiз материалдық-техникалық жарақтануы салдарынан құқық қолдану практикасы бөлiгiнде жедел бақылаудың тиімділігі төмен.

Қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық тетiктерiн жетiлдiру табиғи ресурстарды пайдалану және қорғау жөніндегі шаруашылық қызметiн реттеудiң мықты факторы болып табылады. Бұл салада нормативтік-әдістемелік базаны жетілдiру жөніндегі жұмыс жүргiзiлуде, қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем ретiнде алынатын қаражатты нысанды пайдалану тетiктерiн жүргізу қажет.

Табиғат қорғау қызметiнiң тиімділігін арттыру табиғат пайдалану мен экологиялық сараптаманың рұқсат ету жүйесiн оңтайландыруға жәрдемдеседi.

Қазiргі уақытта мониторингтің әртүрлі ведомстволық жүйелерінің жұмыс iстеуi жедел және тиiмдi басқарушылық шешiмдер қабылдауға қажетті қоршаған орта жай-күйінің толық мәндегi тұтас сипатын бере алмайды.

Жұмыс iстеп тұрған мониторинг жүйелерi, қызметтер мен желiлер, негізінен, қоршаған орта объектілерінің ластануын бақылауды жүзеге асырады. Олар ведомстволарға бағынады, әдістемелік, бағдарламалық және ұйымдастырушылық жағынан бір-бірімен байланыссыз. Олардың қызметінің үйлесiмділігі жоқ болғандықтан, тақырыптық табиғат қорғау міндеттерін шешуге және жедел басқарушылық шешiмдер қабылдауды ақпараттық қолдауға мүмкiндiк бермейді. Ақпараттық жағынан бұл желiлер бірге жұмыс iстей алмайды. Ақпараттың техникалық, математикалық және басқа да түрлері талап етілетін номенклатураны, анық және дәл өлшемдер, экологиялық ахуалды жақсарту жөніндегі ақпараттар алудың қажеттi шұғылдығы мен нұсқамалар әзiрлеудi қамтамасыз ете алмайды.

4. БАҒДАРЛАМАНЫҢ МАҚСАТЫ МЕН МIНДЕТТЕРI

Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiгi тұжырымдамасының ережелерiн кезең-кезеңмен iске асыру 2010 жылға қарай қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыруға қол жеткізуді болжайды. Алайда, экологиялық жағдайды тұрақтандыру үшін үлкен дайындық жұмысы қажет. Сондықтан, осы Бағдарламаның мақсаты қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыру үшiн жағдай жасау болып табылады.

Бағдарлама табиғи жүйелердің жұтау қарқынын бәсеңдетуге мүмкіндік беретін тиiмдi тетiктер мен іс-шараларды құру жөніндегі шаралар кешенiн жүргізуге ғана емес, сонымен қатар, экологиялық жағдайды нақты тұрақтандыруға бағытталған.

Бағдарламаның бұл мақсатына қол жеткізу мынадай басым бағыттар бойынша жүзеге асырылатын болады:

а) Қоршаған ортаның сапасын басқарудың жүйесiн оңтайландыру мыналарды қамтиды:

заңнама базасын жетілдіру;

мемлекеттік және жергілікті деңгейлерде жоспарлауды қамтамасыз ету;

қоршаған ортаны қорғаудың мемлекеттік басқармасының институционалдық негізін құру;

мемлекеттік, өндірістік және қоғамдық бақылау жүйесiн жетілдiру;

қоршаған ортаның мониторинг жүйесiн дамыту;

жүйелік тәсiл негiзiнде табиғат қорғау жұмыстарын ғылыми қамтамасыз ету;

сектораралық ынтымақтастық тетiктерiн әзiрлеу;

экономикалық тетiктердi жетілдіру;

әлеуметтік әрiптестiк тетіктерін дамыту;

экологиялық білім беру жүйесiн жетілдiру;

халықаралық ынтымақтастықты дамыту;

б) Қоршаған ортаға шаруашылық және өзге де қызметтің әсерiн азайту әрі мынадай жолмен табиғат қорғау-қалпына келтiру жұмыстарын жүргiзу:

Жердің климаты мен озон қабатына антропогендік әсер етудi азайту;

биоалуантүрлілікті сақтау;

экологиялық апат аймақтарын, зымыран-ғарыш полигондарын және әскери-сынақ кешендерін оңалту;

Каспий теңізінің қайраңы мен жақын аумақтардың ластануының алдын алу;

су ресурстарының жұтауы мен ластануының, әуе бассейнiнiң ластануының алдын алу;

жинақтаулар көлемдерін қысқарту, өндiрiстiк және тұрмыстық қалдықтарды жою және ұқсату;

халықтың аурулары мен қоршаған ортаның сапасы арасындағы байланысты зерттеу.

5. БАҒДАРЛАМАНЫҢ НЕГIЗГI БАҒЫТТАРЫ

ЖӘНЕ IСКЕ АСЫРУ ТЕТIКТЕРI

Шешуші деңгейдегі нақты іс-қимылдардың тиімділігі басқару жүйесiнiң дайындылығымен, қажетті заңнама және нормативтік-әдістемелік базаның, табиғат қорғау жүйесінде экономикалық және қаржы тетiктерi мен ынталандыруларының болуымен, әлеуметтік-экологиялық-экономикалық проблемаларды кешенді шешуге бағытталған тетiктердiң синергизмiмен айқындалады.

Мәлімделген мақсат әуе бассейнiне ластаушы заттардың шығарындыларын, оның ішінде, парник газдары мен озон бүлдiргіш заттарын, су көздеріне ластанулар төгінділерінің көлемдерін тұрақтандыруға, өндіріс және тұтыну әрi басқа да қалдықтарды жинақтау қарқынын азайтуға бағытталған iс-қимылдарды iске асыру жолымен қол жеткiзілетін болады.

5.1. Қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесiн оңтайландыру

5.1.1. Заңнаманы экологияландыру

Жүйелік талдау теориясын пайдалана отырып, қоршаған ортаны қорғау бөлiгiнде нормативтiк-құқықтық базаны жетілдiрудің ғылыми негiзделген тәсiлдерi жөніндегi ұсыныстарды дайындау қажет.

Каспий теңiзінің құқықтық мәртебесін реттейтін заңдар жобаларын әзiрлеудi жалғастыру көмiрсутегi шикiзатын өндiрумен байланысты көптеген елдердiң мүдделерi шоғырланатын аймақтың ерекше жағдайымен байланысты. Заңнамалық-құқықтық және нормативтік құжаттар биологиялық ресурстарды молықтыру мен тұрақты қалпына келтiрудiң қауiпсiздiгiн қамтамасыз ететiн экологиялық қолайлы компромистерге кепілдік беруi тиiс.

Экологиялық және техникалық нормативтердi заңнамалық бекiтумен әрi оларды белгiлеу тәртібімен нормативтік-әдiстемелік табиғат қорғау құжаттамасын әзiрлеу, пысықтау, бейiмдеу және бiрегейлендiру 2005-2007 жылдар бойы жүргiзілетiн болады.

ҚР Yкіметінің 2007.20.03. № 223 Қаулысымен 5.1.2.-кіші бөлімі өзгертілді (бұр. ред. қара)

5.1.2. Экономиканы экологияландыру

Табиғи объектілердiң құнын және табиғат қорғау iс-шараларының тиiмдiлiгін айқындаумен экологиялық-экономикалық бағалау әдiстерiн әзiрлеу шектеулер мен тыйым салулар тетiктерiмен қатар қоршаған ортаны қорғау және табиғат пайдалану саласындағы пәрмендi экономикалық тетiктердi дамытуға жәрдемдесетін болады.

Экологиялық талаптар мен өлшемдердi енгізу және барлық әзiрленетiн мемлекеттік, салалық және өңiрлiк бағдарламаларды келiсу экономиканы экологияландырудың негiзгi шарты. Экологиялық талаптар мен өлшемдер бағдарламаларды әзiрлеу барысында енгiзiлуi және мiндеттi экологиялық сараптамадан өту процесiнде түзетiлуi тиiс.

Халықаралық тәжiрибенi ескере отырып, табиғат пайдаланудың және экологиялық сараптаманың рұқсат ету жүйесiн оңтайландыру жоспарлы және дәйекті түрде жүргiзілетiн болады. Рұқсат ету жүйесi экологиялық жағдайдың аялық деңгейiн және халықтың денсаулығы мен қоршаған ортаға зиянды әсер етудiң мүмкiн болатын салдарларын ескере отырып, әрбiр объектiнiң қоршаған ортасына әсер етудiң негiздi бағалау жолымен табиғат қорғау жұмысының практикасына енгiзіледi.

Қоршаған ортаға терiс антропогендiк әсер етулердi азайтуға жәрдемдесетiн мемлекеттік бақылаудың тиiмдi моделiн құру экожүйелiк тәсiлдiң қағидатына негiзделген. Бұл орайда, табиғи объектілер күрделi iшкi және сыртқы байланыстарға ие тұтас жүйе ретінде қаралады. Тек осындай тәсіл әртүрлі министрліктер мен ведомстволар бойынша бақылау функцияларын жинақтау кезінде нәтижелі болуы мүмкін.

Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) Қазақстанның кіруі жөніндегі жүргізілетін іс-шаралармен байланысты қажетті және талап етілген халықаралық стандарттармен қоршаған ортаны қорғау саласындағы қазақстандық стандарттарды үйлестіру мақсатымен халықаралық экологиялық стандарттарға ИСО 14000 көшудi ғылыми қамтамасыз ету осындай көшуді қамтамасыз ету жөніндегі әдістемелік нұсқаулар әзірленетін және қоршаған ортаны қорғау бағдарламасын ақпараттық сүйемелдеу жөніндегі ұсыныстар дайындалатын болады.

Экологиялық тиімді ресурс үнемдейтiн технологияларды, өндiрiстерді, шикізат түрлерін, материалдарды, өнiмдер мен жабдықты әзiрлеу жөніндегі зерттеулер ерекше ресурс үнемдейтiн технологиялар саласындағы неғұрлым тиімді экологиялық және экономикалық орынды шешiмдердi табу мақсаты бар.

Әлеуметтік-экономикалық жоспарлау практикасына қоршаған ортаны қорғау саласындағы индикаторлар мен көрсеткiштер жүйесiн және мемлекеттік статистиканы әзiрлеу және енгізу қоршаған ортаның жай-күйiн объективтi сандық бағалау алуға, әкiмшiлiк шешімдерiн жоспарлау, қабылдау саласында пайдалану үшін бағыттылығы мен оның серпiнiнiң қарқынын қадағалауға мүмкіндiк бередi.

Қоршаған ортаны қорғау облыстық басқармаларының химиялық зертханаларын талдамалық жабдықпен қамтамасыз ету, гидрометрикалық және гидрохимиялық жұмыстарды жүргізу үшiн арнайы теңiз кемесiн сатып алу қажет, ол бақылау-инспекциялық жұмысының сапасын арттыруға, сондай-ақ табиғат қорғау заңнамасын бұзу жағдайында экожүйелер мен халықтың денсаулығына келтiрiлетiн зиянның дәлелділігіне мүмкiндiк бередi.

5.1.3. Қоғамды экологияландыру

Қоршаған ортаны қорғаудың ақпараттық жүйесiн құру және азаматтардың қалың тобының экологиялық ақпаратқа қол жетуiн қамтамасыз ету Ақпаратқа кіру, шешiмдер қабылдау процесіне жұртшылықтың қатысуы және қоршаған ортаға қатысты мәселелер бойынша сот әділдігіне қол жеткізу туралы конвенцияға қол қою және бекіту кезiнде Қазақстан Республикасы алған міндеттемелерді іске асыру міндеттемелерді іске асыру міндеттеріне жауап бередi.

Қазақстан Республикасының орта білім берудің мемлекеттік жүйесіне экологиялық білім беру бойынша инновацияларды енгізу тетіктерін әзірленетін болады.

Экологиялық қауіпсіздік жөніндегі білім беру бағдарламаларын енгізу бойынша ұсыныстар әзірленген.

Экологиялық ағарту және үгіт-насихат жүйесін дамытуды қамтамасыз ету ақпараттық-ағарту материалдарын жаңарту және құру жөнiндегі жұмысты ұйымдастыруды болжайды. Ол халықтың қалың топтары үшін экологиялық білімдердi насихаттауды, қорғаудың ерекше шараларын талап ететiн елдің флорасы мен фаунасының бiрегей түрлерiн суреттеумен және әдемi бейнелеумен брошюраларды, ақпараттық парақтарды, ғылыми-қызғылықты әдебиетті, күнтiзбелердi, открыткаларды, буклеттердi, почта маркалары мен белгілерiн шығару жолымен экологиялық мәдениеттi қалыптастыруды, теле және радиохабарларын ұйымдастыруды қамтиды.

Экологиялық мазмұндағы мерзiмдi басылымдарды қолдау бұқаралық ақпарат құралдарында (БАҚ) экологиялық проблемаларды экологиялық жағдайлардың жай-күйін, табиғат қорғау іс-шаралары мен жетістiктерін неғұрлым кең суреттеу қажеттілігiмен байланысты.

ҚР Yкіметінің 2007.20.03. № 223 Қаулысымен 5.1.4.-кіші бөлімі өзгертілді (бұр. ред. қара)

5.1.4. Қоршаған орта мониторинг жүйесiн дамыту

Қазақстан Республикасының қоршаған орта мониторинг жүйесін дамыту үшiн мынадай негiзгi бағыттар бойынша жұмыстар жүргiзу қажет:

қоршаған орта мониторингінің нормативтiк-құқықтық базасын және ғылыми-әдiстемелiк базасын жетілдiру;

аналитикалық зертханаларды қоса, қоршаған орта жай-күйін бақылаудың мемлекеттік желілерiн дамыту және техникалық қайта жарақтандыру;

қоршаған орта мониторингiнің ақпараттық-технологиялық және телекоммуникациялық жүйелерiн дамыту.

Нормативтiк-құқықтық және ғылыми-әдiстемелiк қамтамасыз ету ұйымдастырушылық, құқықтық, нормативтік қамтамасыз етудi қарастырады.

Қоршаған орта мониторингiн ұйымдастырушылық қамтамасыз ету мониторинг мiндеттерін толық және тиiмдi орындаған жағдайда шығынды азайтуды қамтамасыз ететiн басқару құрылымдарын оңтайландыруға бағытталған және нормативтік және нұсқаулық құжаттарды шығару және енгізу жолымен iске асырылады.

Қолданыстағы заңдарға сәйкес Қазақстан Республикасы қоршаған ортасының экологиялық мониторингi орталығын, сондай-ақ Каспий теңiзi мен Арал өңiрлерiнде экологияның өңiрлiк орталықтарын құрумен әртүрлi мемлекеттік органдар арасындағы ақпаратпен алмасуды қамтамасыз етуi тиiс. Бiрыңғай мемлекеттік табиғи ресурстар және қоршаған орта мониторинг жүйесiнiң жұмыс iстеуiн және бұдан әрi дамуын қамтамасыз ету қажет.

Құқықтық қамтамасыз ету қоршаған орта мониторингінiң мәртебесін реттейтiн, белгіленген тәртiппен құқықтық және заңнамалық актілер мен құжаттарды әзiрлеу және қабылдауды қарастырады.

Нормативтік қамтамасыз ету қоршаған орта жай-күйiн бағалау және болжау бойынша жұмыстарды орындауға, табиғат қорғау қызметінде басқарушылық шешiмдердi жасау және қабылдауға негiз болатын қоршаған орта жай-күйін, оған антропогендiк әсерлердiң нормасын анықтайтын нормативтердi әзiрлеу және тағайындауды қарастырады.

Қазақстан Республикасы аумағындағы қоршаған орта жай-күйi өзгерiстерiн үзiлiссiз бақылау метеорологиялық, климаттық, аэрологиялық, гидрологиялық, агрометеорологиялық жағдайлармен бiрге, көбiнесе бақылау желілерiнiң қазiргі өлшеу құралдарымен жабдықталуына тәуелдi.

Жоспарланатын iс-шаралар мыналарды қарастырады:

метеорологиялық және аэрологиялық бақылаулардың мемлекеттік желілерiн спутниктiк өнiмдер және т.б. сияқты берілiмдердi алу мүмкiндiк ескере отырып оңтайландыруды;

әсiресе ерекше қорғалатын аумақтарда орналасқан трансшекаралас өзендер мен су нысандарын бақылауды ұйымдастыру жағынан, қазiргі талаптарды ескере отырып, мемлекеттік гидрологиялық желiлердi дамытуды және заман талабына сәйкестендiрудi;

қоршаған ортаның негiзгi құрамдас бөлiктерiнiң (атмосфералық ауа және атмосфералық жауын-шашын, жер үсті сулары мен топырақ, радиациялық жағдайы) жай-күйiне және ластануына бақылаулардың жаңа бөлiмшелерiн құруды және жұмыс iстеп тұрғандарын жаңартуды;

гидрометеорологиялық станциялар мен бекеттер желілеріне автоматтандырылған және ұтқыр бақылау құралдарын енгізу;

атмосфера, жер үстi суы, теңiз ортасы, топырақ, ауылшаруашылығы дақылдары, жайылым өсiмдiктерi, ластаушы заттардың трансшекаралық тасымалдануы жағдайын бақылаудың жаңа әдiстерi мен технологиясын жасауды; тозуы 80%-дан жоғары бөлiмшелерде жөндеу-қалпына келтiру жұмыстарын жүргізу - қызмет үйлерiн, метеорологиялық алаңдарды, гидрогеологиялық бекеттердi, қосалқы құрылыстарды, байланыс және күш жабдықтарын жаңарту және қалпына келтiру;

қоршаған орта мониторингін бақылау және тексерудiң экологиялық желiлерiн дамыту және кеңейту, аумақтық дәрежедегі аналитикалық зертханаларды стационарлық және ұтқыр (жылжымалы) бақылау және өлшеу құралдарымен жарақтандыру;

Солтүстiк Каспий, зымыран-ғарыштық полигондардың әсерiне ұшыраған аумақтарында, сондай-ақ Балқаш көлі, Нұра өзені бассейндерінде, Щучинск-Бурабай курорттық аймағында, «Ақтау» теңіз порты» арнайы экономикалық аймағының аумағында, Алматы қаласының аэродинамикалық жағдайына және аэроғарыштық мониторинг жүргiзуді қамтамасыз ету.

Ақпараттық-технологиялық және телекоммуникациялық жүйесiн дамыту қоршаған орта мониторингінiң аумақтық ақпараттық-талдау орталықтарының техникалық дамуы және қоршаған орта мониторингiнiң ақпараттық жүйесiн дамыту негiзiнде, сондай-ақ қоршаған орта мониторингiнiң мемлекеттік бақылау бақылау желісіне байланысты ұйымдастыру жолымен ақпаратты жинау мен өңдеудiң республикалық орталығы шеңберiнде өткізу жоспарлануда.

ҚР Yкіметінің 2007.20.03. № 223 Қаулысымен 5.1.5.-кіші бөлімі өзгертілді (бұр. ред. қара)

5.1.5. Қоршаған ортаны қорғауды ғылыми

қамтамасыз ету

Биоалуандылық, жерлердiң шөлейттенуi мен оңалуы, шайынды суларды тазарту, атмосфералық ауаны қорғау, қалдықтарды басқару, гидроэкология, экологиялық заңнама проблемалары бойынша жоғары оқу орындарының базасында жетi арнайы ғылыми-аналитикалық орталықтарын құру және қамтамасыз ету қоршаған орта мен табиғат пайдалану саласындағы ғылыми-талдау жұмысын жақсарту мен ретке келтiруге, стратегиялық және жедел шешiмдер қабылдау үшiн кәсiби-дайындалған нұсқамалармен қоршаған ортаның сапасын басқаруды жетілдірудi қамтамасыз етуге бағытталған.

Қазақстанның шаруашылық игеру аумақтарының экологиялық қатерлерiн бағалау оларды бағалау және басқару жөніндегі теориялық және әдiстемелік тәсілдердi әзiрлеудi болжайды. Жұмыс экологиялық қауіптіліктің деңгейін айқындаумен экологиялық жағдайдың туындау мүмкіндiгiн бағалауды, экологиялық қатердiң сандық және сапалық өлшемдерiн анықтай отырып, қоршаған ортаға болжанатын әсер етудi бағалауды, экологиялық қатердің әртүрлi аспектiлерiн көрсететiн арнайы карталарды жасауды қамтитын болады.

Қазақстан Республикасы қоршаған ортасының жай-күйi туралы жыл сайынғы ұлттық баяндаманы дайындау басқарудың мемлекеттік органдарын, ғылыми, қоғамдық ұйымдарды және халықты қоршаған орта сапасының жай-күйi мен қорғау туралы объективтi ақпаратпен қамтамасыз етедi.

Қазақстан Республикасының Экологиялық атласын жасау және баспаға дайындау жөніндегі жұмыстар 2004 жылы басталды және 2007 жылға қарай анықталуы тиiс. Қазақстан Республикасының электрондық атласын әзірлеу және құру жөнінде зерттеулер ұйымдастырылған.

Табиғи ресурстардың урбандалған аумағын пайдалану деңгейiн және қоршаған ортаға оның әсер ету дәрежесiн көрсететiн көрсеткiштер жүйесi арқылы көрiнiс берген деректер кешенiн алуға мүмкiндiк беретiн экологиялық паспорттарды құру мақсатымен Қазақстан қалаларының экологиялық жай-күйiн кешендi зерттеу.

Қазақстан Республикасының Тұрақты даму жөніндегi кеңесiнің жұмысына ақпараттық, ғылыми және әдiстемелiк қолдау көрсету үшiн Щучье-Бурабай курорт аймағында орналастырумен экологиялық тұрақты даму орталығын ашу қажет. Көрсетілген аумақта оның орнықты даму жолдарын белгілеу үшін кешенді экологиялық зерттеулер жүргізілетін болады.

Щучье-Бурабай табиғи аумағының проблемаларын кешендi шешу мақсатында ластанудан қоршаған ортаны қорғау мақсатымен шаруашылық жүргiзуші субъектілердiң шаруашылық-тұрмыстық шайынды суларын тазартуы жөнiндегі тұрақты жұмыс iстейтiн экологиялық моделдi және ғылыми-негiзделген нұсқамаларды әзiрлеу қажет.

Басқарудың ерекшелiктерiн, өлшемдерi мен деңгейiн қамтитын Қазақстан Республикасының урбандалған аумақтарының экологиялық қауіпсiздігiн басқарудың ғылыми негiздерiн әзiрлеу жөніндегі ұсыныстарды дайындау қажет.

Қоршаған орта мониторингi жүйесiнiң алдында тұрған мiндеттердi орындаудың толықтығы мен дұрыстығына кепiлдiк беретiн ғылыми базаны құру қоршаған орта жай-күйiн бақылау, бағалау, болжау және басқару шешiмдерiнiң нұсқаларын әзiрлеу үшiн пайдаланылатын жұмыстар кешенiнің проблемасын, әдiстердi, құралдарды, алгоритмдер және бағдарламаларды пайдалану мүмкiншілiктерi мен шектерiн айқындауы тиiс. Ол нақты жұмыстарды орындау қағидаттары мен ережелерiн құрайтын ғылыми зерттеулердi ұйымдастыру және жүргiзу жолымен iске асырылады.

Трансшекаралық сипаттағы проблемаларды шешу үшін Қазақстанның шекара маңындағы аудандарының экологиялық жағдайын зерттеу қажет.

5.1.6. Халықаралық ынтымақтастықты кеңейту

БҰҰ-ның толыққанды мүшесi ретiнде Қазақстан жаһандық әрiптестiк негізінде тиiмдi экологиялық саясат жүргiзу үшiн халықаралық ынтымақтастықты пайдалануға тырысады.

Қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастықты одан әрi кеңейту мыналарды көздейдi:

халықаралық шарттар мен келісім-шарттар бойынша мiндеттемелер шеңберiнде қоршаған ортаны қорғау саласындағы Қазақстан Республикасының заңнамасына және халықаралық құқық нормаларына талдау жүргiзу, Еуропа Одағының елдерiмен заңнаманың барынша жақындасуын қамтамасыз ету;

Қазақстандағы табиғат қорғау халықаралық конвенцияларын iске асырудың құқықтық тетiктерiн әзiрлеудi жалғастыру;

"21 ғасырға арналған Жергiлiктi Күн Тәртібін" қалыптастырудың ғылыми-әдiстемелiк негіздерiн әзiрлеу жөніндегі ұсыныстарды дайындау;

Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық конвенцияларды iске асыру жөніндегі ұлттық есептердi дайындау және жай-күйiн бағалау;

қоршаған ортаның мониторингі бөлiгіндегі Дүниежүзілік банк Метеорологиялық Ұйымның бағдарламаларына және Каспий экологиялық бағдарламаларының iс-шараларына қатысу.

5.2. Қоршаған ортаға шаруашылық және өзге де қызметтiң әсерiн

азайту, экожүйелердi қалпына келтіру және оңалту

5.2.1. Климаттың өзгеруiнiң алдын алу

Қазақстан климатының қазiргi заманғы және болашақ жай-күйiн әрi экологиялық даму және экологиялық қауiпсiздiк үшін оның салдарларын бағалау жылынудың жаһандық процестерiмен байланысты. Климаттың қазiргі заманғы эволюция моделдерiне сәйкес Қазақстанда ауа температурасының бұдан әрi өзгеруiн күтуге болады, ол табиғи аумақтардың ауысуын тудыруы және жерлердiң шөлейттенуi мен жұтау процестерiн анықтауы мүмкiн. Климаттың өзгеруiнiң мұндай сипаты кезiнде терiс салдарлар оң салдарларға қарағанда неғұрлым маңызды болуы мүмкiн. Климаттың алдағы өзгеруiне қазiргi заманғы бейiмделу iс-шараларын әзiрлеу және жүргiзу Киото хаттамасына қол қоюмен де айқындалған өте көкейкесті мiндет болып табылады.

Қазақстан Республикасындағы парник газдарының шығарындыларының/ағындарының жыл сайынғы түгендеуiн жүргiзу олардың көлемдерi мен ауа райы-климаттық құбылыстардың өзгеруi арасындағы байланысты зерттеуге мүмкiндік бередi.

Осы жұмыстарды үйлестiру мақсатымен "Қазақ экология және климат ғылыми-зерттеу институты" РМК-сы базасында Климаттың өзгеруi және озон орталығын құру қажет.

5.2.2. Озон қабатының бұзылуын зерттеу

және оның алдын алу

Қазақстанның үстіндегі озон қабатының жай-күйінің серпінін зерттеу жөніндегі зерттеу жүргiзулер және оған әсер етудiң терiс салдарларының алдын алу жөніндегі шараларды әзiрлеу тiрi материяның экологиялық қауіпсiздiгіне қатер төндiретiн процестердiң алдын алу қажеттілігіне байланысты туындаған. Iс-әрекет Монреаль хаттамасының Тарабы ретiнде озон қабатын қорғау жөніндегі Қазақстанның мiндеттемелерiн орындау ретінде ұсынылған.

Озон бүлдiретiн заттарға жыл сайынғы түгендеу жүргiзу оларды тұтынудан бiртіндеп қысқартумен және пайдаланудан алумен мiндеттемелердi орындаумен байланысты.

Қазақстанның ауа райы мен климатына озон қабатының өзгеруiнiң әсер етуiн бағалау озон қабатының эволюциясынан ауа райы - климаттық жағдайлардың тәуелділігін анықтау жолымен экологиялық қауіпсіздікті ғылыми қамтамасыз етудi жетілдіру қажеттілiгімен айқындалады. Озон экранының жай-күйiнен климаттың күтілетін өзгеруiнiң болжамын, сондай-ақ ауа райы мен климатқа озонның негiзгi көрсеткіштерi бойынша Қазақстан аумағына аудандастыруды әзiрлеудi көздейдi.

ҚР Yкіметінің 2007.20.03. № 223 Қаулысымен 5.2.3.-кіші бөлімі өзгертілді (бұр. ред. қара)

5.2.3. Биоәртүрлілікті сақтау

ЮНЕСКО-ның Дүниежүзілік табиғи мұра тізіміне елдiң ерекше қорғалатын табиғи аумақтарын енгізу жөніндегi жұмысты жүргiзу осындай объектілерге халықаралық талаптардың сәйкестiгi көзқарасы жағынан оларды зерттеудi, қатаң қорғау жүйесiн жетiлдiрудi қамтиды.

Топырақ-өсімдiк қабатына және жануарлар әлемiне Қарашығанақ мұнайгазконденсаты кен орны объектілерінің әсерiн анықтау - жедел дамып келе жатқан мұнайгаз өндiру саласымен байланысты жұтау процестерiнде нақты көрiнiс беретiн Батыс Қазақстан үшін өте көкейкестi. Алынған нәтижелер осындай табиғи және экологиялық жағдайдағы өңiрлерде пайдаланылатын болады.

Батыс Қазақстанның жағалау-сулы және су экожүйелерiне бағалау жүргiзу үшін флора мен фаунаға түгендеу жүргiзу, су қоймаларының гомеостатистикалық өлшемдерiн анықтау, осы аумақтарды мақсатты пайдалану жөнiндегі ғылыми-практикалық нұсқамаларды беру қажет.

Биоалуандылықты сақтау мақсатымен шөлейттену процестерiне Қазақстан аумағының ұшырауын бағалау, Қазақстанның шөлдi аудандарында шұратты жүйелердi құрудың мүмкiндiктерiне ғылыми бағалау жүргізу, атмосфералық және топырақ құрғақшылығын бақылаудың жүйесiн әзiрлеу қажет.

Солтүстік Қазақстанда астық өндірудің табиғи қатеріне бағалау жүргізу үшін атмосфералық және топырақ құрғақшылығының геоақпараттық жүйелерінің базасында мониторинг жүйесін әзірлеу көзделеді.

Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің экологиялық жай-күйін жақсарту мақсатында парк аумағында ландшафты зерттеулер, негізгі өрттің орындарында өсімдіктердің пирогенді ауысуын зерделеу жүргізу, табиғи парктің орнықты дамуын қамтамасыз ету жөнінде зерттеулер жүргізу қажет.

ҚР Yкіметінің 2007.20.03. № 223 Қаулысымен 5.2.4.-кіші бөлімі өзгертілді (бұр. ред. қара)

5.2.4. Каспий теңiзiнiң қоршаған ортасын қорғау

Каспий теңізiнiң биоресурстарын қорғау жөніндегі нормативтiкқұқықтық кесiмдердi, оның iшiнде, мұнай операцияларын жүргізу кезiнде және мұнайдың апатты төгілуi нәтижесiнде балық қорларына келтiрiлген залалды айқындау жөніндегі, сондай-ақ су бетiне жайылған мұнай өнiмдерiнiң көлемiн айқындау жөніндегі әдiстемелiк нұсқамаларды әзiрлеу аймақтың бiрiншi кезектегі табиғат қорғау iс-шарасы ретінде қаралады.

Теңiз деңгейiнiң көтерiлуiмен байланысты Солтүстiк-Батыс Каспий маңы аумағының экологиялық жай-күйiн бағалау және болжау гидродинамикалық және субалансы моделдерiнiң негізiнде көмiрсутегі шикiзатының кен орындарын жедел барлауды ескере отырып, Атырау облысының шегіндегi Каспий теңiзi жағалауының қазiргі заманғы экологиялық жағдайын зерттеудi қамтиды.

Қазақстандық Каспий маңы қайраңын және жағалауын шаруашылық пайдаланудың оңтайлы режимдерін айқындау және қорғау мақсатында табиғи-шаруашылық жүйелердің экологиялық жай-күйін бағалау негізінде өңірді функционалды аймақтарға бөлуді жүргізу қажет. Каспий бассейнінің биологиялық ресурстарына арналған мұнай-газ қызметінің теріс әсерін бағалау оны азайту жөніндегі іс-шараларды әзірлеуге бағдарланған.

ҚР Yкіметінің 2007.20.03. № 223 Қаулысымен 5.2.5.-кіші бөлімі өзгертілді (бұр. ред. қара)

5.2.5. Cу ресурстарының жетiспеушілiгі,

жұтауы және ластануы

Қазақстан Республикасы жер үстi су ресурстарының жай-күйiне талдау жүргізу, қорғау және пайдалану "Жер үсті сулары" мемлекеттік су кадастрын жүргізудi қамтиды және жекелеген су шаруашылық бассейндерi үшін, сондай-ақ тұтастай алғанда, ел үшiн су ағысының жыл сайынғы бағалау әдiстемесiн әзiрлеудi, негiзгi өзендердiң бассейндерiнде су тұтыну туралы деректердi жинауды. Қазақстанның өзен ағысының жыл сайынғы су ресурстарының бюллетенiн шығарудың технологиясын әзiрлеудi көздейдi.

Жердiң мұздық қабатының бағытталған еру процесi бөлігінде тау аумақтарының табиғи ресурстарын экологиялық тұрақты пайдалану негізi ретіндегi гляциосфераның жай-күйiне талдау жөніндегі ұсыныстарды әзiрлеу қажеттiгі өте көкейкесті.

Ертіс бассейні өзен ағысының және Балқаш көлiнiң ресурстарына антропогендiк әсер етулердi бағалау жақын аумақтардың экономикасын дамытуды ескере отырып, су тұтынуды ұтымды реттеу қажеттілігімен байланысты.

ГИС-технологиялары, мақсатты функциялар әдiстемесi мен кешендi моделдер негiзiнде Iле-Балқаш аймағының жер асты және жер үсті суларының ресурстық әлеуетiне кешендi экологиялық мониторингiн әзiрлеу қаралатын аумақтың жер асты және жер үсті суларының ресурстарын басқарудың ғылыми-дәлелдi жүйесін құруға мүмкiндiк бередi. Іле-Балқаш кіші өзендері бассейнінің үлгісінде кіші өзендердің экологиялық жай-күйін зерделеу және олардың ағынын ұтымды пайдалану жолымен экологиялық қауіпсіздігін және оларды қорғауды қамтамасыз ету қажет.

Қоршаған ортаның жай-күйіне олардың әсерiн бағалаумен ағынды сулар жинақтаушыларының жай-күйін зерттеу жинақтаушылардың мүмкін болатын толуымен байланысты қоршаған ортаның ластануы мен төтенше жағдайлардың алдын алу жөніндегi күрделi проблеманы шешуге бағытталған.

Елдің қалалары мен елді мекендерінің тазалау құрылыстарын салу және жұмыс істеп тұрған инженерлік желілер жөніндегі инвестициялық жобаларды іске асыру Қазақстан халқының санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығын арттыруға мүмкіндік береді.

Су ресурстары сапасының қазiргi заманғы талаптарын ескере отырып, судың жай-күйінің мақсатты көрсеткіштерін және зиянды әсер етулердің рұқсат етілген нормативтерiн әзiрлеу жөніндегі ұсыныстарды әзiрлеу қажет.

Ағынды суларды тазарту және су ресурстарын ластаудың алдын алу мақсатында алты валенттi хроммен және бормен Ақтөбе облысының Елек өзенін қорғау жөніндегi жобаны iске асыру бойынша ұсыныстарды енгізу қажет. Елек өзенін бормен және алты валентті хроммен ластанудан қорғау жөніндегі ізденіс жұмыстарын жүргізу жобаны іске асыру кезінде бірінші кезектегі объектілерді (басымдықтарды) бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.

5.2.6. Тарихи ластанулар

Қоршаған ортаға тарихи ластанулардың әсерiне бағалау жүргiзу қазiр жұмыс iстемейтiн көп жылғы қызметтің нәтижесiнде пайда болған қоршаған ортаны ластау көздерiн есепке алу қажеттілiгiмен туындаған.

Жаңа ластанулардың туындауын болдырмау мақсатында шаруашылық жүргiзуші субъектілер үшін құқықтық, экономикалық және өзге де тетiктердi енгізу қажет.

Бұдан басқа, қоршаған ортаны қалпына келтiру және оңалту мақсатында Семей қаласындағы авиакеросинмен жер асты суларының ластануын жою жөнiндегі жобаны iске асыру қажет.

5.2.7. Зымыран-ғарыш және әскери-сынақ

кешендерінің әсерi

Әскери-сынақ полигондарының аумақтарын кешендi зерттеу жөніндегi ғылыми зерттеулер халықтың денсаулығына техногендiк және табиғи факторлардың кауіптілік деңгейiн бағалау проблемасын шешуге, сондай-ақ осы жерлердi мүмкін болатын шаруашылық пайдалану жөніндегi ғылыми негiздi нұсқамаларды әзiрлеуге арналған.

ҚР Yкіметінің 2007.20.03. № 223 Қаулысымен 5.2.8.-кіші бөлімі өзгертілді (бұр. ред. қара)

5.2.8. Әуе бассейнiнiң ластануы

Соңғы жылдары байқалатын атмосфераға шығарындылар елдегi атмосфералық ауа сапасының бiраз өзгеруiне iс жүзінде алып келген жоқ және әсiресе, оны сауықтыру жөніндегi, мыналарды қоса, дамыған өнеркәсіптік-көлiк инфрақұрылымымен урбандалған аумақтарға қатысты iс-шараларды жүргiзудi талап етеді:

Қазақстан Республикасы әуе бассейнiнiң техногендiк ластану деңгейiн бағалау және оны сауықтыру жөніндегі iс-шараларды әзiрлеу;

қоршаған ортаға шығарындыны азайту үшін жылуэлектроорталықтарында (ЖЭО) экологиялық қауіпсіздікті басқару жүйесінің ақпараттық моделін құру;

салалар және өңірлер бөлінісінде өнеркәсіп кәсіпорындарының ашық карьерлерден, үйінділерден және қалдық сақтауыштардан құмды жел ағынының адам ағзасына және қоршаған ортаға әсерін зерттеу;

Қазақстан Республикасы урбандалған аумақтарының атмосфералық ауа сапасын басқарудың электрондық моделiн құру жөніндегі ұсыныстарды әзiрлеу, құру және оны Астана мен Алматы қалаларында енгізу;

Қазақстан Республикасының неғұрлым ластанған өнеркәсiп орталықтары Өскемен, Қарағанды, Атырау, Шымкент, Петропавл, Павлодар, Риддер, Қостанай қалаларында кешендi бағалау негiзiнде экологиялық жағдайды жақсарту жөніндегі iс-шараларды әзiрлеу және жүзеге асыру.

ҚР Yкіметінің 2007.20.03. № 223 Қаулысымен 5.2.9.-кіші бөлімі өзгертілді (бұр. ред. қара)

5.2.9. Радиоактивтiк ластану

Қазақстан Республикасындағы радиоактивтi қалдықтардың жай-күйiн зерттеу, сақтау және консервациялау халықтың экологиялық қауiпсiздігін қамтамасыз етудiң мiндетті шарты. Қазақстан Республикасының аумағында кейіннен радиациялық қауіпті объектілердің кадастрын құру үшін радиоактивті қалдықтардың пайда болу көздерін белгілеу және оларды жіктеу мақсатында зерттеулер жүргізу.

Қоршаған орта жай-күйi мен халықтың денсаулығына радиациялық ластанудың әсерiне бағалау жүргiзу ел аумағының радиациялық техногендiк ластануының кең таралуымен және үлкен қауіптілігімен байланысты.

Халықтың денсаулығына табиғи радиоактивтіліктің (радонның) терiс әсер етуiне зерттеу жүргізу ел аумағында гранитоидтердiң кең дамуымен және адам денсаулығына қатер төндiретiн радонның жоғары эманациясымен неғұрлым қауiптi селитебтік аймақтарды анықтау қажеттiлiгiмен байланысты.

Солтүстiк және Оңтүстік Қазақстанның уран өндiретiн аймақтарында радиациялық және санитарлық-гигиеналық жағдайды зерттеуде уран өндiретін аймақтардың экологиялық жағдайы және әртүрлi деңгейдегi халық денсаулығының жай-күйi арасындағы себептi-салдарлы байланысты анықтау, уран өндіруші кәсіпорындардың радиоактивті қалдықтарымен ластанған ашық су айдындарын және топырақты тазалау әдістерін әзірлеу мақсаты бар.

Бейбiт жер асты ядролық жарылыстарын өткізу жерлерiне жақын шекаралар мен аумақтарда су мониторингінiң технологиясы әзiрленетiн және енгiзiлетін болады.

ҚР Yкіметінің 2007.20.03. № 223 Қаулысымен 5.2.10.-кіші бөлімі өзгертілді (бұр. ред. қара)

5.2.10. Химиялық ластану

Химиялық ластануға ұшыраған аумақтарды экологиялық бағалау жөнiндегі, сондай-ақ тұрақты органикалық ластаушыларды бақылау, мониторинг және басқару жөніндегі ұсыныстарды дайындаудың қажеттілігі бар. Полихлордифенилмен ластанған аумақтарға экологиялық бағалау және полихлордифенил бар қалдықтардың экологиялық қауіпсіз ыдырауына зерттеулер жүргізілетін болады.

Химиялық ластанудың алдын алу мақсатында аумақтардың сынапты ластануының мониторингі технологиясы әзiрленетін және енгізілетін әрi күкірттi шығару, алу, сақтау және кәдеге жаратудың қоршаған ортаға әсер етуi мониторингі жүргізiлетін болады.

Қоршаған ортаның қорғасынмен ластануына кешенді бағалау жүргізілетін және ластанған аумақтарға мониторинг пен сауықтыру жүйесі әзірленетін болады.

ҚР Yкіметінің 2007.20.03. № 223 Қаулысымен 5.2.11.-кіші бөлімі өзгертілді (бұр. ред. қара)

5.2.11. Өнеркәсiптiк және тұрмыстық қалдықтар

Қазақстан Республикасындағы техногендiк қалдықтарға ғылыми-техникалық бағалау жүргiзу және оларды кәдеге жаратудың жолдары өнеркәсiптiк және тұрмыстық қалдықтардың мониторингін, сақтауды, ұқсатуды және кәдеге жаратуды қамтитын қалдықтарды басқарудың мемлекеттік жүйесінің жоқтығымен белгіленедi.

Өндiрiс қалдықтарымен экологиялық қауіпсiз жұмыс iстеудiң Ғылыми-ақпараттық орталығын өндiрiс және тұтыну қалдықтары бойынша дерекқор құру шаруашылық жүргiзуші субъектілерге өндiрiс пен тұтынудың қалдықтарын сақтау, зарарсыздандыру, ұқсату және кәдеге жаратудың қауіпсiз технологияларын таңдау мүмкiндігін берудi көздейдi.

Өнеркәсіптік улы қалдықтарды қауіпсiз жинақтау, ұқсату және пайдалану процестерiн ретке келтiру мақсатында Ақтөбе, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Солтүстiк Қазақстан, Қостанай облыстарында өнеркәсiптік улы қалдықтарды қоймалау және қоймалау жөніндегі полигондарды жобалау бойынша ұсыныстарды дайындау қажет.

Сондай-ақ қатты тұрмыстық қалдықтарды ұқсату және қайталама пайдалану жөнiндегі және құрамында сынап бар аспаптар мен бұйымдарды жинау, сақтау және кәдеге жаратуды бақылау жөнiндегі ұсыныстарды дайындау және Мемлекеттік қалдықтар кадастрын құру қажет.

ҚР Yкіметінің 2007.20.03. № 223 Қаулысымен 5.2.12.-кіші бөлімі өзгертілді (бұр. ред. қара)

5.2.12. Табиғи және техногендiк сипаттағы

төтенше жағдайлар

Гляциалдық және жаңбыр генезисi селдерінiң сипатындағы белсендi әсер ету әдiстерін әзiрлеу теңiз-мұзды кешендердегi өзендердi қалыптастырудың алдын алудың әдiстемесiн, сел қауiптi су қоймаларын бастапқы құрғату әдiстемесiн, жаңбырлы генезистегi бастапқы сел аймақтарының мелиорациясын ғылыми негiздеудi қамтиды.

Экологиялық төтенше жағдайлардың алдын алу жөніндегі iс-шараларды әзiрлеу үшін Алматы қаласының тау алдындағы аудандарының қауiптi геологиялық процестерін зерттеу және бағалау.

Қоршаған ортаны техногендік сипаттағы газдардан қорғау жөнінде нормативтік-құқықтық құжаттар мен әдістемелік ұсынымдар әзірлеу.

ҚР Yкіметінің 2007.20.03. № 223 Қаулысымен 5.2.13.-кіші бөлімі өзгертілді (бұр. ред. қара)

5.2.13. Адамдардың аурулары мен қоршаған ортаның

сапасы арасындағы байланысты белгілеу

Халықтың ауруының және қоршаған ортаның жай-күйiнiң себептiсалдарлы байланыстарын белгілеу үшін бiрқатар неғұрлым маңызды зерттеулердi орындау қажет:

қатер факторын анықтау және қоршаған орта мен халықтың денсаулығына олардың әсерiн азайту;

тұрақты өсу үрдiсi бар онкопатологиялардың туындауының аномальды жоғары деңгейiнiң себебiн белгiлеу үшiн Солтүстiк Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстарының аумағы мен халқының денсаулығына, сондай-ақ Батыс Қазақстан өңірінің және Оңтүстік Қазақстан облысының аудандарында кешендi экологиялық зерттеулер жүргізу, Арал көлі өңірі үшін халықты сауықтырудың экологиялық әдістерін әзірлеу.

ҚР Yкіметінің 2007.20.03. № 223 Қаулысымен 6-бөлім өзгертілді (бұр. ред. қара)

6. ҚАЖЕТТI РЕСУРСТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ

ҚАРЖЫЛАНДЫРУ КӨЗДЕРI

Қаржыландыру республикалық бюджетте және халықаралық гранттармен көзделген қаражат шегінде жүзеге асырылатын болады.

Республикалық бюджеттен 10185,7 млн. теңге, оның ішінде:

2005 жыл - 3703,3 млн. теңге;

2006 жыл - 1341,8* млн. теңге;

2007 жыл - 5140,6 млн. теңге қаражат бөлу көзделуде.

Ескерту: * - қаржыландыру көлемдерi тиiстi жылға бюджеттi қалыптастыру кезiнде нақтыланатын болады.

7. БАҒДАРЛАМАНЫ IСКЕ АСЫРУДАН КҮТIЛЕТIН НӘТИЖЕЛЕР

Бағдарламаны iске асыру өндiрiстің болжамды өсуi кезiнде қоршаған ортаның сапасын басқарудың тетiктерiн пысықтау мен сынақтан өткізуге, оның жұтауының қарқынын бәсеңдетуге, жекелеген неғұрлым қауiптi процестер мен үрдiстердi тұрақтандыруға мүмкіндік бередi.

Қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесiн оңтайландыру саласында мыналар:

2005 жылы:

табиғат қорғау іс-шараларын жоспарлауды әртүрлі деңгейдегi және салааралық үйлестiру қамтамасыз етілетiн;

қоршаған ортаны қорғауды басқарудың тиістi институционалдық базасы қалыптастырылатын;

2006 жылы:

заңнама базасы ретке келтiрілетiн;

экологиялық талаптар мен стандарттарды қайта қарау және әзiрлеумен мемлекеттік бақылау жүйесі жаңғыртылатын;

халықаралық ынтымақтастықты кеңейту қамтамасыз етiлетін;

2007 жылы:

нормативтік әдістемелік құжаттама әзiрленетiн;

қоршаған ортаны қорғау саласындағы жұмыстардың ғылыми-техникалық негіздемесі қамтамасыз етілетін;

табиғат қорғау қызметiн ынталандырудың тиімдi экономикалық тетiктері пысықталатын және сынақтан өтетін;

қоршаған орта мониторингінiң жүйесін дамыту қамтамасыз етілетiн;

үздiксiз экологиялық білім беру, тәрбиелеу және ағартушылық жүйесi жетiлдiрiлетiн болады.

Қоршаған ортаға шаруашылық және өзге де қызметтің әсер етуiн азайту, экожүйелердi қалпына келтiру және оңалту саласында 2007 жылы мыналар қамтамасыз етілетін болады:

оны неғұрлым ластанған ірі қалалар мен өнеркәсiп орталықтарында азайту кезiнде 3,6 - 3,7 деңгейiнде атмосфераны ластаудың орташа көрсеткiшін сақтау;

өндiрiс қарқынын ұлғайту кезiнде жылына 155-156 млн. куб. м деңгейiнде ластанған ағындардың төгінділер көлемдерiн сақтау;

өндіріс және тұтыну қалдықтарын ұқсату көлемдерiн олардың жыл сайынғы жинақталуының 10% деңгейiне дейiн жеткізу.

Осы Бағдарламамен ұсынылған іс-шаралар кешенiн iске асыру нәтижесiнде қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыру жөніндегі мiндеттердi шешу үшін жағдай жасалатын болады және сәйкесінше, Қазақстан Республикасының экологиялық жағдайының және халықтың денсаулығының одан әрі нашарлауына нақты және әлеуетті қатерлер алынуы мүмкiн.

ҚР Yкіметінің 2007.20.03. № 223 Қаулысымен 8-бөлім жаңа редакцияда (бұр. ред. қара)

8. Бағдарламаны іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары