Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу ережесін бекіту туралы
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 14 ақпандағы № 141 Қаулысы

Осы редакция 2012 жылғы 7 наурызда енгізілген өзгерістеріне дейін қолданылды

Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 8 шiлдедегi Орман кодексiне сәйкес Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДI:

1. Қоса берiлiп отырған Мемлекеттік орман қоры учаскелерiнде ағаш кесу ережесi бекітілсiн.

2. Мыналардың күшi жойылды деп танылсын:

1) «Қазақстан Республикасының жазық жерлерiндегі ормандарда және қазақтың шағын адырлы ормандарында басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесудiң ережелерiн бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 1995 жылғы 13 қаңтардағы № 48 қаулысы;

2) «Қазақстан Республикасының таулы ормандарында басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу ережелерiн бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінiң 1996 жылғы 6 қаңтардағы № 22 қаулысы (Қазақстан Республикасының ПҮКЖ-ы, 1996 ж., № 1, 6-құжат).

3. Осы қаулы қол қойылған күнiнен бастап күшiне енедi.

Қазақстан Республикасы

Үкіметінiң

2005 жылғы 14 ақпандағы

№ 141 қаулысымен

бекітілген

Мемлекеттік орман қоры учаскелерiнде ағаш кесу

ЕРЕЖЕСI

1-бөлiм. Жалпы ережелер

1-тарау. Негiзгi ережелер

1. Мемлекеттік орман қоры учаскелерiнде ағаш кесу ережесi (бұдан әрi - Ереже) ағаш кесу түрлерiне байланысты Қазақстан Республикасы мемлекеттік орман қорының шегінде жүзеге асырылатын ағаш кесу тәртібін, мерзiмiн және тәсiлдерiн айқындайды және барлық орман иеленушiлер мен орман пайдаланушылар үшiн мiндеттi болып табылады.

2. Ереже жазық жерлердегi ормандарға, Қазақтың шағын адырлы ормандарына және Қазақстанның тау ормандарына қатысты әзiрлендi.

3. Мемлекеттік орман қоры учаскелерiнде ағаш кесудiң (бұдан әрi - ағаш кесу) негізгі мiндеттерi:

1) орманды үздiксiз және қорын сарқып алмай пайдалану мен орман алаптарын ұтымды пайдалану;

2) ормандардың төзiмдiлігі мен өнiмдiлiгiн, олардың табиғат қорғаушылық рөлiн арттыру;

3) орман ортасын сақтау және ағашы кесiлген жерлерде ормандарды шаруашылық жағынан құнды тұқымдылармен жаңғырту;

4) пiсiп-жетiлу жасына жеткен және оларды жаңғыртуды қажет ететiн екпелердi уақтылы алмастыру;

5) орман ресурстары есебiнен сүрекке деген қажеттiлiктердi қамтамасыз ету болып табылады.

4. Мемлекеттік орман қоры учаскелерiнде сүрек дайындау ағаш кесудiң:

1) пiсiп-жетiлген және қураған сүрекдiңдерде жүргізiлетін басты мақсатта пайдалану;

2) аралық пайдалану (орманды күтiп-баптау мақсатында кесу, iрiктеп санитарлық мақсатта кесу және құндылығы аз орман екпелерiн, сондай-ақ қорғаныштық, су қорғау және басқа да функцияларынан айырыла бастаған екпелердi қайта жаңғыртуға байланысты кесу, балауса талдар iшіндегі бірлі-жарым ағаштарды кесу);

3) өзге де кесу (жаппай санитарлық кесу; су тораптарын, өткiзгiш құбырларды, жолдарды салуға байланысты; орман соқпақтарын тарту, өртке қарсы жыралар қазу; өтiмдi қоқысты жинау кезiнде орман алаңдарын тазарту; өзге де мақсаттарда кесу) түрлерiн жүргiзу тәртібімен жүзеге асырылады.

5. Осы Ережеде мынадай негiзгi терминдер мен айқындамалар пайдаланылады:

1) жоғарғы қойма - кеспеағашта немесе оған тiкелей жақын маңда орналасқан, дайындалған сүрек кеспеағаштан тасып әкелiнетiн сыпталған ағаштарға немесе сортименттерге арналған тиеу алаңы;

2) ағашты сүйретiп шығару жолы - кесiлген ағаштарды, сыпталған ағаштарды немесе бөрене сортименттерiн сүйретiп шығару жүзеге асырылатын, өскiндердiң, топырақтың және түбірiнде қалған ағаштардың сақталуын қамтамасыз ететiн кеспеағашта арнайы дайындалған ең қысқа жол;

3) екiншi дәрежелi ағаш тұқымы - басты ағаш тұқымымен салыстырғанда шаруашылық және экономикалық жағынан құндылығы төмен ағаш тұқымы;

4) iрiктеп кесу - басты мақсатқа пайдалану үшiн кесу, онда пiсiп-жетiлу жасына жеткен, белгiлi бір мөлшердегi, сападағы немесе жай-күйдегi ағаштардың бір бөлiгi дүркiн-дүркiн кесiлiп отырады;

5) өртең - өртенiп кеткен немесе өрттен едәуiр бүлiнген өсiмдiктер учаскесi (орманды қоса алғанда);

6) басты ағаш тұқымы - белгiлi бір өсiмдiк және экономикалық жағдайларда орман шаруашылығын жүргiзу мақсаттарына неғұрлым толық сай келетiн ағаш тұқымы;

7) тау ормандары - тау жүйелерi және жергiлiктi жердiң салыстырмалы биiктiгi 100 метрден астам мөлшерде ауытқып тұратын және тау жоталарының етегiнен шыңдарына дейінгі беткейiнiң орташа көлбеулiгi 5 градустан асатын жекелеген алқаптар шегiнде, сондай-ақ жергiлiктi жердiң көлбеулiгi көлемiне қарамастан таулы үстiрттер мен қырқаларда орналасқан ормандар;

8) мөлдек - көрсеткiш тетiктермен және мөлдек бағандарымен табиғи күйде шектелген ағаш кесудi ұтымды ұйымдастыруға арналған кеспеағаш бөлiгі;

9) біртiндеп ұзақ мерзiмдi кесу - пiсiп-жетiлу жасына жетпеген ағаштардың жуандығы кемiнде 0,4 болатын әртүрлi жастағы сүрекдiңдерде жүргiзiлетiн басты мақсатқа пайдалану үшін кесу;

10) ерiктi-iрiктеп кесу - басты мақсатта пайдалану үшiн кесу, онда бірiншi кезекте сүректi уақтылы пайдалану және орманның қорғаныштық қасиеттерiн сақтау үшiн ұзақ тұрған, қураған, өсуi шабан пiсiп-жетiлген ағаштар кесiледi;

11) табиғи түлеу - табиғи жолмен орманның жаңа ұрпағының пайда болу процесі;

12) ағаштың табиғи құлауы - сүрекдiңнiң жасы ұлғаюымен немесе басқа себептермен табиғи сиреуi нәтижесiнде ағаштардың құлауы, олардың екпелерде жойылуы;

13) кесу қарқыны - iрiктеп және біртiндеп кесудiң және күтiп-баптау мақсатында кесудiң кезектi кезеңiн жүргiзу кезiнде таңдап алынатын сүрекдiң қорының немесе ағаштар санының үлесi (пайызбен);

14) интрааймақ ормандары - дербес аймақ құрмайтын, тек бір немесе бірнеше аймақтар ормандарының құрамына енгiзiлген ормандар;

15) кеспеағаштың ықтырмалы жанасуы - кезектi кеспеағаш оның екі немесе үш еселi енiне тең орман жолағы арқылы орналасатын кеспеағаштардың жанасуы;

16) сүрек жасының класы - сүрекдiңдердiң жас құрылымын тұқымына қарай сипаттау үшiн қолданылатын жас аралығы;

17) бонитет - орман өнiмдiлiгiнiң көрсеткiшi. Өсiп-өну жағдайларына байланысты болады және басты тұқым ағаштарының орташа биiктiгi мен орташа жасы бойынша айқындалады;

18) орман шаруашылығы ауданы - орман шаруашылығын жүргiзудiң орман өсiру-техникалық тәсілдерi бірдей және табиғи-экономикалық жағдайлары салыстырмалы түрде бір тектi аумақ бөлiгi;

19) жас шыбық - сүрекдiңнiң өскiн пайда болғаннан бастап сырықталға дейiнгi алғашқы жас кезеңi;

20) кесу бағыты - әрбір келесi кеспеағаш алдыңғыға қатысты орналасатын бағыт;

21) екпе - ағаш және оған ілеспе басқа орман өсiмдiктерiнен (сүрекдiң, аласа ағаштар, өскін және топырақтың тiрi жамылғысы) тұратын белгiлi бір шекарадағы біртектi орман учаскесi;

22) вегативтiк (бұтақшалы) екпе - вегативтік текті ағаштардан (томардан, тамыр атпаларынан және сұлатпа сабақтардан шыққан бұтақшалар) қалыптасқан екпе;

23) түбірлі екпе - өсiп тұрған жерiнiң тиiстi жағдайларында табиғи жолмен қалыптасқан екпе;

24) бір жастағы екпе - ағаштар жасындағы айырма екі жас класына дейiнгi бір жас ұрпағының екпесi;

25) туынды екпе - адам қызметiнiң немесе кәдiмгi табиғи процестер нәтижесiнде түбірлік орында қалыптасқан екпе;

26) қарапайым екпе - ағаштар бір қабатты құрайтын екпе;

27) әртүрлi жастағы екпе - сүрекдiң жас айырмасы екі және одан көп жас класындағы әртүрлі жастағы ұрпақтардың ағаштарынан тұратын екпе;

28) тұқымдық екпе - тұқымдық тектi ағаштардан құралған екпе;

29) күрделi екпе - ағаштары екі және одан да көп қабат құрайтын екпе;

30) аралас екпе - екi және одан да көп ағаш тұқымынан тұратын екпе;

31) кеспеағаштың тiкелей жанасуы - кезектi кеспеағаш оның алдындағы кеспеағашпен қатар орналастырылатын кеспеағаштардың өзара орналасуы;

32) таза екпе - бір ағаш тұқымынан тұратын немесе басқа ағаш тұқымдарының жалқы қоспасы бар екпе;

33) жайылма ормандар - уақытша су басып қалатын өзендi жазықтарда өсетiн ормандар;

34) сүрекдiңнiң жуандығы - нақты және қалыпты (стандартты кестелер бойынша 1,0 оңтайлы жуандығымен) екпе ағаштары қималарының аудандары сомаларының арақатынасымен айқындалатын салыстырмалы көрсеткiш. Жас шыбықтарда ағаш шымылдығының жабылу дәрежесi бойынша айқындалады;

35) алаңша - сүйретiп шығаратын кеспеағаш соқпағы арқылы ағаштар, сыпталған ағаштар немесе сортименттер көлiк құралдарымен сүйретiп әкетілетiн кеспеағаштың немесе мөлдектiң бір бөлiгі;

36) біртiндеп кесу - пiсiп-жетiлген сүрекдiң бір немесе екi жас класы кезiнде бірнеше кезекпен кесiлетiн басты мақсатта пайдалану үшiн кесу;

37) орманның алдын ала түлеуi - сүрекдiң шымылдығының астындағы табиғи түлеу (кесу жүргізiлгенге дейiн);

38) басым ағаш тұқымы - телiм құрамында оның қорының үлкен бөлiгiн құрайтын немесе оның ауданының көп бөлігін алып жатқан ағаш тұқымы;

39) кеспеағаштардың жанасуы - басты мақсатта пайдалану үшiн кесу кезiнде орман орамында немесе пiсiп-жетілген орман учаскесiнде кеспеағаштарды орналастыру тәртібі (тiкелей, аттамалы, ықтырмалық);

40) соқпақ - орман орамдарының шекарасын белгiлеу үшiн тартылған ағаштардан тазартылған ормандағы белдеулер;

41) iлеспе ағаш тұқымы - басты тұқым дiңiнiң өсiп-өнуiн тездетуге және пiшiнiнiң жақсаруына ықпал ететiн ағаш тұқымы немесе бұта;

42) пiсiп-жетiлген сүрекдiң - белгіленген кесу жасына жеткен сүрекдiң;

43) жаппай кесу - басты мақсатта пайдалану үшiн кесу, мұнда кеспеағаштағы бүкiл сүрекдiң бір кезекте кесiледi;

44) кеспеағаштың жанасу мерзiмi - кезектi кеспеағашты кесу бірiншiсiне қатысты белгіленетiн уақыт аралығы;

45) орманның түрi - біртектi орман өсiру жағдайларымен, азды-көпті ортақ құрамымен және орман қауымдастығының өзге де ортақ құрамдас бөлiктерiмен, шығу тегінiң бірлігімен, ұқсас даму тарихымен, ортақ орман өсiру сипатымен бірiккен сүрекдiңдерi немесе екпелерi бар учаскелердiң жиынтығы;

46) тоғайлы ормандар - шөлейт аймақта өсетiн жайылма ормандар;

47) кеспеағашты тарлап кесу - басты мақсатта пайдалану үшін кесу, мұнда ағашы кесiлген жерлердi кейiннен орман шетiнен тұқымдануы есебiнен табиғи жолмен қалпына келтiру мақсатында кеспеағаштың енi шектеледi;

48) кеспеағаштың аттамалы жанасуы - кеспеағаштың жанасуы, мұнда кезектi кеспеағаш орман белдеуi арқылы кеспеағаштың енiне тең енмен орналастырылады;

49) сыпталған ағаш - бұталары мен бұтақтарынан тазартылған кесiлген ағаштың діңі;

50) қабат - екпенiң тік құрылымының (қабаттылығының) элементi. Екпеде әдетте бір немесе екi (одан көбi сирек) қабат бөлiнiп тұрады.

2-тарау. Мемлекеттік орман қорының учаскелерінде ағаш

кесуге дайындалу тәртібі және оны жүзеге асыру шарттары

6. Мемлекеттік орман қорының учаскелерiнде ағаш кесу баурайдың құламасы мен экспозицияларын ескере отырып жүзеге асырылады.

Құламасы бойынша тау баурайлары былай бөлiнедi:

Солтүстiк экспозициялардың баурайларына солтүстiк, солтүстiк-батыс, солтүстiк-шығыс және шығыс; оңтүстiк экспозициялардың баурайларына - оңтүстiк, оңтүстік-батыс, оңтүстік-шығыс және батыс баурайлар жатады.

Баурайлардың құламалығы, егер баурайдың жекелеген учаскелерi құламалығы бойынша 5 градустан аспайтын болса, телiмнiң төменгі шекарасынан жоғарғысына дейiн анықталады. Құламадағы 5 градустан асатын және ағаш кесу тәсiлдерiн өзгертуге әкеп соқтыратын ұзындығы 200 метрден астам жекелеген бөлiктерiнiң айырмашылығы болған жағдайда, олардың әрқайсысы үшiн өз құламасы айқындалады.

7. Эрозияға қарсы төзiмдiлiк дәрежесi бойынша тау баурайларының топырағы қуаттылығы 70 сантиметрге дейiн - төзiмсiз және қуаттылығы 70 сантиметрден асатын төзiмдi болып екiге бөлiнедi.

8. Ағаш кесудiң жыл сайынғы ықтимал көлемi және оны жоспарлау кейiнгi өзгерістер ескерiле отырып, орман орналастыру материалдары бойынша айқындалады.

9. Орман учаскелерiн қаз-қалпында кесуге алдын ала iрiктеудi орманшы немесе оның тапсырмасы бойынша орманшының көмекшiсi жүргiзедi. Жекелеген учаскелердiң таксациялық сипаттама мен планшеттер деректерiне сәйкес келмеуi анықталған жағдайда тиiстi түзетулер енгізіледi (актілер жасала отырып) немесе олар кесуден алынып тасталады.

10. Кеспеағаш аймағын бөлу, ағаштарды қайта есептеу және таңбалау орман шаруашылығы саласындағы уәкiлетті орган (бұдан әрi - уәкiлеттi орган) бекiткен Мемлекеттік орман қоры учаскелерiнде кеспеағаштарды бөлу және таксациялау нұсқаулығына және Қазақстан Республикасының орман қорында таңбалауды қолдану ережесiне сәйкес жүргізiледi.

11. Дайындау жұмыстары жүргізiлгенге және оны қаз-қалпында бөлгенге дейiн әрбір кеспеағашқа технологиялық карта жасалады, онда ағаш кесу және сүректi, сүйретiп тасу, ағашы кесiлген жерлердi кесу қалдықтарынан тазарту тәсiлдерi, орманды молықтыру әдiсi; ағаш тасу жолдарын, оны сүйретіп шығаратын қиғаш және соқпақ жолдарды, тиеу алаңдарын орналастыру схемасы, қоймалар, механизмдер тұрақтары және жұмысшыларға қызмет көрсету объектiлерi орналасқан орындар; кесуге жатпайтын өскiндер мен жас шыбықтар сақталуға тиiс алаңдар, күзет аймақтарына алынған ағаштар, құмырсқа илеулері; топырақты эрозиядан қорғау және сүрекдіңнің қалған бөлiгiн сақтау жөніндегі талаптар көрсетiледi.

12. Технологиялық карталарды қарауында мемлекеттік орман қоры бар орман шаруашылығының мемлекеттік мекемелерi немесе ұйымдар (бұдан әрi - орман мекемелерi) жасайды, оның директоры - бас орманшы (бұдан әрi - бас орманшы) бекiтедi.

Егер орман пайдаланушыға мемлекеттік орман қорының орманшылық мөлшеріндегі учаскелерi сүрек дайындау үшiн ұзақ мерзiмдi орман пайдалануға бекітіп берiлген жағдайда орман пайдаланушыға бекітіп берiлген кеспеағаштың технологиялық карталарын орман пайдаланушының мамандары әзiрлейдi және ағаш кесу билетiн беретiн орман мекемесiнiң бас орманшысына бекітуге ұсынады. Егер технологиялық картада Ағаш кесу ережесiнен ауытқушылыққа жол берiлсе, онда орман мекемесiнiң нұсқауы бойынша оған өзгерістер енгізiледi.

13. Кеспеағашты игеру бекітілген технологиялық карталарға қатаң сәйкестiкте жүргiзiледi және мiндеттi түрде ағаш кесу билетiне қоса тiркеледi.

14. Кеспеағаш жұмыстары басталғанға дейiн технологиялық картаға сәйкес қаз-қалпында кеспеағашты алаңшаларға бөлу, тиеу алаңдарын, қоймаларды, магистралдық және алаңшалық сүйретiп шығару жолдарын, сүйрету қондырғыларының арқандарына арналған жолдарды шектеу, қауіпті ағаштарды жинау және басқа да жұмыстар жүргiзiледi.

Жер бедерi тегiс болған жағдайда алаңшалар түзу сызықты нысаналармен бөлiнедi. Ағын сулармен және төбешiктермен қатты бүлiнген учаскелердегі алаңшалардың шекарасы олар үшiн белгіленген енi сақталып, қисық сызықты болуы мүмкiн.

15. Жазық жерлердегі кеспеағаштар жел қатты соғатын жаққа ұзын жағымен көлденең тартылады.

16. Тау жағдайында орманның ағаш кесiлетiн учаскелерi жергiлiктi жер бедерi ескерiле отырып бөлiнедi. Кесуге белгiленген учаскелердi шектейтін сызықтар мүмкiндiгінше табиғи шекаралармен (cу бөлiктерiмен, жолдармен, жыралармен және басқалар) ұштастырылады.

Жер бедерi ойлы-қырлы болған және кеспеағашты көлденең тарту мүмкiндiгi болмаған жағдайларда оларды су арналарына қатарлас бөледi.

Кеспеағашты қарама-қарсы баурайларға бір мезгiлде бұруға рұқсат етiледi.

17. Технологиялық карта кеспеағаштарды алаңшаларға шектеудi және жазықта енi 3-5 метрлiк және таулы жерлерде 5-7 метрлiк ағаш сүйрету жолдарын (технологиялық дәлiздер) тартуды көздейдi. Оларды табиғи кедергілерден айналып өтудi ескере отырып (шығыңқы тастар, батпақты учаскелер, өскiндер шоғыры және сол сияқтылар) орналастырады. Соқпаққа шыға берiсте ағаш сүйрету жолдары енi жазықта - 7 метрге дейiн және таулы жағдайларда 9 метрге дейiн айналып өтетiндей мөлшерде болуы тиiс. Олардың бұрылыстарындағы тосқауыл ағаштарды механикалық зақымданудан арнайы қаптамалармен немесе дәнекерленген айырлармен қорғау керек.

Таулы ормандарда, құламалығы 25о астам баурайларда бульдозердiң көмегiмен тракторға арналған ағашты сүйретіп шығарудың ирелең жолын тарту тәсiлi тиiмдi болады.

18. Технологиялық дәлiздер ретiнде табиғи сүрекдiңдерде бірiншi кезекте бар жолдар, сүрекдiң соқпақтары, соқпақтар және ағаштар арасындағы ашық жерлер пайдаланылады. Ағаш кесу учаскесiнде олар жергіліктi болған жағдайда технологиялық дәлiздер кесiлмейдi.

19. Кесiлген ағаштарды мен дайындалған сортименттердi жинау орындары және сүрек тиеу бекеттерi мүмкiндiгiнше жолдар мен орамдық соқпақтарда, алаңқайларда, ашық жерлерде және орман көмкермеген басқа да жерлерде орналасады.

Ағаш сүйрету жолдары мен тиеу алаңдарын ерекше қорғалатын учаскелер шегiнде және су арналарының бойымен орналастыруға тыйым салынады.

20. Ағаш сүйрету жолдары мен тиеу бекеттерiнiң технологиялық желiсi ағашты кесудiң басқа да түрлерi мен әдiстерiн және орман шаруашылығы iс-шараларын жүргiзу кезiнде олардың қайталап пайдаланылуы ескеріле отырып ұйымдастырылады.

21. Ағаш кесу бойынша дайындық жұмыстарын тексерудi мемлекеттік орман күзетiнiң қызметкерлерi әрбір орманшылық пен орман иелiгі бойынша қаз-қалпында кесу басталғанға дейiн жүргізедi.

Тексеру процесiнде алаңы, сүрекдiңнiң жасы, құрамы және ағаш кесудiң түрi бойынша учаскенiң бекітілген жоспарға сәйкес келуi анықталады. Учаскелердi шектеу бойынша қаз-қалпындағы жұмыстардың сапасы (қажет болған жерлерде нысаналарды кесу мен тазалаудың мұқияттылығы, бұрыштарда тиiстi жазбалары бар бағаналардың болуы және т.б.), таксациялық жұмыстардың орындалу дұрыстығы: ағаштардың сапалық санаттарға бөлiнуi, биiктiк разрядтардың белгiленуi және сортименттік кестелердiң таңдалуы, ағаштардың қайта есептелуi, кеспеағаштың материалдық және ақшалай бағалануы анықталады.

2-бөлiм. Мемлекеттік орман қоры учаскелерiнде

басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу

3-тарау. Жалпы ережелер

22. Басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу мемлекеттік орман қорының «егiстiк және топырақ қорғайтын ормандар» санатының пiсiп-жетілген және қураған сүрекдiңдерiнде және мемлекеттік орман қорының «өзендер, көлдер, су қоймалары, арналар және басқа да су объектiлерi жағалауларындағы тыйым салынған орман белдеулерi» санатының бұтақшалану жолымен қалпына келетiн жайылма жапырақты сүрекдiңдерде жүргiзіледi.

Мемлекеттік орман қорының санатына, өсiп тұрған жерiнiң жағдайларына, ағаш тұқымдарының биологиялық ерекшелiктерiне, екпелердiң жас құрылымына, пiсiп-жетiлуiне, баурайлардың құламасы мен экспозицияларына, топырақтың эрозияға қарсы төзiмдiлігіне, басты тұқымдар өскiндерiнiң болуына және олардың жай-күйiне қарай осы Ережеге сәйкес басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесiлетiн жекелеген екпелерде мақсаты бойынша шектеулер белгiленедi.

23. Осы Ереженiң 22-тармағында көрсетілген мемлекеттік орман қоры санаттарында басты мақсатта ағаш кесу белгiленбейтiн мынадай ерекше қорғаныштық учаскелер (бұдан әрi - ЕҚУ) бөлiп алынады:

1) далалық, шөл және басқа да ормансыз (ағашсыз) кеңiстiктермен шекарасы бойынша енi 100 м, ал аралдағы қарағайлы және сексеуiлдi ормандарда - 200 м орман шетi, ормансыз кеңiстiктер арасында орналасқан 100 гектарға дейiнгi орман учаскелерi (шоқ ағашты ормандар ЕҚУ-ға жатпайды);

2) орманды дала және дала аймақтарының құм адырларының төбесiндегі ормандардың өте құрғақ түрлерiнiң, ормандардың ылғалды түрлерiнiң (жайылмадан басқа) учаскелерiн қоса алғанда, жыралар мен сайларда, сумен тез шайылатын және топырағын жел оңай ұшырып әкететiн жерлер шегінде өсетiн орман учаскелерi, сондай-ақ осы учаскелердiң периметрi бойынша енi 100 м жолақтар;

3) санаторийлер, демалыс үйлерi, пансионаттар, мектеп және альпинистiк лагерьлер, туристік базалар мен басқа да емдеу және сауықтыру мекемелерi, сондай-ақ емдеу және сауықтыру мақсаттарында пайдаланылатын немесе перспективалық маңызы бар минералды су көздерi төңiрегіндегi, егер жасыл аймақтардың орман саябағы бөлiктерi бөлiнбесе, селолық елдi мекендер мен қала үлгісіндегі кенттер; көкорайлы өңiрлер, құдықтар және сумен жабдықтау үшін қызмет ететiн су ұңғылары төңiрегіндегі және құмды шөл далалардағы мал суаттары төңiрегіндегі 1 км радиустағы орман учаскелерi;

4) шөл далалардағы газ және мұнай құбырларының қос қапталындағы ені 500 метрлiк қорғаныштық орман белдеулерi;

5) саңырау құр ойнағы төңiрегіндегі радиусы 300 метрлiк орман учаскелерi, құндыз мекендеген өзендердің екi жағалауындағы жапырақты жайылма ормандарында енi 50 метрлік белдеулер;

6) ғылыми және тарихи құндылығы бар көне және эндемикалық тұқымдар бар орман учаскелерi, сондай-ақ арнайы орман шаруашылығы мақсатын орындайтын орман учаскелерi (орман тұқымы, жаңғақ жемiсi, бал беретiн, эталонды және артықшылығы бар екпелер, артықшылығы бар ағаштар төңiрегiндегі радиусы 50 метрлiк күзетiлетiн аймақтар, генетикалық резерваттар, өздерiнiң төңiрегiнде 50 метрге дейiн күзет аймағы бар тұрақты сынақ алқаптары және басқалар);

7) құламалы жарғабақтар, шөгіндiлер, көшкін топырақты жерлер бойындағы енi 100 метрлiк орман белдеулерi, сондай-ақ кемiнде үштен бірi тау жынысының үстiне қарай көтерiлетiн құзды-жартасты жердегі алаңда өсетiн орман учаскелерi, осы учаскелердiң периметрi бойынша енi 100 метрлiк орман белдеулерi;

8) жазық жерлердегi ормандар мен Қазақтың шағын адырлы ормандарындағы өздерiнiң экспозицияларына қарамастан құламалығы 30 градус және одан да жоғары баурайлардағы орман учаскелерi;

9) Қалба тауларында, Кенді Алтайда, Оңтүстiк Алтайда және Сауырда құламалығы 3 градус және одан да жоғары баурайларда өсетiн орман учаскелерi. Солтүстiк Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауында құламалығы 31 градус және одан жоғары оңтүстік беткейлердегі, құламалығы 36 градус және одан жоғары солтүстiк баурайлардағы орман учаскелерi;

10) қайта реттелген карьерлер мен үйiндiлердегі ормандар;

11) туристiк бағыттардың жолдары мен соқпақтардан әрбір жағына қарай енi 250 метрлік орман белдеулерi;

12) су айырығы жоталарын құрайтын құламалығы 20 градустан асатын баурайлардағы көлемi 2,5 мың гектардан астам су қоймасының шекарасы бойынша су айырықтарының жоталар мен желiлерiн бойлай орналасқан енi 200 метрлiк орман белдеулерi;

13) ормансыз кеңiстiктерi бар жоғарғы шекараны бойлай орналасқан енi 200 метрлiк таулы жердегі орман белдеулерi;

14) қар көшкiндерiнiң тұрақты арналарын бойлай енi 150 метрлiк және сел тасқындарының арналарын бойлай орналасқан енi 300 метрлік орман белдеулерi.

24. Басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу, сондай-ақ құнды, сирек кездесетін, эндемикалық және құрып бара жатқан ағаш тұқымдары (самырсын қарағай, шарын шағаны, сағақты емен, грек жаңғағы, арша, Семенов үйеңкiсi, тораңғыл, ақ сексеуiл, таудаған, шеркес, қайыңтоз, ақ қараған, тiкенекағаш, қандағаш, шетен, жиде, алма ағашы, алмұрт, өрік, пiсте, тұт, миндаль, шие) және талдарды, жыңғылды және сары қарағанды қоспағанда, Қызыл кiтапқа енгізiлген басқа да тұқымдар, барлық бұталар басым екпелерде белгiленбейдi.

25. Екпелер өзге де бірдей жағдайларда басты мақсатта пайдалану үшiн кесуге мынадай ретпен белгіленедi:

1) өзiнiң жай-күйiне қарай кесудi қажет ететiн пiсiп-жетiлген және қураған орман учаскелерi, толық кесiлмеген ағаштар және өткен жылдардың пайдаланылмаған кеспеағаштары, шайыры ағып таусылған екпелер;

2) шымылдығындағы басты тұқым қанағаттанарлық дәрежеде түлеген (жуандығы 0,3 - 0,4) шiрiген және жiңiшке аласа екпелер;

3) өзiнiң өсу қабiлетiн жоғалтып бара жатқан жапырақты ормандар;

4) бірiншi қабаттағы пiсiп-жетiлген бөлiгiнiң жуандығы 0,3 және одан жоғары, ал екiншi қабаттағысы - 0,4-тен кем болмайтын қос қабатты екпелер;

5) кескен соң 1-2 жыл iшiнде ағашы кесілген жерлерде алдын ала дақылдарды немесе орман дақылдарын отырғызған жағдайда шымылдығында қанағаттанарлық дәрежеде не қанағаттанғысыз түлеген (шәкiл бойынша) жуандығы 0,3-0,5 екпелер;

6) жуандығы 0,5 және одан жоғары таза және аралас әртүрлi жастағы екпелер;

7) қураған екпелер;

8) басқа да пiсiп-жетiлген екпелер.

4-тарау. Жазық жерлердегі ормандар мен Қазақтың

шағын адырлы ормандарындағы мемлекеттік орман қоры

учаскелерiнде басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу

26. Жазық жерлердегi ормандар мен Қазақтың шағын адырлы ормандары өздерiнiң өсiп-өну жағдайлары бойынша былай бөлiнедi:

1) орманды далалық және далалық аймақтардың шоқ ағашты ормандары;

2) Қазақтың шағын адырлы ормандары: қарағайлы және жапырақты;

3) шағын адыр бойынша шоқ ағашты ормандардың оңтүстiк шетi;

4) жазық жерлер бойынша шоқ ағашты ормандардың оңтүстiк шетi;

5) қарағайлы орманды жалдар;

6) аралдардағы қарағайлы ормандар;

7) шөлейттегi ормандар;

8) интрааймақтық ормандар: жайылмалы және тоғайлы ормандар.

27. Жазық жерлердегi ормандар мен Қазақтың шағын адырлы ормандарында басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу тұтастай тар кеспеағаштық және ерiктi-iрiктеп кесу түрiнде жүргізiледi.

28. Шағын адырлы ормандар бойынша және жазық жерлер бойынша шоқ ағашты ормандардың оңтүстік шетiнiң екпелерiнде олардың өсiп тұрған кезіндегі жоғары ролi мен молықтырудың қиындығы салдарынан басты мақсатта ағаш кесу жүргiзiлмейдi. Оларда орманға күтiм жасау мақсатында кесу мен санитарлық кесу ғана белгiленедi. Жаппай санитарлық кесу болған алаңдарда кесуден кейiнгi алғашқы жылы-ақ орман дақылдары отырғызылады.

1. Орманды далалық және далалық аймақтардың

шоқ ағашты ормандары

29. Орманды далалық және далалық аймақтардың байырғы шоқ ағашты ормандарында көлемi 5 гектардан астам орман учаскелерінде ағаш өскіндерінің болуына және сүрекдiңнiң жуандығына қарамастан жаппай тар кеспеағаштық кесу жүргізіледi.

Кеспеағаштың енi - 40 метрге дейiн немесе екпе биiктігінiң екi еселiк мөлшерiнен аспайды, кеспеағаштың ұзындығы орам өлшемдерiмен шектеледi, алаңы - 5 гектардан аспайды, жанасуы - ықтырмалы жанасу (2-3 кеспеағаштан кейiн). Телiмнiң енi кемiнде 100 метрден кем болған жағдайда жанасуы - бір белдеуден кейiн (бір кеспеағаштан кейiн), жанасу мерзiмi - 2 жыл. Кесу жылы жанасу мерзiмiне қосылмайды (1-кесте, 1.1-тармақ).

Кеспеағаштар ұзын жағымен жел қатты соғатын жаққа көлденең тартылады. Ағаш кесудiң бағыты - жел қатты соғатын жаққа қарсы.

Алаптың жел өтi жағында соңғы кеспеағаш кесiлгеннен кейiн 2 жылдан соң кесiлетiн кеспеағаштың енi шегiнде қорғаныштық белдеу қалдырылады.

Сүрекдiңнiң жуандығына және ағаш өскiндерiнiң болуына қарамастан көлемi 5 гектардан кем шоқ ағаштарда олардың қорғаныштық әсерiн сақтау мақсатында жаппай тар кеспеағаштық кесу екi кезекте жүргізiледi. Бірiншi кезекте оның жел өтіндегі жартысы кесiледi. Шоқ ағаштың екiншi жартысы ағашы кесiлген жердi ойдағыдай қалпына келтiру және өскiннiң биiктiгі 1,5 метрден асуы үшiн қажет мерзiм аяқталғаннан кейiн iрiктеп алынады.

Шоқ ағаштың кесiп алынған бөлiгі қанағаттанарлық дәрежеде қалпына келмеген жағдайда онда орман дақылдары отырғызылады; екпелердiң екiншi жартысы олар отырғызылғаннан кейiн үш жылдан соң кесуге белгiленедi.

30. Басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу рұқсат етілген жайылма сулардағы жапырақты сүрекдiңдерде кеспеағаштың енi 25 метрден аспайтын мөлшерде белгiленiп, ұзына бойымен өзен арнасына немесе көл жағалауының шетiне қарама-қарсы орналастырылады. Кеспеағаштың ең үлкен көлемi - 1,5 га. Ағаш кесу бағыты - өзен ағысына немесе қатты соғатын желдерге қарама-қарсы (1-кесте, 1.2-тармақ). Кеспеағаштардың жанасуы - бір жолақтан кейiн (бір кеспеағаштан кейiн), жанасу мерзiмi - 2 жыл, және де кесу жылы жанасу мерзiмiне қосылмайды.

31. Табиғи өскен сары қараған жыңғылдарында немесе басты тұқым жойылғаннан кейiн қалған жасанды жолмен өскен екпелерде жаппай кеспеағаш кесу жүргізіледi. Кеспеағаштардың енi - 40 метрге дейiн, тiкелей жанасуы - 2 жыл мерзiмде (1-кесте, 1.3-тармақ).

32. Шоқ ағашты ормандарда ағаш өскiндерiн өсiру үшін ағаш кесудiң оңтайлы мерзiмi - қазан айынан сәуiр айының ортасына дейiн. Ағаш дайындау кезiнде томарды жаруға және оның қабығын сыдыруға жол берiлмейдi. Егер ағашы кесiлген жерлерде кейiннен орман дақылдары отырғызылатын болса, кесу мерзiмiне шек қойылмайды.

2. Қазақтың шағын адырының қарағайлы ормандары

33. Қазақтың шағын адырының қарағайлы ормандарында ерiктi-iрiктеп және жаппай кеспеағаш кесу жүргiзiледi.

Ерiктi-iрiктеп кесу құламасы 21-30 градус барлық экспозицияның баурайларында өсетін жуандығы 0,6-1,0 орманның ылғалды, таза және құрғақ түрлерi қарағайының қарапайым және күрделi, таза және аралас бір жастағы және әртүрлi жастағы екпелерiнде (2-кесте, 2.1, 2.2-тармақтар) және құламалығы 0-20 градус тiк қияның барлық экспозицияның баурайларында өсетiн орманның құрғақ түрлерiнiң дәл осындай екпелерiнде (2-кесте, 2.4-тармақ) жүргiзiледi.

Жуандығы 0,8-1,0 сүрекдiңдерде қордың 20-25 пайызы, ал жуандығы 0,6-0,7 екпелерде - 15-20 пайызы таңдап алынады. Барлық жағдайда сүрекдiңнiң жуандығы 0,5-тен кемiмейдi. Кеспеағаш көлемi 10 гектарға дейiн.

Келесi ағаш кесу кезеңi қарапайым сүрекдiңдер жуандығының 0,6-ға және одан көп мөлшерге немесе бірiншi қабаттың жуандығы 0,3 және одан көп мөлшерге жетуiне және екiншi қабаттың жуандығы жас талдар үшін кемiнде 0,4, орта жастағылары үшін - 0,3 болып күрделi екпенiң қалыптасуына қарай жүргiзiледi.

34. Жаппай кеспеағаш кесу құламалығы 20 градусқа дейiнгi барлық экспозициялардың баурайларында өсетiн орманның таза және ылғалды түрлерiнiң қарапайым таза және аралас бір жастағы және әртүрлi жастағы екпелерiнде жүргiзiледi. Қарағай жеткiлiктi түрде қалпына келмейтiн екпелерде олар алғашқы 2 жылда қарағай дақылдарын отырғызу арқылы жүзеге асырылады.

Кеспеағаш енi 40 метрден аспайды, көлемi - 2 гектарға дейiн. Жанасу мерзiмi - кесу жылын есептемегенде 5 жыл. Кеспеағаштардың жанасуы - тiкелей. Кеспеағаштар ұзын жағымен жел қатты соғатын жаққа қарама-қарсы, құламалығы 10 градустан астам баурайларда көлденең тартылады, ағаш кесудiң бағыты баурай бойынша жоғарыдан төмен қарай (2-кесте, 2.3-тармақ).

3. Қазақтың шағын адырының жапырақты ормандары

35. Қазақтың шағын адырының жапырақты ормандарында жаппай кеспеағаштық және ерiктi-iрiктеп кесу жүргiзiледi.

Ағаш өскiндерiнiң болуына қарамастан жуандығы 0,3-1,0 байырғы қайыңдар мен көктеректерде, сондай-ақ қарағай өскіні жоқ қолдан өсiрiлген сүрекдiңдерiнде осы Ереженiң 29, 32-тармақтарына сәйкес жаппай кеспеағаш кесу (3-кесте, 3.1, 3.2-тармақтар) жүргiзiледi. Кеспеағаштың ең үлкен ауданы баурайдың құламалығы және шоқ ағаштың 2 гектарға дейiнгi көлемi ескерiле отырып белгiленедi. Құламалығы 10 градустан асатын баурайларда олар ұзын жағымен көлденең тартылады, кесу бағыты баурай бойынша жоғарыдан төмен қарай. Туынды екпелерде кесуден кейiнгi бірiншi жылы қарағай дақылы отырғызылады. Жанасу мерзiмi - олар отырғызылғаннан кейiн 3-5 жыл.

36. Қарағаймен араласқан туынды сүрекдiңдерде және қанағаттанарлықтай дәрежедегі қарағай өскiнi бар таза жапырақты екпелерде осы Ереженiң 24-тармағында көзделген технология бойынша ерiктi-iрiктеп кесу белгiленедi. Бұл ретте жапырақты ағаш тұқымдарын қылқан жапырақты ағаштарға алмастыру мақсаты көзделедi. Кезектердiң қайталануы - 15 жыл, кеспеағаштар көлемi 10 гектарға дейiн (3-кесте, 3.3-тармақ).

4. Аралдағы қарағайлы ормандар

37. Аралдағы қарағайлы ормандарда ерiктi-iрiктеп және жаппай кеспеағаш кесу жүргізiледi.

Ерiктi-iрiктеп кесу өсiп тұрған жерiнiң құрғақ жағдайларында қарапайым және күрделi, таза және аралас бір жастағы және әртүрлi жастағы жуандығы 0,6-1,0 қарағай екпелерде жүргiзiледi (4-кесте, 4.1, 4,2-тармақтар).

Жуандығы 0,8-1,0 қарапайым және күрделi сүрекдіңдерде қор бойынша iрiктеу қарқындылығы 25-30 пайызды, жуандығы 0,6-0,7 болса - 15-20 пайызды құрайды.

Ерiктi-iрiктеп кесудi өткізу кезiнде сүрекдiңнiң жуандығы 0,5-тен көп төмендемейдi.

Кесудiң кейiнгi кезектерi қарапайым сүрекдiңдердiң жуандығы 0,6-ға және одан көп мөлшерге жетуiне немесе бірiншi қабаттың жуандығы 0,3 және одан жоғары күрделi екпелердiң қалыптасуына, ал екiншi қабатта жас шыбықтар үшiн пiсiп-жетiлу - кемiнде 0,4, орта жастағылар - 0,3-ке жетуiне қарай жүргiзiледi.

Күрделi екпелерде ерiктi-iрiктеп кесу пiсiп-жетiлген бөлiгiн сирету арқылы жүргізiледi. Екiншi қабаттың жуандығы 0,4 және одан жоғары болған жағдайда оның қорының 50 пайызына дейiн, ал жуандығы 0,3 болған жағдайда - 30 пайызына дейiн iрiктеп алынуы мүмкiн.

Кеспеағаштың ең үлкен ауданы 10 гектарға дейiн.

38. Қарағайдан тұратын екiншi қабаты бар қарапайым және күрделi әртүрлi жастағы, таза және аралас екпелерде ағаш өскiндерiнiң болуына қарамастан орманның жас және ылғалды түрлерiнде жаппай тар кеспеағаштық кесу жүргізiледi (4-кесте, 4.3, 4.4-тармақтар).

Әртүрлi жастағы екпелерде кесуге орманның пiсiп-жетiлген және қурап қалған ұрпақтарының ағаштары ғана белгіленедi.

Кеспеағаштың енi - 40 м, көлемi - 2 гектарға дейiн. Кеспеағаштардың тiкелей жанасу - мерзiмі кесу жылын есептемегенде 5 жыл. Кеспеағаштың бағыты - жел қатты соғатын жаққа көлденең, кесу бағыты - жел қатты соғатын жаққа - қарсы.

Қарағайдың қалпына келуi жеткiлiксiз екпелерде олар алғашқы екi жылы қарағай дақылдарын жасау арқылы жүргізiледi.

39. Аралдағы қарағайлы ормандардың жапырақты екпелерiнде басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу Қазақтың шағын адырының жапырақты ормандарында көзделген нормативтер мен технологияларға сәйкес жүргізiледi.

5. Шөлейттегi, жайылмалы және тоғайлы ормандар

40. Жел эрозиясына шыдамды топырақта (саздақ, сазды, тақырлау) өсетiн қара сексеуіл екпелерiнде қара сексеуiлдi де, ақ сексеуiлдi де жинай отырып, жаппай кеспеағаштық кесу жүргiзiледi.

Кеспеағаш енi 75 метрге дейiн. Жанасу тәсiлi - бір белдеуден кейiн, жанасу мерзiмi - 3 жыл. Қалдырылған белдеулер кесуге бұдан бұрын ағашы кесiлген белдеулерде 1 гектарда 3-5 жастағы 500 данадан астам сексеуiл өскiнi болған жағдайда немесе оларды орман көмкерген жерлерге ауыстыруды қамтамасыз ететiн сандық нормативтiк көрсеткiштер болған жағдайда орман дақылдары отырғызылғаннан кейiн 3-4 жылдан соң белгiленедi (5-кесте, 5.1-тармақ).

Табиғи түлеудi есепке ала отырып, басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу белгіленген сексеуiл тоғайларында мал жаю кесуден 5 жыл бұрын тоқтатылады және кесуден кейiн 5 жыл бойы жүргізiлмейдi.

Өскiнмен қайта жаңғырған 300-ден аз данасы бар немесе 1 гектарда 3-5 жастағы сексеуіл өскiнiнiң 500-ден аз данасы бар ағашы кесiлген жерлер қанағаттанарлықсыз түрде қайта жаңғыртылған жағдайда оларда орман дақылдарын отырғызу қажет.

Аралас түрде қайта жаңғырту кезiнде тұқымдық өскiннiң жалпы санын 0,6 коэффициентке көбейтедi және бәрiн өскiн баламасымен көрсете отырып өскiнмен қайта жаңару көрсеткiшiне қосады.

Сексеуiл екпелерiнде ағаш кесу тұқым пiсiп-жетілгеннен және вегетация тоқтатылғаннан кейiн:

1) жусанды-тұзды шөлейттiң солтүстiк кiшi аймағында (Алматы облысы, Жамбыл облысының шығыс бөлiгi, Солтүстiк Арал өңiрi) кеспеағаштарды табиғи қайта жаңғыртуға бағдарлау кезiнде және 1 гектарда 30 жасқа дейiнгi сексеуiлдiң кем дегенде 300 данасы немесе өскiннiң 500 данасы немесе өскiн беруге қабiлеттi даналар мен өскiндердiң қажеттi жиынтық мөлшерi болған жағдайда - желтоқсаннан наурызға дейiн;

2) оңтүстiк кiшi аймақта (Жамбыл облысының батыс бөлiгі, Оңтүстiк Қазақстан және Қызылорда облыстары) - жоғарыда айтылғандар минимумнан жоғары болған жағдайда - желтоқсаннан ақпанға дейiн жүргiзiледi.

Ағашы кесiлген жерлерде екпелердi жасанды жолмен қалпына келтiру кезiнде сексеуiлдi бүкiл жыл бойына сындыруға рұқсат етiледi.

41. Ерекше қорғаныш учаскелерiн қоспағанда, «өзендер, көлдер, су қоймалары, арналар және басқа да су объектілерi жағалауларындағы тыйым салынған орман белдеулерi» мемлекеттік орман қоры санатының өскiн арқылы қайта жаңғыратын су жайылмалы жапырақты сүрекдiңдерде жаппай тар кеспеағаштық кесу белгiленедi. Бұл ретте көлемi 1 гектардан асатын барлық телiмдер енi 40 метрге дейiнгi кеспеағаштарға бөлiнедi, жанасуы - ықтырмалы (2 кеспеағаштан кейiн), ал телiмнiң енi 80 метрден кем болған кезде - бір белдеуден кейiн (бip кеспеағаштан кейiн), кесу жылын есептемегенде жанасу мерзiмi - 2 жыл (5-кесте, 5.2-тармақ).

Көлемi 1 гектардан аз таксациялық телiмдер олардың пiшiмiне қарамастан кесуге тұтастай белгiленедi.

Өзен арнасын бойлай орналасқан телiм енi 40 метрден кем болған кезде кеспеағаштың ұзын жағы (200 метрден аспайтын) өзен бойлай орналасуы мүмкiн, бірақ бұл жағдайда оның көлемi 1 гектардан аспауы тиiс.

Барлық екпелер үшiн кеспеағаш бағыты су арнасының басты бағытына көлденең, ал кесу бағыты - ағынға қарама-қарсы.

Жайылмалы екпелердегi өскiннiң барынша жақсы қайта жаңғыруын қамтамасыз ету мақсатында ағаш кесу қыркүйектен бастап сәуiр айының басына дейiн жүргiзiледi. Өскiн беру қабiлетiн жоғалтқан екпелер жаз кезiнде шабылады. Yйеңкілік сүрекдiңдердi ағын сулар басылғаннан кейiн жаз кезiнде (тамызға дейiн) кесу белгiленедi.

42. Жайылмалардың талды жыңғылдарында жаппай тар кеспеағаштық кесу жүргiзiледi. Кеспеағаштар енi - 40 метрге дейiн. Жанасуы - 2 жылдық мерзiммен тiкелей. Ағаш кесу қар сулары азайған соң жаз кезiнде жүргізiледi (5-кесте, 5.3-тармақ).

43. Тоғайлы талдарда (Жоңғар және Вильгельм талдары) және жыңғылдарда енi 40 метрден аспайтын кеспеағаштарда жаппай тар кеспеағаштық кесу жүргiзiледi, жанасуы - 3 жылдық мерзiммен бір белдеуден кейiн. Қалдырылған белдеулерде ағаш кесу аралас кеспеағашта ағаштың қайта жаңаруы қанағаттанарлық деңгейде болған жағдайда жүзеге асырылады (5-кесте, 5.4, 5.5-тармақтар).

Ағаш кесудi жүргiзу уақыты - қыс немесе ерте көктем.

44. Тоғайлы талдарда, сондай-ақ барлық басқа табиғи аймақтардың талдарында енi 40 метр кеспеағашта жаппай тар кеспеағаштық кесу жүргiзiледi. Жанасуы - 2 жылдық мерзiммен тiкелей (5-кесте, 5.6-тармақ).

Ағаш кесу уақыты - жаз кезiнде қар суының тасуы басылғаннан кейiн. Кесу бағыты кеспеағаштың ұзын жағы өзен арнасына көлденең орналасып, оның ағысына қарсы белгiленедi.

5-тарау. Тау ормандарының мемлекеттік орман қоры учаскелерiнде басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу

45. Тау ормандарына жергiлiктi жердiң салыстырмалы биiктiгiнiң ауытқушылығы 100 метрден асатын және тау жоталарының етегiнен бастап шыңына дейiн үстіңгі бетінiң еңiстiгi орташа немесе ормансыз кеңiстiктер шекарасына дейiн 5 градустан асатын тау жүйелерi мен жекелеген тау алаптары шегiнде орналасқан (баурайлардың жекелеген учаскелерiнiң құламалығы 5 градустан кем болуы мүмкiн екенiне қарамастан), сондай-ақ жергiлiктi жер еңiстігінiң көлемiне қарамастан таулы қыраттар мен тегiс таулы жерлердегi барлық ормандар жатады.

46. Тау ормандары табиғи жағдайларының кешенi, ағаш-бұта өсiмдiктерiнiң тұқымдық құрамы мен орманның қайта жаңару жағдайларына қарай былай бөлiнедi:

1) Қалба тауларының қарағайлы ормандарын, Кендi Алтайдың қою түстi қылқан жапырақты ормандарын, Оңтүстiк Алтай мен Сауырдың жапырақты ормандарын қамтитын Қазақстан Алтайының ормандары;

2) Солтүстiк Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауының қылқан-жапырақты-жапырақты ормандары;

3) Батыс Тянь-Шань мен Қаратаудың арша-жемiстi ағаш ормандары.

47. Батыс Тянь-Шань мен Қаратаудың арша-жемiстi ағаш ормандарында басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу жүргізiлмейдi.

Қазақтың шағын адырының тау ормандарына, шағын адыр бойынша шоқ ағашты ормандардың және Баян-Қарақаралы тауларының оңтүстік шетiне Жазық жерлердегі ормандар мен Қазақтың шағын адырлы ормандарында басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу тәртібі қолданылады.

6. Қалба тауларының қарағайлы ормандары

48. Топырақтың эрозияға қарсы төзiмдiлiгiне қарамастан барлық экспозициялардың қиялы, еңiстi және тік баурайларында өсетiн жуандығы 0,6-1,0 орман түрлерінің барлық топтарының қарағайлы екпелерiнде ерiктi-iрiктеп кесу жүргiзіледi.

Ағаш кесу қарқындылығы екпелердiң жуандығына байланысты, бірақ одан қор бойынша 30 пайыздан астам мөлшерде асып кетпеу керек. Екпелердiң жуандығын 0,5-тен төмендемеуге жол берiлмейдi. Екiншi және үшiншi кезектер 20 жылдан соң өткiзiледi, кеспеағаш көлемi - 10 гектардан аспайды (6-кесте, 1.1-тармақ).

7. Кендi Алтайдың қою түсті қылқан жапырақты

(майқарағайлы және шыршалы) ормандары

49. Бір жастағы майқарағай және шырша екпелерiнде, төзiмдi және төзiмсiз топырақты солтүстiк экспозициялардың қиялы, еңiстi баурайларында (6-кесте, 2.1-тармақ), сондай-ақ топырағы төзiмдi құламаны баурайларда (6-кесте, 2.7-тармақ) біртiндеп ағаш кесу жүргiзiледi.

Жуандығы 0,9-1,0 екпелерде біртіндеп үш кезекпен ағаш кесу жүргiзiледi. Бірiншi кезекте жуандығын 0,6 - 0,7-ге дейін кемiте отырып, қордың 30 пайызына дейiн, екiншi кезекте - 40 пайыздан аспайтын мөлшерi шабылады.

Жуандығы 0,6-0,8 екпелерде бірiншi кезекте қордың 40 пайызына дейiнгi мөлшерi iрiктелiп, біртіндеп екі кезекпен ағаш кесу жүргiзiледi.

Екi жағдайда соңғы кезек жақсы қайта жаңғыру орын алған кезде жүргiзiледi.

Ағаш кесудiң қайталану мерзiмi - 10-15 жыл. Кеспеағаш көлемiн қиялы және еңiсті баурайларда 20 гектардан, тiк қияларда - 15 гектардан арттыруға жол берілмейді.

50. Топырағы төзiмдi солтүстік экспозициялардың қиялы және еңiстi баурайларында (6-кесте, 2.2-тармақ) және топырағы төзiмсiз солтүстiк экспозициялардың қиялы баурайларында (6-кесте, 2.4-тармақ) жуандығы 0,6-1,0 әртүрлi жастағы майқарағай мен шырша екпелерiнде, егер сүрекдiңдердiң орташа жастағы және өсiп-жетiлiп қалған бөлiгiнiң жуандығы 0,4-тен кем болмаса, ұзақ мерзiмдi-біртiндеп кесу жүргiзiледi.

Бірiншi кезекте пiсiп-жетiлген, қураған және уақыты өтiп кеткен ағаштарды аластау есебiнен қордың 50 пайызына дейiн кесiледi. Екпелердiң жуандығын 0,3-0,5-тен төмендетуге жол берiлмейдi. Қорытынды кезек жақсы қайта жаңғыру орын алған (шәкiл бойынша) кезде жүргiзiледi. Ағаш кесудiң қайталану мерзiмi - қалған ұрпақ пiсiп-жетiлу жасына жеткеннен кейiн - 30-40 жыл. Кеспеағаш алқабын 20 гектардан асыруға жол берiлмейдi.

51. Жуандығы 0,6-1,0 майқарағай мен шырша екпелерiнде ерiктi-iрiктеп кесу:

1) егер орташа жастағы және өсiп-жетiлiп қалған ағаштардың жуандығы 0,4-тен кем болса, топырағы төзiмдi солтүстiк экспозициялардың қиялы және еңiстi баурайларындағы (6-кесте, 2.3-тармақ), топырағы төзiмсiз солтүстiк экспозициялардың қиялы баурайларындағы (6-кесте, 2.5-тармақ) әртүрлi жастағы екпелерiнде;

2) топырағы төзiмсiз солтүстік экспозициялардың еңiстi (6-кесте, 2.6-тармақ) және топырағы төзiмдi солтүстiк экспозициялардың тiк қиялы баурайларында (6-кесте, 2.9-тармақ) әртүрлi жастағы екпелерiнде;

3) топырағы төзiмсiз солтүстiк экспозициялардың тiк қиялы баурайларында әртүрлi жастағы және бір жастағы екпелерде;

4) топырақтың төзiмдiлiгiне қарамастан оңтүстiк экспозициялардың қиялы, еңiстi және тiк қиялы бір жастағы және әртүрлi жастағы екпелерiнде (6-кесте, 2,10, 2.11-тармақтар) жүргiзiледi.

Топырағы төзiмдi солтүстiк экспозициялардың баурайларында ағаш кесудiң қарқындылығын екпелердiң жуандығын 0,5-тен төмен болмайтын мөлшерге жеткiзiп, бастапқы қордың 30 пайызынан, топырағы төзiмсiз оңтүстiк экспозициялардың баурайларында - 20 пайызынан астам арттыруға жол берiлмейдi.

Екiншi және үшiншi кезектер бір жастағы екпелерде 10 жылдан кейiн, әртүрлi жастағы екпелерде - 20 жылдан кейiн жүргiзiледi.

Кеспеағаштың көлемi баурайлардың құламалығына қарай 15-20 гектардан аспайтын мөлшерде белгiленедi.

8. Солтүстiк Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауының шыршалы

және майқарағайлы ормандары

52. Топырағы төзiмдi барлық экспозицияның қиялы және еңiстi баурайларындағы бір жастағы шыршалы екпелерде әрбір кезекте қордың 30-40 пайызы кесiлiп, екi-үш кезекте біртiндеп кесу жүргізiледi (6-кесте, 3.1-тармақ).

53. Жуандығы 0,6-1,0 шыршалы екпелерде epiкті-iрiктеп кесу:

1) топырақтың төзiмдiлiгiне қарамастан барлық экспозицияның қиялы және еңiстi баурайларындағы әртүрлi жастағы екпелерде (6-кесте, 3.2-тармақ);

2) топырақтың төзiмділігiне қарамастан барлық экспозициялардың тiк қиялы баурайларындағы бір жастағы және әртүрлi жастағы екпелерде (6-кесте, 3.4-тармақ) жүргiзiледi.

Ағаш кесудiң жиiлiгiн екпелердiң жуандығын 0,5-тен төмен болмайтын мөлшерге жеткiзiп, бастапқы қордың 25-30 пайызынан астам арттыруға жол берiлмейдi.

Екiншi және үшiншi кезектер 25-30 жылдан кейiн өткiзiледi.

Кеспеағаштың көлемi баурайлардың құламалығына қарай 15-20 гектардан аспайтын мөлшерде белгiленедi.

54. Топырағы төзiмдi және төзiмсiз барлық экспозициялардың қиялы еңiстi және тiк қиялы баурайларындағы майқарағайлы бір жастағы және әртүрлi жастағы екпелерде ерiктi-iрiктеп кесу жүргiзiледi (6-кесте, 3.3, 3.5-тармақтар).

Топырағы төзiмсiз тiк қиялы баурайларда ағаш кесудiң жиiлiгiн екпелердiң жуандығын 0,5-тен төмен болмайтын мөлшерге жеткiзiп, бастапқы қордың 20 пайызынан, қиялы және еңiстi баурайларда 30 пайызынан астам арттыруға жол берiлмейдi.

Кеспеағаштың көлемi баурайлардың құламалығына қарай 15-20 гектардан аспайтын мөлшерде белгiленедi.

9. Оңтүстiк Алтай мен Сауырдың жапырақты ормандары

55. Топырағы төзiмдi барлық экспозициялардың қиялы және еңiстi баурайларындағы (6-кесте, 4.1-тармақ), сондай-ақ топырағы төзiмсiз барлық экспозициялардың қиялы және еңiстi баурайларындағы (6-кесте, 4.2-тармақ) бір жастағы жапырақты екпелерде біртiндеп кесу жүргiзiледi.

Жуандығы 0,9-1,0 екпелерде бірiншi кезекте қордың 30 пайызына дейiнгi мөлшерi кесiлiп, үш кезектi біртiндеп кесу жүргiзiледi. Екiншi кезекте 40 пайызынан аспайтын мөлшерi кесiледi.

Жуандығы 0,6-0,8 екпелерде бірiншi кезекте қордың 40 пайызына дейiнгi мөлшерi iрiктеле отырып, екi кезектi біртiндеп кесу жүргiзiледi. Ағаш кесудi қайталау мерзiмi - 10 жыл. Кеспеағаштың көлемiн 20 гектардан, соңғы кезек кезiнде - 10 гектардан астам мөлшерге арттыруға жол берiлмейдi.

Екi жағдайда қорытынды кезек жақсы қайта жаңару орын алған жағдайда жүргізіледі.

56. Топырағы төзiмдi солтүстiк экспозициялардың қиялы және еңiстi баурайларында (6-кесте, 4.3-тармақ) және топырағы төзiмдi оңтүстiк экспозициялардың қиялы баурайларында өсетiн әртүрлi жастағы жапырақты екпелерде (6-кесте, 4.5-тармақ), егер өсiп-жетiлу жасына жетпеген сүрекдiңдердiң жуандығы кемiнде 0,4-тi құраса, біртiндеп ұзақ мерзiмдi кесу жүргiзiледi.

Бірiншi кезекте қураған, пiсiп-жетiлген және ұзақ тұрып қалған ағаштарды аластау есебiнен қордың 50 пайызына дейiнгi мөлшерi кесiледi. Екпелердiң жуандығын 0,3-0,5-тен төмендетуге жол берiлмейді. Қорытынды кезек жақсы қайта жаңару орын алған жағдайда (шәкiл бойынша) жүргiзiледi. Қайталану мерзiмi - 30 жыл. Кеспеағаштың көлемiн 10 гектардан астам мөлшерге арттыруға жол берiлмейдi.

57. Жуандығы 0,6-1,0 жапырақты екпелерде ерiктi-iрiктеп кесу:

1) егер өсiп-жетілу жасына жетпеген сүрекдiңнiң жуандығы 0,4-тен кем болса, топырағы төзiмдi солтүстік экспозициялардың қиялы және еңiстi баурайларындағы (6-кесте, 4.4-тармақ), оңтүстiк экспозициялардың қиялы баурайларындағы (6-кесте, 4.6-тармақ) әртүрлі жастағы екпелерде;

2) топырағы төзiмсiз барлық экспозициялардың қиялы және еңiсті баурайларындағы әртүрлi жастағы екпелерде (6-кесте, 4.8-тармақ);

3) топырағы төзiмдi оңтүстiк экспозициялардың еңiсті баурайларындағы әртүрлi жастағы екпелерде (6-кесте, 4.7-тармақ);

4) топырағы төзiмсiз барлық экспозициялардың тiк қиялы баурайларындағы әртүрлi және бір жастағы екпелерде (6-кесте, 4.10-тармақ);

5) топырағы төзiмдi барлық экспозициялардың тік қиялы баурайларындағы бір және әртүрлi жастағы екпелерде (6-кесте, 4.9-тармақ) жүргiзiледi.

Топырағы төзiмдi баурайларда ағаш кесудiң жиілігін 30 пайыздан, топырағы төзiмсiз тiк қиялы баурайларда - 20 пайыздан астам мөлшерге (ағаш сүйретiп шығару жолын тартуға кесiлген сүрек көлемiн есепке алмай) арттыруға жол берiлмейдi. Екiншi және үшiншi кезектер бір жастағы екпелерде 10 жылдан кейiн, әртүрлi жастағы екпелерде - 20 жылдан кейiн жүргізiледi.

Тiк қиялы баурайларда кеспеағаштың көлемiн 15 гектардан, қиялы және еңiстi баурайларда - 20 гектардан астам мөлшерге арттыруға жол берiлмейдi.

58. Жапырақты-майқарағайлы екпелерде бірiншi кезекте кесуге майқарағай ағаштары жатады.

10. Қалба тауларының, Кендi Алтайдың, Оңтүстiк Алтайдың, Сауырдың, Солтүстiк Тянь-Шаньнiң және Жоңғар Алатауының жапырақты ағаш ормандары

59. Топырағы төзiмсiз барлық экспозициялардың еңiстi және тiк қиялы баурайларында алдын ала қайта жаңғырудың орын алуына қарамастан ормандардың байырғы және туынды түрлерiнiң жуандығы 0,6-1,0 қайың екпелерiнде (6-кесте, 5.1-тармақ), сондай-ақ топырағы төзiмдi барлық экспозициялардың қиялы, еңiстi және тік қиялы баурайларында және топырағы төзiмсiз қиялы баурайларында қылқан жапырақты ағаш тұқымдарының жақсы (шәкiл бойынша) қайта жаңғыруы орын алған жағдайда орманның туынды түрлерiнiң екпелерiнде (6-кесте, 5.4-тармақ) біртiндеп екi кезектi ағаш кесу жүргiзiледi.

Бірiншi кезекте iрiктеу - қордың 50 процентiне дейiнгi мөлшерi. Екпелердiң жуандығын 0,3-0,5-тен төмендетуге жол берiлмейдi. Қорытынды кезек жақсы (шәкiл бойынша) қайта жаңғыру орын алған жағдайда жүргiзiледi. Қайталану мерзiмi - 10 жыл. Кеспеағаш ауданын 15 гектардан, ал қорытынды кезек кезiнде 30 гектардан астам мөлшерге арттыруға жол берiлмейдi.

60. Алдын ала қайта жаңғыруына қарамастан орманның байырғы түрлерiнiң қайыңдықтарында, ал қылқан жапырақты ағаш тұқымдары қанағаттанарлық және қанағаттанарлықсыз дәрежеде (шәкiл бойынша) қайта жаңғыруы орын алған жағдайда орманның туынды түрлерiнiң екпелерiнде жаппай кеспеағаштық кесу топырағы төзiмдi барлық экспозициялардың қиялы, еңiстi және тiк қиялы баурайларында (6-кесте, 5.2-тармақ) және топырағы төзiмсiз қиялы баурайларда (6-кесте, 5.3-тармақ) жүргiзiледi. Кеспеағаштың енi - 100 м. Кеспеағаштың жанасуы - тiкелей, жанасу мерзiмi - 2 жыл, кеспеағаштың көлемi баурайлардың құламалығына қарай 10-15 гектардан аспайды.

Пiсiп-жетiлу жасына жетпеген қылқан жапырақты тұқымдар ағаштарын (құрғап бара жатқан және қу ағаштардан басқа) кесуге жол берiлмейдi.

61. Орманның түрiне және топырақтың төзiмдiлiгiне қарамастан барлық экспозициялардың қиялы, еңiстi және тiк қиялы баурайларында өсетiн көктерек, терек және ағашқа ұқсас тал екпелерiнде жаппай кеспеағаштық кесу жүргiзiледi (6-кесте, 5.6-тармақ). Өскiннiң пайда болуы үшiн ағаш кесудi жүргiзудiң ең жақсы мерзiмi - қазанның екiншi жартысынан сәуiрдiң орта тұсына дейiн. Томарды қиып, оның қабығын сыдыруға жол берiлмейдi.

Пiсiп-жетiлу жасына жеткен қылқан жапырақты ағаштардың бірлі-жарым қоспасы орман шымылдығы астында қылқан жапырақты өскiн болмаған жағдайда кесуге жатпайды. Егер сүрекдiң шымылдығы астында қылқан жапырақты ағаш тұқымдарының жақсы (шәкiл бойынша) қайта жаңғыруы орын алса, пiсiп-жетiлу жасына жеткен қылқан жапырақты ағаштар кесу процесiнде кесiлуi мүмкiн. Кеспеағаштың жанасуы - тiкелей, жанасу мерзiмi - 1 жыл. Кеспеағаштың көлемi - 100 м. Кеспеағаштың көлемiн баурайлардың құламалығына қарай 10-15 гектардан астам мөлшерге арттыруға жол берiлмейдi.

62. Барлық экспозициялардың қиялы және еңiстi баурайларындағы тау бұталары жыңғылдарында әр белдеуден кейiн жанасатын енi 40 м кеспеағаштарда жаппай кеспеағаштық кесу жүргiзiледi, кеспеағаштың ауданы 2,5 гектардан аспайды (6-кесте, 5.7-тармақ). Қалдырылған белдеулер өскiн 1 м биiктiкке жеткен соң 2 жылдан кейiн кесiледi.

63. Барлық экспозициялардың қиялы, еңiсті және тік қиялы баурайларындағы мемлекеттік орман қорының «өзендер, көлдер, су қоймалары, арналар және басқа да су объектілерінiң жағалауларындағы ормандардың тыйым салынған белдеулерi» санатының өскiндiк тәсiлмен қайта жаңғыратын жайылмалы жапырақты сүрекдіңдерде және бұта жыңғылдарында жаппай кеспеағаштық кесу (6-кесте, 5.8, 5.9-тармақтар) жүргiзiледi. Кеспеағаш енi - 75 метрге дейiн, бұталарда - 40 метр. Жанасуы - тiкелей. Жанасу мерзiмi - 3 жыл, бұталарда - 2 жыл. Кеспеағаш бағыты өзен ағысына көлденең, кесу бағыты - өзен ағысына қарсы. Кеспеағаш ауданы - 2,5 гектарға дейiн.

Келесi кеспеағаштарды кесу кеспеағашта жақсы (шәкiл бойынша) қайта жаңғыру орын алғаннан кейiн немесе өскін кемiнде 1 м биiктiкке жеткеннен кейiн жүзеге асырылады.

1 гектарға дейiнгi және одан кем таксациялық телiмдер кесуге тұтас күйiнде белгіленедi.

11. Басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесуді жүргiзуге қойылатын орман өсiру-экологиялық талаптар

64. Басты мақсатта пайдалану үшiн iрiктеп және біртiндеп ағаш кесудi (соңғы кезектен басқа) жүргiзу үшiн кеспеағаштар бөлу кезiнде пiсiп-жетiлу жасына жетпеген қылқан жапырақты және қатты жапырақты ағаш тұқымдары кесуге белгiленбейдi.

Қайта жаңғырмаған ағашы кесiлген жерлерге жанасатын екпелерде кеспеағаштарды жаппай кесуге бөлуге және біртiндеп кесудiң қорытынды кезегiне «жақсы» деген бағамен табиғи қайта жаңғыру немесе орман дақылдары отырғызу орын алған жағдайда ғана жол берiледi.

65. Жаппай тар кеспеағаштық кесу кезiнде кеспеағаштардағы алаңшаның енi:

1) жазық жерлердегі ормандарда және Қазақтың шағын адырлы ормандарында - сүрекдіңдердiң бір жарым еселік биiктігінен аспайтын мөлшерде;

2) баурайының құламалығы 15 градусқа дейiнгі тау ормандарында - сүрекдiңдердiң екi еселiк биiктiгiнен, ал кеспеағаштарды қиғаш тауларда кесу кезiнде - 100 метрден аспайтын мөлшерде белгiленедi.

66. Орманның табиғи жолмен қайта жаңғыруын есепке ала отырып басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесудi жүргізу үшiн белгiленген екпелерде мал жаю сексеуiлдi қоса алғанда, қылқан жапырақты және қатты жапырақты сүрекдіңдерде кесуден бес жыл бұрын тоқтатылады.

67. Кеспеағаштарда сүрек дайындау мен оларды сүйретiп шығаруды топырақ эрозиясының пайда болуына жол бермейтiн, ормандардың, су айдындарының және басқа да табиғи объектiлердiң жай-күйiне теріс әсер етпейтiн немесе оны шектейтiн, шаруашылық жағынан бағалы тұқымдардың өскiнi мен жас шыбығын сақтауды қамтамасыз ететiн тәсiлдермен және құралдармен жүргiзу қажет (2-14-қосымша).

Қазақтың шағын адырлы ормандарында құламалығы 10 градустан астам және тау ормандарында 15 градустан астам баурайларда трактормен сүйретiп шығаруға ағаш кесу қалдықтарымен бекітілген сүйретiп шығару соқпақтарымен ғана жол берiледi.

Сүректi сыпталған ағаш түрiнде де, сортименттер түрiнде де сүйретiп шығаруға рұқсат етiледi.

68. Қарсыз кезеңде ағаш кесу процесiнде жерге үлестi қысымы 0,4-0,5 кг/см2-ден аспайтын ағаш дайындау техникасын пайдалану керек.

69. Кесілетін ағаштардың басым көпшiлiгі үшiн ағаштарды бір бағытта құлату әдiсi қолданылады, ол алаңшаларда 45 градустан аспайтын бұрышпен сүйретiп шығару жолына қарай төбесi жағымен жүргізiледi. Ағаштарды жүйесiз құлату мен сүйретіп шығаруға жол берiлмейдi.

Тым ылғалданған саз балшықты және балшықты топырақтарда өсетiн барлық сүрекдіңдерде ағаш кесудi жүргiзуге қысқы кезеңде ғана жол берiледi.

70. Кейiннен табиғи қайта жаңғырту жоспарланып отырған кеспеағаштарда ағаш дайындау процесiнде тұқымдықтардың, тұқымдық топтардың, шоқ ағаштар мен жолақтардың сақталуын қамтамасыз ету қажет:

1) табиғи қайта жаңғыру белгiленген жаппай кесу жүргізiлетiн кеспеағаштарда (тар кеспеағаштық кесудi қоспағанда) жеке дара тұрған желге төзiмдi тұқымдықтар түріндегі тұқым шашқыштар қалдырылады. Қарағайлы тау ормандарында оларды алаң бойынша біркелкi орналасқан 3-5 ағаштан тұратын топтармен 1 гектарға 15-20 дана мөлшерiнде қалдыру керек;

2) қылқан жапырақты ағаш тұқымдарының тұқымдықтарын қалдырумен бірге майқарағайлы және шыршалы ормандарының тұқымдық құрамын жақсарту және оларды сауықтыру мақсатында 1 гектарға 20-25 ағаш мөлшерiнде қайың тұқым шашқыштары да қалдырылады;

3) таза және қайың араласқан самырсын ағаштарында тұқым шашқыштар 3-5 ағаштан тұратын топтармен кемiнде 25-30 дана, ал самырсын-майқарағай екпелерiнде - 1 гектарға басты тұқымның 30-35 ағашы қалдырады;

4) шым топырақта өсетiн қылқан жапырақты ағаш тұқымдары араласқан жапырақты туынды екпелерде араларындағы қашықтық 100 метрге жуық болатын көлемi 0,1-0,25 га аралас қылқан жапырақты-қайың шоқ ағаштары қалдырылады. Нашар шымдалған топырақтарда шоқ ағаштар мөлшерi 0,3-0,4 гектарға дейiн жеткiзiледi, ал олардың арасындағы қашықтық 150-200 метрге дейiн ұлғайтылады;

5) кеспеағаштарда:

табиғи жолмен жақсы қайта жаңғыратын немесе жасанды жолмен қалпына келтiруге белгiленген;

жапырақты ағаш тұқымдарының;

құмайт, құмды және тасты топырақтардағы қарағайлы ормандардың құрғақ түрлерiнiң, сондай-ақ топырағы тым көп шымданған жас және ылғалды қарағайлы ормандардың тұқым шашқыштары қалдырылмайды;

6) ағаштар топтары бірлі-жарым ағаштар түріндегі тұқым шашқыштарды дiңдеріндегі қабықты жеңiл-желпi қырып (шырайландырып) белгiлеп, бояумен нөмiрлейдi. Тұқымдық гүл өсетiн топырақты шектеу шектесетiн ағаштарда сыртқы жағында қабығында жеңiл сүйкеу және бұрыштағы ағаштарда дiңгегiнiң маңындағы қабығын қыру жолымен жүргізiледi. Тұқымдықтар мен тұқымдық топтардағы ағаштар, сондай-ақ тұқымдық гүл өсетiн тұқымдық ағаштар бояумен белгiленедi.

71. Ағаш кесудi жүргізу кезiнде қолданылып жүрген ормандағы санитарлық ережелер мен ағаш дайындаудағы техника қауiпсiздiгiн сақтау қажет.

72. Кесiлген ағаштарды өрт қаупі бар кезеңде кеспеағаштарда қалдырған жағдайда оларды бұтақтарынан тазарту қажет, ал дайындалған ағаш өнiмiн қатар-қатар немесе текшелеп жинап қою керек. Бұл ретте жазға қалдырылған сүрегi және (немесе) ағаш кесу қалдықтары бар ағаш кесу орындарын көктем кезінде кейіннен кеспеағашта қосымша тазалап, тиiсті өртке қарсы және санитарлық жай-күйге келтiру керек.

73. Басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесудi жүргізу кезiнде сексеуiл тоғайларында дайындаудың сым арқанмен сүйреп тарту тәсiлiн қолдануға тыйым салынады. Сексеуiлдi сындыру қолмен немесе тумервалды пайдалана отырып жүргізіледi, оның жұмыс бөлiгі жер бетiнен 40 см деңгейде орнатылады.

74. Барлық ағаш кесу жұмыстарынан кейiн орман пайдаланушылар өскiндi ағаш кесу қалдықтары мен топырақ үйiндiлерiнен босату жолымен барлық қалған өскiндi түзетiп қоюы, сынған және қатты зақымданған өскiндi ағаш кесу қалдықтарымен бірге кесiп және алып тастауы; ой-шұңқырларды тегiстеу, фашиндер орнату, ағаш кесу қалдықтарын төсеу және нығыздау жолымен топырақ эрозиясының пайда болған ошақтарын жоюы, жоғарғы қоймалар мен тиеу алаңдары орналасқан жерлердi ормандарды молықтыру жөніндегі жұмыстарды жүргізуге жарамды күйге келтiруi қажет.

75. Кеспеағаштағы жоғарғы қоймалар мен тиеу алаңдары орналасқан 10 гектардан кем алаңның кеспеағаш алаңының 4 пайызынан астам, ал 10 гектардан астам алаңның 2 пайызынан астам артып кетуiне жол берiлмейдi.

76. Кеспеағаштарды ағаш кесу қалдықтарынан (бұталардан, бұтақтардан, ұшар басынан) тазарту ағаш кесу қалдықтарын пайдалану, орманның қайта жаңғыру жағдайларын жақсарту, сондай-ақ орман өрттерiнiң шығуының, орман үшiн зиянды жәндiктердiң көбеюiнiң және саңырауқұлақ ауруларының алдын алу және қатерiн жою мақсатында ағаш кесумен бір мезгiлде жүргiзіледi.

77. Ағаш кесу қалдықтары бірiншi кезекте өнеркәсiптiк ұқсату және халыққа сату үшiн пайдаланылады. Бұл жағдайларда олар өрт қауiпсiздiгі шараларын сақтап, ағаш сүйретiп шығаратын соқпақтар бойы мен жолдарда сүрекдiңнiң алаңқайлары мен бос жерлерiне (терезелерде) үйiп қойылады.

78. Ағаш кесу қалдықтарын пайдалану мүмкiндiгi болмаған жағдайда кеспеағашты тазарту мынадай тәсiлдермен жүргізiледi:

1) орманның құрғақ түрлерi мен топырағы әлсiз және тастақ жерлерде өсетін екпелерде ұзындығы 1 метрге дейiнгі ағаш кесу қалдықтарын ұнтақтау және оларды ағашы кесiлген бүкiл алаңға біркелкi етiп шашып тастау жолымен;

2) орманның шөпті-батпақты және шөптi-сфагнумды (жаңа, дымқыл, шикi, ылғалды) түрлерінде оларды енi 2 метрге дейiн жалдарға немесе шiру үшiн қалдыра отырып, диаметрi 3 метрден және биiктiгi 0,5-0,6 метрден аспайтын үйiндiге жинау жолымен. Шiру үшін қылқан жапырақты ормандарда 1 гектарға 200, жапырақты ормандарда - 100 данадан астам мөлшерде үйiндiлер қалдыруға жол берiлмейдi;

3) кейiннен оларды сүйрету барысында нығыздай отырып, ағаш сүйрету жолдарына жинау жолымен;

4) оларды кеспеағаштан тыс жерге алаңқайларға шығару, оларды кейiннен өрт қаупi бар кезеңде қолдан өртей отырып, үйiндiге жинау жолымен;

5) ағаш кесу қалдықтарын үйiндiлерге жинау кезiнде үйiндiлер орман шетiнен 10 м және текшелеп жиналған орман өнiмiнен 5 м жақын орналастырылмайды.

Кеспеағашты тазартудың аталған тәсiлдерi аралас күйiнде қолданылуы мүмкін.

Орман иеленушi ағаш кесу орындарын тазартудың тәсiлдерiн ағаш кесу билетінде көрсетедi.

Қар қалыңдығы 50 сантиметрден асатын қысқы кезеңде ағаш кесудi жүргiзу кезiнде кеспеағашты, ерекшелiк ретiнде, өрт қаупi бар маусым басталғанға дейiн көктемде тазартуға жол берiледi.

Кеспеағашта ағаш кесу қалдықтарын оның көлемiнiң 20 пайыздан астам мөлшерiн қалдыруға жол берiлмейдi.

79. Барлық ағаш кесу жұмыстары аяқталғаннан кейiн кеспеағашты қаз-қалпындағы күйiнде қарап шығу және құжаттарды зерделеу негiзiнде басты тұқымдардың өскiнi мен жас шыбықтарының сақталуын қоса алғанда, ағаш кесудi орындау сапасы және негiзгi орман өсiру талаптарының сақталу деңгейi тексерiледi, сондай-ақ:

1) уәкiлетті орган айқындайтын тәртiппен ағаш кесу орындарын куәландыру жүргiзiледi және акт жасалып, оған өз бетiмен кесiлген сүректiң көлемi, зақымдалған ағаштардың саны және ағаш кесу кезiнде жол берiлген басқа да тәртiп бұзушылықтар көрсетiле отырып, бүкiл учаскеде дайындалған сүректің мөлшерi текшеметрмен енгiзiледi. Акт учаскеде дайындалған сүректiң мөлшерiн растайтын құжат ретiнде ағаш кесу билетiне қоса тiркеледi;

2) ағаш кесу орындарын куәландыру актiсi жасалғаннан кейiн бір айлық мерзiмде орман мекемесiнiң лауазымды тұлғасы қадағалау және бақылау тәртібiмен акт бойынша орманшылықтан орындалған жұмыстар көлемiнiң кемiнде 20 пайызын қабылдайды.

Орманшылық бойынша ағаш жұмсау кiтаптары мен кеспеағаштар абристерi, қайта есептеу ведомстволары, орман орналастыру материалдарындағы жүргiзiлген ағаш кесулер туралы белгiлер және тұрақты сынақ алаңдары бойынша материалдар тексерiледi;

3) біртiндеп және iрiктеп кесудiң әрбір кезегі аяқтағаннан кейiн кеспеағаштарда құламалығы 15 градусқа дейiнгі баурайларда қатты бүлiнген (дiң сыртының үштен бірiнiң қабығын сыдыру, тамырларының зақымдануы, бүкіл массасының үштен бірiнен астамы мөлшерiнде ұшар басының сынуы) ағаштар санының түбірiнде қалдырылатын ағаштардың жалпы санының 8 пайызынан, ал құламалығы 5 градустан астам баурайларда - 12 пайызынан асып кетуiне жол берiлмейдi.

80. Ағаш дайындау процесінде ағаш сүйретіп шығару жолдарының және тиеу алаңдарының барлық ауданымен бірге алғанда топырақты минералдандырудың жалпы көлемiнiң кеспеағаштың жалпы көлемiнен 20 пайыздан астам мөлшерде асып кетуіне жол берiлмейдi.

81. Ағаш кесуден кейiн орманның табиғи қайта жаңғыруының жай-күйi барлық ағаш дайындау операцияларынан кейiн сақталып қалған өскiн, ағаш кесу орындарын тазартуды және өскiннiң түзетілуiн есепке алу арқылы, ал оның өмiршеңдiгі ағаш кесу орындарын куәландыру кезiнде анықталады. Қайта жаңғыруды бағалау шәкiлдер бойынша айқындалады (2-14-қосымша).

Есептеу нәтижелерi бойынша акт жасалып, онда өскіннің мөлшерi мен сақталу пайызы, оның жай-күйiнiң жалпы сипаттамасы және алаң бойынша орналасуы, ағашы кесiлген жердің қажет тұқымдармен күтілетін қайта жаңғыруын бағалау, ағашы кесiлген жерлердегi орманды молықтыру жөнінде iс-шаралар өткізу қажеттiлiгi мен олардың тәсілдерi көрсетіледi.

82. Дайындау маусымына және ағаш кесу тәсілiне қарай алаңшадағы өскiн мен жас шыбықтың оның ағаш кесуге дейiн есепке алынған мөлшерiнiң 50 пайызынан 80 пайызына дейiн сақталуын қамтамасыз ету қажет (7-кесте).

83. Ағашы кесiлген жерлерде қажеттi тұқымдардың жақсы қайта жаңғыруы орын алған жағдайда оларда орманды молықтыру жөнiнде iс- шаралар жүргiзу қажет болмайды, ал қанағаттанарлық дәрежеде қайта жаңғырған жағдайда табиғи қайта жаңғыруға жәрдемдесу шаралары немесе iшiнара орман дақылдары белгiленедi.

84. Табиғи қайта жаңғырумен қамтамасыз етiлмеген ағашы кесiлген жерлерде орман пайдаланушылар мiндеттi түрде ағаш кесуден кейiн екі жыл iшiнде шаруашылық жағынан бағалы тұқымдардың орман дақылдарын отырғызу жөнiнде жұмыстар жүргiзедi.

85. Орманның табиғи қайта жаңғыруына жәрдемдесу жөнiндегі іс-шаралар өткiзiлген, орман дақылдары отырғызылған немесе табиғи өсiп-өнуге қалдырылған орман құрайтын барлық тұқымдардың жаппай ағаш кесiлген жерлерде, сондай-ақ ағашы кесiлген жердiң сыртқы жағына жанасқан 10 метрлiк белдеулерде өскiннiң көп бөлiгi жануарлардың оның жоғары басын бүлдіруiне мүмкiндiк бермейтін биiктiкке жеткенге дейiн мал жаю мен шөп шабуға жол берiлмейдi.

3-бөлiм

6-тарау. Мемлекеттік орман қорының учаскелерiнде

аралық пайдалану үшiн ағаш кесу

86. Мақсаттары мен мiндеттерiне байланысты аралық пайдалану үшiн ағаш кесу мынадай түрлерге бөлiнедi:

1) орманды күтіп-баптау үшiн кесу;

2) iрiктеп санитарлық кесу;

3) құндылығы аз орман екпелерiн, сондай-ақ қорғаныштық, су қорғау және басқа функцияларынан айырылып бара жатқан екпелердi қайта жаңартуға байланысты кесу;

4) жас шыбықтар арасындағы бірлі-жарым ағаштарды кесу.

12. Орманды күтіп-баптау мақсатында ағаш кесуді жүргізудiң міндеті, түрлері және негiзгi орман өсiру қағидаттары

87. Орманды күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу жоғары дәрежеде пiсiп-жетілген (0,8-1,0) екпелер пайда болған сәттен бастап жүргiзiледi және әдетте басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу жүргiзуге жол берiлетiн екпелерде басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесуге дейiн жарты сыныпта аяқталады және басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесуге жол берiлмейтiн екпелерде өсу кезеңi бойына жүргiзiледi.

88. Орманды күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу Қазақстан Республикасының Орман кодексiнде белгiленген орман пайдалануды шектеу режимдерi ескерiле отырып, мемлекеттік орман қорының барлық санаттарының ормандарында жүргізіледi.

89. Екпелердiң жасына (даму кезеңiне) және тұқымдық құрамына қарай орманды күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң мынадай түрлерi: жарықтандыру, тазарту, сирету және өтпелi ағаш кесу жүргiзiледi.

Ағаш кесудiң жекелеген түрлерiнiң мақсаты мыналар болып табылады:

жарықтандыру - аралас жас шыбықтарда құрамды күтiп-баптау және жиiлiгiн реттеу. Тазарту жасында күтiп-баптаудың осы түрi негiзiнен басты тұқымдардың екпелер құрамына қажеттi мөлшерде қатысуын қамтамасыз етуге тиiс;

тазарту - екпелер құрамы мен пiшiнiн күтiп-баптау, сондай-ақ оның жиiлiгiн реттеу;

сирету - екпелердiң сапасы мен құрылымын жақсарту үшiн дiң мен ұшарбастың пiшiнiн күтiп-баптау;

өтпелi ағаш кесу - таңдаулы ағаштарда өскiндi көбейту, техникалық тұрғыдан пiсiп-жетiлген сүректiң сапасын бір мезгiлде арттыра отырып, оны өсiру мерзiмiн қысқарту және екпелердi басты ағаш кесулерге дайындау мақсатында екпелердi баптап-күту.

90. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу кешiктiріліп немесе тұрақсыз жүргiзiлген, екпелер әртүрлi жастағы екпелер болып, күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң жекелеген түрлерiнiң алаңдарын бөлiп алу мүмкiн болмайтын жағдайларда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң барлық түрлерiнiң нысаналы мiндеттерiн белгiлi бір учаскеде бір мезгiлде шешуге немесе оларды кешендi түрде жүргiзуге жол берiледi.

91. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу екпелердiң селекциялық-генетикалық қасиеттерi мен биологиялық орнықтылығын төмендетпей, орманды одан әрi кезең-кезеңмен пайдалану ескерiле отырып жүзеге асырылады.

92. Осы Ереженiң 89-тармағында аталған күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу түрлерi оларды қолдану рұқсат етілген екпелерде олардың жасына, құрамына, өнiмдiлiгiне, ұшарбастарының майысуына немесе жуандығына байланысты жүргiзiледi (8-кесте).

93. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудi жүргiзу кезiнде ағаштарды жiктеу жүргiзiледi, барлық дарақтар шаруашылық және биологиялық белгiлерi бойынша үш санатқа: I - таңдаулылар, II - қосалқылар, III - аластауға тиiстiлер деп бөлiнетiн биотоптар бөлiп алынады:

1) таңдаулыларға - биiктiктеп жақсы өскен, зақымданбаған түзу, толық сүректi және бұтақтарынан жақсы тазартылған діңі бар, терең тамырланған, қылқан жапырақтары (жапырақтары) қалыпты өскен, біркелкi дамыған, жiңiшке бұтақты, жіңішке үшкір ұшарбасы бар басты тұқымның сау ағаштары жатады. Жапырақты екпелерде тұқымдық ағаштарға және шiрiкке төзiмдi ағаштардың нысандарына артықшылық беру керек. Таңдаулы ағаштар негізiнен Крафт бойынша өсудiң I, II және III сыныптарының ағаштарынан және олардың өсу орнының жағдайларына сәйкес келуiн ескере отырып iрiктеп алынады. Күрделi екпелерде мұндай ағаштар бірiншi қабаттан да, екiншi дәрежелi қабаттардан да iрiктеп алынады.

Екпелердiң жекелеген топтарында I санаттағы ағаштар болмаған жағдайда өсiп тұрғандарының салыстырмалы түрде таңдаулылары қалдырылады.

Күтiп-баптау кезiнде таңдаулы ағаштар iшiнен пiсiп-жетілу жасына дейiн қалдырылатын мақсатты ағаштар бөлiп алынады. Бұл ағаштар сирету жасынан бастап бөлiнедi;

2) қосалқыларға - таңдаулы ағаштардың бұтақтарынан тазаруына, олардың дiңдерi мен ұшарбастарының қалыптасуына ықпал ететiн, топырақ қорғау және топырақ жақсарту функцияларын орындайтын негiзiнен шымылдықтың төменгi бөлiгіндегі немесе екiншi қабатты құрайтын ағаштар жатады. Оларға сондай-ақ егер олар алаңқайлар мен орман шетінде орналасқан болса, таңдаулылар санатына енбеген жоғарғы шымылдықтың бірлі-жарым ағаштары, сондай-ақ егер олар басты тұқымның өскiнiне кедергi жасамаса, аласа ағаш нысанындағы бұталар мен ағаштар жатады;

3) аластауға жататын ағаштарға:

кеуiп қалған, дауыл әсерiнен құлаған, қураған, өсуiн тоқтату дәрежесiне дейiн саңырауқұлақ ауруларынан және зиянкестерден зақымданған;

егер бұл ағаштар екпеде пайдалы рөл атқармаса, күтiп-баптау мақсатында ағаш кесуден кейiн оңала алмаса (тегіс, шар тәрiздi және үрмелi ұшарбасы бар) және оларды кесу үлкен ашық алаңқайлар құрамаса, қисайған, қос тармақты, жоғарғы басы жоқ, iрi-iрi өгей бұтақшалары бар, қатты өсiп, ұшарбасы тым төмен иiлген және қатты сүйiрленген, көп күйзелiс көрген;

iрiктеп алынған таңдаулы және қосалқы ағаштардың өсуiне және ұшарбастарының қалыптасуына бөгет жасайтын (сабалайтын, тартатын, қысатын және тағы да басқалар) ағаштар, егер оларды кесу екпелердiң бүлiнуiне душар етсе, iлеспе тұқымдар мен басты тұқымның өкiлдерi;

егер олар өте қалың шоғырлар құраса, жекелеген қалыпты дамыған және күйзелмеген ағаштар жатады.

Егер олар оқшауланып өссе және кеуiп қалмаған болса, қуыстар мен құс ұялары бар, дiңдерiнiң техникалық қасиеттерi нашар ағаштар кесуге тағайындалмайды.

94. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесуге тартылатын барлық екпелерде учаскелерде таңдаулы және қосалқы (пайдалы) ағаштарды қалдыруға және тиiсiнше осы Ереженiң 93-тармағында келтiрiлген жiктемелер мен нұсқамаларға сәйкес кесуге жататын ағаштарды аластауға мүмкiндiк беретiн күтіп-баптаудың төменгi және жоғарғы әдiстерi бір мезгiлде қолданылады.

95. Таза екпелерде негізiнен екпенiң бағынысты бөлiгінен мөлшерi мен өсу сыныптары әртүрлі ағаштарды шаба отырып, күтіп-баптау мақсатында ағаш кесудiң белсендi төменгi әдiсi қолданылады.

96. Аралас және күрделi екпелерде ағаштар кесу өнiмдiлігі жоғары және өрттерге барынша төзiмдi екпе қалыптастыру үшiн орман шымылдығының барлық бөлiктерiнде жүргiзiледi.

97. Күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу үшiн ағаштар iрiктеу оларда бір немесе бірнеше таңдаулы ағаш таңдап алынатын жекелеген биотоптар бойынша жүргiзiледi, ал содан соң оларға қосалқы (пайдалы) ағаштар және аластауға жататын ағаштар белгiленедi.

98. Жарықтандырылған және тазартылған жерлерде ағаштарды кесуге белгі салу бүкiл учаскеде жүргізiлмейдi. Бұл үшiн учаскенiң үйреншiкті жерлерiнде кейіннен мұқият кесуге ұшырайтын және бүкiл ауданда күтiп-баптау жұмысын жүргізу үшiн үлгi ретiнде пайдаланылатын бірнеше сынақ алаңы немесе жолақтық сынама салынады.

99. Сирету және өтпелi кесу кезiнде ағаштар кесуге учаскенiң бүкiл алаңында, бірақ онда таңдаулы ағаштарды біркелкi орналастыру мүмкiндігі ескеріле отырып iрiктеледi.

100. Басты тұқым ағаштары біркелкi бөлiнбеген жас шыбықтарда басты тұқым топтарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң шоғырлық тәсiлi қолданылады, мұнда басты тұқым топтарында және екiншi дәрежелi ағаш шымылдығы биiктiгiнiң жартысына тең қашықтықта олардың айналасындағы iлеспе тұқымдардың барлық ағашы шабылады. Қалған алаңда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу жүргізiлмейдi.

101. Бір қабатты қылқан жапырақты-жапырақты екпелерде қылқан жапырақты ағаш тұқымдары биотоптарындағы екіншi дәрежелi тұқымдар толық аластатылады (жоғарғы әдiспен күтіп-баптау), олардың қою, таза биотоптары шамалы сиретiледi (төменгі әдiспен күтiп-баптау) және жапырақты ағаш тұқымдарының биотоптары сәл ғана сиретiледi.

102. Бір қабатты жапырақты-қылқан жапырақты жас шыбықтарда және екiншi қабаттағы басты тұқыммен күрделi әртүрлi жастағы екпелерде жапырақты тұқымды ағаштарды кесу учаскенiң бүкiл алаңында жүргiзiледi, бұл ретте қылқан жапырақты ағаш тұқымдары өскiнiнiң біркелкi орналасуын және соңғыларының орманның қалдырылатын бөлiгiнiң құрамында басым болуын қамтамасыз ету керек.

103. Қылқан жапырақты ағаш тұқымдары тым көлегейленіп, 0,5-тен кем мөлшерде түйiскен болса, жапырақты ағаш шымылдығын шабу белдеулермен жүргiзiледi. Белдеулер ені екiншi дәрежелi қабаттың екі биiктiгіне тең етiп белгіленедi. Бұл ретте біріншi кезекте күтiп-баптау жапырақты ағаш тұқымдарының барлық ағаштары таңдалып, қылқан жапырақты ағаштар қалдырылатын учаскенің бүкіл алқабының кем дегенде 50 пайызында жүргізiледi. Кесу белдеулерi қалдырылатын ені дәл осындай қорғаныштық ықтырмалармен алмасып отырады. Белдеулер бағыты құрғақшылық жағдайларда батыстан шығысқа қарай, ал таулы аудандарда - баурайға көлденең күйiнде қабылданады. 4-5 жылдан соң қалдырылған ықтырмалардағы жапырақты ағаш тұқымдарының ағаштары кесіледi және бір мезгiлде бұдан бұрын кесiлген белдеулеріндегі басты тұқымды күтiп-баптау жүргiзiледi.

104. Белдеулiк (дәлiздiк) күтiп-баптау ілеспе тұқым немесе басты тұқым бұталарының жекелеген қатарлары шабылатын, ал қалған қатарларда селекциялық сирету жүргiзiлетiн аралас орман дақылдарына да, таза орман дақылдарында да қолданылады.

105. Топтық-әртүрлi жастағы екпелерде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу әдiстерi бір жастағы сүрекдiңдердi біртiндеп қалыптастыруға бағытталған ағаштардың әрбір тобының құрамымен және даму кезеңiмен айқындалады.

106. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу ылғал үнемi жетiспейтiн немесе ол артығымен болатын жекелеген екпелердi қоспағанда, Қазақстан Республикасының Орман кодексi мен осы Ережеде рұқсат етiлген мемлекеттік орман қорының барлық учаскелерiнде жүргiзiледi:

1) шаруашылық тұрғыдан алғанда қажет емес екпе құрамы, алаң бірлігіндегі ағаштар саны (тығыздығы), дiңдердiң әртараптануының жоғары деңгейі және жуандығы, ағаштардың бір бірiне өзара күштi әсер етуі және сүрекдiңнiң жалпы нашар жай-күйi күтіп-баптау мақсатында ағаш кесудi белгiлеу қажеттiлігінiң негiзгi көрсеткiштерi болып табылады;

2) аралас екпелер күтiп-баптау мақсатында ағаш кесуге басты тұқымды ілеспе тұқымдар күйзелткен және тиісті орман өcipу жағдайларына сәйкес келетiн шаруашылық тұрғыда бағалы екпелердiң қалыптасу процесiне iлеспе тұқымдар жайсыз әсер еткен жағдайларда белгiленедi;

3) ағаштар шоғыр-шоғыр болып орналасқан таза және аралас сүрекдiңдерде, егер жекелеген шоғырларда (топтарда) басты тұқымдарды екiншi дәрежелі тұқымдардың көлегейлеп тастау қатерi орын алса немесе таза шоғырлар қатты көлегейленiп қалған болса, олардың жалпы түйісуi мен жуандығына қарамастан күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу белгіленедi;

4) туынды екпелер (уақытша орман түрлері), қай жерде бар болса, сонда басты тұқымдардың (қылқан жапырақты, қатты жапырақты және басқалар) өмiршең ағаштарының жеткiліктi мөлшерi олардың жуандығына қарамастан күтiп-баптау мақсатында кесуге белгiленуi мүмкiн;

5) қылқан жапырақты ағаш тұқымдарының өскіні жоқ немесе оның мөлшерi жеткiлiксiз жапырақты туынды жас шыбықтарда болашақта түйiскен екпелер қалыптастыру үшiн қайта жаңарту шараларын жүргізу керек, ал бұл мүмкiн болмаса, онда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудi жапырақты ағаш тұқымдарының сүрекдiңдерiн қалыптастыруға бағдарлау керек.

107. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу ең алдымен таңдаулы орман өсiру жағдайларында аралас, көлегейленген, пiсiп-жетiлу деңгейi жоғары және бонитетi жоғары екпелерде белгiленедi. Өзге де тең жағдайларда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу мынадай ретпен белгiленедi:

1) бірiншi кезек - жарықтандыру, тазарту және сирету;

оларды қажетсіз тұқымдар көлегейлеп тастайтын жағдайларда, кеспеағашты игеру кезiнде сақталып қалған басты тұқымдардың дақылдары мен жас шыбықтарында;

екiншi дәрежелi тұқымдар шымылдығындағы басты тұқымдары бар жас шыбықтарда;

бip шымылдықтағы басты және екiншi дәрежелi тұқымдар бар аралас шыбықтарда;

бағалы тұқымдардың көлегейленiп тасталған таза шыбықтарында, сондай-ақ тұқымдық-өскiннен өсіп-өнген шыбықтарда;

екiншi дәрежелi тұқымдар шымылдығы астындағы басты тұқымы бар аралас екпелерде;

2) екiншi кезек:

таза екпелердегi сирету;

аралас және күрделi екпелердегi өтпелi кесу;

3) үшiншi кезек - таза екпелердегi өтпелi кесу.

108. Ағаштардың біркелкi орналастыру кезiнде сирету мен өтпелi кесу әдетте жуандығы 0,7-ден жоғары екпелерде белгiленедi.

109. Бонитетi V сыныптан төмен екпелер күтiп-баптау мақсатындағы ағаш кесуге белгiленбейдi.

110. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу уақыты:

1) аралас және күрделi шыбықтарда күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу басты тұқымдарды екiншi дәрежелі тұқымдардың көлегейлеп тастау қатерi байқала салысымен, ал таза шыбықтарда - ұшарбастар қысылып, жапырақтары түсе басталған бойда жүргiзiледi. Жасанды жолмен өсiрiлген қарағай шыбықтарында бірiншi peт күтіп-баптау қатарлардағы ағаштардың ұшарбастары түйiскен сәттен бастап жүргiзiледi;

2) ағаштардың жапырақтары түсiп қалған жағдайда жарықтандыру мен тазарту бүкiл вегетациялық кезең бойы жүргiзiледi. Жергiлiктi климаттық жағдайларға байланысты ағаш кесу мерзiмі вегетациялық кезеңнің басталуына, орта тұсына немесе аяғына белгiленуі мүмкiн;

3) кеш сиретiлген, дiңдерi тым шығыңқы және жеткiлiкті дәрежеде орнықты емес қалың шыбықтарда, сондай-ақ далалық аймақтың жапырақты шыбықтарында оны негiзiнен көктем кезiнде жүргізуге болады;

4) далалық аудандардағы қарағайдың орман дақылдарын қоса алғанда, шабылатын ағаштарды жаңа жылдық шыршалар ретiнде сату мақсатында күз аяғы мен қыс басында ағаш кесуге жол беріледі;

5) сирету мен өтпелi ағаш кесудi қар аз кезде жүргiзген жөн.

Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу объектілерін және оны жүргізу уақытын таңдау аңшылық шаруашылығы, жанама орман пайдалану және табиғат қорғау мүдделерi ескерiле отырып жүргiзiледi.

111. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң қарқындылығы мен қайталануы:

1) күтіп-баптау мақсатында ағаш кесудiң қарқындылығы немесе ағаш шымылдығының жабылу және екпелердiң жуандығы деңгейiмен, немесе тиiсiнше кесуге дейiнгi дiңдер саны мен екпелер қорының пайызымен көрсетiлетiн шабылатын дiндер мен екпелер қорының мөлшерімен, немесе 1 гектарға шаққанда ағаштар кесу алаңдарының бастапқы сомасын төмендету деңгейiмен айқындалады;

2) орманды күтіп-баптау мақсатында ағаш кесудiң қарқындылығы ормандардың тағайындалуына, орманның түріне, құрамына, жасына, жуандығына, бонитет сыныбына, екпелердiң құрылымына, жалпы жай-күйiне және күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң мақсатына қарай белгiленедi;

3) көрсеткiштердiң төмендеу шамасы бойынша күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу қарқындылығының мынадай дәрежелерi болады: өте баяу - 10 пайызға дейiн, баяу - 11-20%, бірқалыпты - 21-35%; күшті - 36-50% және өте күшті 50%-дан астам;

4) шыбықтарда күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу қарқындылығы әдетте ағаш шымылдығы жабылуының төмендеу дәрежесiмен айқындалады. Орта жастағы және пiсiп-жетiліп қалған ағаштарда, ал орман шаруашылығын қарқынды жүргізу аймағында (далалық және орманды далалық аймақтар) және сирету жасындағы сүрекдіңдерде - таксациялық жуандығы мен шабылған сүрек қоры бойынша айқындалады;

5) орта жастағы және пiсiп-жетіліп қалған екпелермен салыстырғанда жас шыбықтарда неғұрлым қарқынды ағаш кесу қолайлы болады.

Өсу шапшаңдығымен едәуiр өзгешеленетін тұқымдардан тұратын аралас екпелерде кесу қарқындылығы таза екпелермен салыстырғанда жоғары.

Тез өсетiн және жарық сүйгiш тұқымдардан тұратын екпелерде күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу қарқындылығы баяу өсетiн және көлеңкеге шыдамды екпелермен салыстырғанда неғұрлым жоғары, ал бонитеттерi жоғары сүрекдiңдерде - өнiмдiлігі төмен екпелермен салыстырғанда неғұрлым күштi.

Желге онша төзiмдi емес тұқымдардан тұратын қалың екпелерде, ылғалы көп және майда топырақтарда өсетiн сүрекдіңдерде күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу қарқындылығы салыстырмалы түрде баяу болуға тиiс;

6) күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң қайталануы белгілі бір учаскеде олардың бір түрiн жүргізу жиiлiгiн бiлдiредi, екпенiң жай-күйiне, шаруашылық жүргізудiң экономикалық жағдайларына байланысты және екпенiң өнiмділігі мен оны сирету қарқындылығына, сондай-ақ жұмыстардың механикаландырылу деңгейiмен байланысты болады. Таза екпелерде қайталану күрделi және аралас екпелермен салыстырғанда сирек. Орман өсу жағдайлары неғұрлым жақсы және екпелер жас болса, күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу солғұрлым жиi жүргiзiлетiн болады;

7) аралас талдарда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң қайталануы 5 жылды, таза шыбықтарда - 10 жылды, ал I-III бонитеттердің сүрекдiңдерiнде сирету және өтпелi кесу 10-15 жылды және IV-V бонитеттердің екпелерiнде - 15-20 жылды құрайды.

112. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу алаңдарын жоспарлау және бөлу:

1) өсiруге және күтiп-баптау мақсатында ағаш кесуге алаңдар бөлу, ағаштар iрiктеу, оларды таңбалау және шыбықтарды қоспағанда, екпелерде қайта есептеу кесуге дейiн бір жыл бұрын - жапырақты ағаштар бойынша көктемгi-жазғы кезеңде, ал қылқан жапырақты ағаштар бойынша - жыл бойына жүргiзiледi;

2) кәдiмгі учаскелерде шыбықтарды кесуге бөлу кезiнде бүкiл учаскеде жарықтандыру мен тазарту жүргізу үшін эталон ретiнде қызмет ететiн бақылау сынақ алаңдары немесе жолақтық сынақ үлгілерi қалдырылады. Олардың көлемi бүкiл учаскенiң кемiнде 3-5 пайызын және күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудің әрбір түрi бойынша кемiнде 0,5 гектарды құрайды;

3) сирету және өтпелi ағаш кесу кезiнде кесуге белгіленген ағаштар диаметрi 8 см (жер бетiнен 1,3 м биiктiкте) және одан да жоғары ағаштардан бастап жуандығының 2-4 сантиметрлiк сатысы бойынша қайта есептелiп, олар iскерлiк, жартылай iскерлiк және отындық ағаштарға бөлiнiп, көлденең сызықпен белгi қойылады және тамыр мойнынан таңбаланады.

Бір мезгілде кесуге бөлiнген ағаштарда кейіннен биіктiк кестесін жасау және кестелер бойынша екпелердiң биiктiк разрядын айқындау үшiн жуандығының 5 орталық сатысында 3 ағаштың биiктiгi өлшенедi;

4) күтiп-баптау мақсатында ағаш кесуге учаскелер бөлу және сынау алаңдарын, шыбықтарда эталондық кесу, сондай-ақ сирету мен өтпелi ағаш кесу кезiнде ағаштарды кесуге iрiктеу орманшының немесе оның көмекшiсiнiң басшылығымен жүргiзiледi. Бұл ретте бағдар ретiнде және практика жүзiнде көрнекiлеп көрсету үшiн әрбір орман мекемесi учаскелерінде ағаш тұқымдары басым барлық екпелерде және күтіп-баптау мақсатында ағаш кесудiң әрбір түрi бойынша қалдырылатын екi секциялық (бірi - бақылау, екiншiсi - ағаш кесiлетiн) тұрақты сынау алаңдары пайдаланылады.

Өздерiне бөлiнген учаскелерде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудi жүргiзудiң негізгі шарттары күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу бойынша учаскенi игерудiң технологиялық картасында көрсетiледi.

113. Кесiлетiн сүректi есепке алу:

1) жарықтандыру және тазарту кезiнде барлық шабылатын сүректiң көлемi сынақ алаңдарында немесе жолақтық сынақ үлгiлерiнде дайындалған оның мөлшерi бойынша айқындалады, ол өз кезегiнде осы аудан үшiн бекітілген шағын көлемдi дiндер көлемiнiң кестелерi бойынша немесе кейіннен тиiстi коэффициенттер бойынша тығыз текше метрлерге көшiрiлiп, қоймалық текше метрлермен айқындалады (9-кесте);

2) сирету және өтпелi ағаш кесу кезiнде шабылатын сүрек қоры кесуге белгіленген ағаштарды қайта есептеу деректерi бойынша анықталады. Бұл ретте 1,3 м биiктiкте диаметрi 8 сантиметрден аз ағаштар бойынша қор учаскенiң бүкiл көлемiне көшiре отырып, арнайы қалдырылатын сынақ алаңдарында қоймалық текше метрлермен айқындалады. Мұндай алаңдардың мөлшерi учаске көлемiнің 2-3 пайызын, бірақ кемiнде 0,5 гектарды құрайды.

Диаметрi 8 сантиметрден астам (1,3 м биiктiкте) ағаштарда қорды және сортты ағаштардың шығымын есептеу осы аудан үшін бекітілген биiктiк сызбасы мен сортты ағаштар кестелері бойынша белгiленген биiктiк разрядтары бойынша әрбір тұқым үшiн жүргізiледi.

Технологиялық дәліздер (ағаш сүйрету жолдары) кесу көзделген күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу учаскелерінде оларда кесiлетін сүрек осы ағаш кесу кезiнде дайындалатын көлемге енгiзiледi.

3) сирету мен өтпелi ағаш кесуге арналған ағаш кесу билеттерi дiңдердiң саны бойынша («түбірлер» бойынша), ал жарықтандыру мен тазартуға арналған ағаш кесу билеттерi - мөлшерлi саны бойынша ескерiле отырып жазып берiледi.

Егер сирету мен өтпелi ағаш кесудi жүргiзу кезiнде учаскеде кесiлетiн ағаштардың 15 пайыздан астамының жер бетiнен 1,3 м биiктiктегi диаметрi 10 сантиметрден кем болса, ағаш кесу билетi дайындалатын сүректi мөлшерлi саны бойынша есепке алу тәсiлi көрсетiле отырып берiледi;

4) орманшылық бойынша кеспеағашты материалдық және ақшалай тұрғыда бағалау нәтижелерiнiң негізiнде бүкiл орман мекемесi бойынша кезектi жылдық кеспеағаштың жиынтық ведомосы қалыптасатын жылдық кеспеағаш ведомосы жасалады.

Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесуге бөлiнген барлық учаскелерге абристер жасалады, олар күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу бойынша жылдық кеспеағаштың альбомы түрiнде түптеледi, кезектi жылдық кеспеағаштың ведомосымен бірге - бір данасы орман мекемесiнде, екiншiсi - орманшылықта сақталады;

5) ағашы кесілген алаңдар туралы деректер орманшылық бойынша жүргiзiлетiн орманның шығыс кiтабына енгiзiледi, ал учаскелердiң өздерi уәкiлетті орган бекiтетiн Мемлекеттік орман қорының учаскелерiнде кеспеағаштар бөлу және олардың таксациясы жөнiндегі нұсқаулыққа сәйкес алаңы, ағаш кесу жылы және ағаш кесу түрiнiң қысқартылған белгiсi көрсетiлiп, планшеттерге кекшiл бояумен тұтас сызықпен белгiленедi. Бір мезгiлде таксациялық сипаттамаға ағаш кесу жылы, ағашы кесiлген алаң, ағаш кесудің түрі, тұқымдары бойынша кесiлетiн қор, ал өскiндер үшiн - кесуден кейiнгi ағаштың құрамы мен жуандығы енгізiледi.

13. Тұқымы, пiшiнi және жас құрылымы әртүрлi екпелерде

күтіп-баптау мақсатында ағаш кесудiң ерекшелiктерi

114. Таза қарағайлы екпелерде ағаш кесу 10-кестеде келтiрiлген көрсеткiштер ескеріле отырып, жүзеге асырылады:

1) таза қарағайлы екпелерде (екiншi дәрежелi тұқымдардың 1 бірлігiне дейiн) жарықтандыру жүргiзiлмейдi;

2) тазарту олардың төзiмдiлiгi мен су режимін арттыру мақсатында биотоптар мен тік қиялардағы ағаштары қисық өскен қалың қарағайлы жас өскiндерде ғана жүргiзiледi. Егер оларда ағаштардың орналасуы біркелкi болса және өспей қалған ағаштар байқалмаса, онда тазарту тағайындалмайды және күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудi бастау мерзiмi жастың 2 сыныбына жылжытылады.

Қарағайдың қатардағы дақылдарында «саңылау» қалдырмай, бойлап өспей қалған, ауру және бүлiнген ағаштарды (бұтақты, ұшарбасы көп, қисық және т.б.) аластау арқылы екпелерді біркелкi сирету жүргiзiледi. Оларда сондай-ақ әрбір бесiнші қатарды жаппай кесуге жол беріледі және технологиялық дәліздер жасау мен өрт қаупiн азайту мақсатында олардан дақылдардың жекелеген блоктарын немесе секцияларын қалыптастыратын әрбір 200-250 м сайын орташа биiктiктегi ағаштарда енi 1,5-2 болатын жаппай қарама-қарсы ағаш кесу жүргiзiледi.

Қарағайдың ықтырма дақылдарында ағаш кесу жойылып бара жатқан ағаштар есебiнен жүргiзiледi. Орман шетіндегi қатарларда ағаш жинау ең аз мөлшерде жүргiзiледi;

3) сирету кезiнде тек ауру, зақымданған және бойлап өспей қалған дарақтарды ғана жинап, қарағайдың ең таңдаулы ағаштарын қалдыруға және оларды біркелкi орналастыруға ұмтылу қажет, бұл ретте сүрекдіңнің жуандығын қатты төмендетуге жол берiлмейдi;

4) өтпелi кесудiң бастапқы кезектерi жуандығы жоғары деңгейдегi қарағай екпелерiнде ғана жүргiзiледi. Басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесуге тыйым салынған екпелерде өтпелi кесудiң кейiнгi кезектерiн өткізу кезiнде учаскелерде қарағай өскінінің болуын және орналасуын ескеру, өтпелi ағаш кесудi немесе аналық екпенi қарағайдың жас ұрпағымен толық ауыстырып болғанға дейiн қорғаныштық, су қорғау және басқа да экологиялық функцияларынан айырыла бастаған екпелерге қолданылатын ағаш кесу тәсiлдерiн біртiндеп пайдалана отырып, оның өсуiне бөгет жасайтын ағаштарды жинау керек.

Бұл арада орман шымылдығын орынсыз көп сиретiп жiберген жағдайда топырақтың құрғап қалу қатері аса зор болатын жаңа жағдайлар ғана оған кiрмейдi, сондықтан негiзгі шымылдықтағы ағаштар әдетте кесiлмейдi.

115. Аралас қарағайлы екпелерде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу 11-кестеде келтiрiлген көрсеткiштердi ескере отырып, жүзеге асырылады:

1) аралас қарағайлы-жапырақты талдарда жарықтандыру шөп тектес өсiмдiктер сиреп кетiп, қарағайдың басты бәсекелесі жапырақты ағаш тұқымдары болатын сәттен бастап жүргiзiледi. Орман өсу жағдайларына байланысты оны қарағайдың орташа биiктiгi 2-2,5 м болатын 5-15 жас мөлшерiнде тағайындайды. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу қарағай ағаштарының бойлап өсуi нашарлай бастаған уақыттан бастап айқындалады.

Жарықтандыру 40%-дан астам мөлшерде жапырақты ағаш тұқымдары бар қалың өскен талдарда 5-8 жастан және орман шымылдығы 0,7-0,8-ден астам мөлшерде жанасқан жағдайда 11-13 жастан басталады. Жапырақты ағаш тұқымдары 20-40% мөлшерде болған жағдайда майысып өскен талдарда оны 13-15 жаста өткiзедi.

Қарағай ағаштарының мөлшерi жеткiлiксiз болған жағдайда (ұшарбасының жанасуы 0,5-0,6-дан аз) және олар қатты зардап шеккенде жарықтандыруды орман жолақтарымен немесе әр тұстан ойып-ойып өткiзедi. Бұл жағдайда тұқымдықтар болған жағдайда алқаптарға қосымша қарағай отырғызу үшін жапырақты орман шымылдығын қарағайдың өз тұқымын өзi шашуын туғызу үшiн ұшарбасының жанасуын 50 пайызға дейiн сирету, немесе табиғи түлеп өсуiне жәрдемдесу шараларын жүргiзу, немесе жекелеген орман дақылдарын отырғызу керек.

Жарықтандыру, егер талдар iшiнде қарағай таза тұрақты топтар күйінде өсiп тұрса және алаңда біркелкi орналастырылған болса, сондай-ақ орман шымылдығының жанасуы 0,7 және одан кем екпелерде жүргiзiлмейдi;

2) тазарту ең алдымен жарықтандыру дер кезiнде жүргiзілмеген және қарағай ағаштары орынсыз көп зардап шеккен аралас екпелерде жүргiзiледi. 25 жасқа дейiн жүйелi күтiм жасалмаған осындай екпелерде, бірiншi кезекте, қарағай ағаштарының өмiршеңдік деңгейi және олардың негiзiнде қарағай басым екпелер қалыптастыру мүмкiндiгi анықталады. Егер мұндай екпелердi қалыптастыру мүмкiн болмаса, қайта жаңарту iс-шаралары белгіленедi немесе жапырақты ағаш екпелерi қалыптастырылады.

Ал күтiп-баптау жүйелi түрде жүргiзiлiп тұрған жағдайда аралас қарағайлы екпелерде тазарту осы Ереженiң 102-тармағының ұсынымдарына сәйкес жүргiзiледi;

3) аралас қарағайлы екпелерде сирету жұмысын жүргiзу кезiнде қарағайдың ең таңдаулы ағаштары және басқа тұқымдардың қажеттi қоспасы құрамда сақталып қалады, олардың алаң бойынша біркелкi орналастырылуы қамтамасыз етіледi. Нашар және дер кезiнде жиналмаған ағаштар, сондай-ақ жапырақты ағаш тұқымдарының артық қоспасы кесіледi. Қайталама сирету екпелерде қарағайды жапырақты ағаштар тұқымдары басып кету фактісi орын алғанда немесе бойлап өспей қалған ағаштардың көп мөлшерi болғанда тағайындалады;

4) өтпелi кесу кезiнде аралас қарағайлы екпелердiң жоғарғы шымылдығының құрамындағы жапырақты ағаш тұқымдарының қоспасы барынша азайтылады (I бірлік). Бір мезгiлде майда тоғай қарағайдың өз тұқымын өзi шашуын кешiктiрсе, ол сиретiлетiн болады.

Қалдырылатын ағаштар арасындағы орташа қашықтық тазарту кезiнде сүрекдiңнiң орташа биiктiгiнiң 1/4, ал сирету және өтпелi кесу кезiнде - 1/5 болуы тиiс.

Аралас қарағайлы екпелерде кесудiң барлық түрiн өткізу кезiнде бірiншi кезекте көктерек, ал содан соң қайың ағаштары кесiледi. Күтiп-баптау мақсатында жүйелi түрде кесу кезiнде жапырақты ағаштар қоспасы мүмкiндiгiнше екiншi қабатқа көшiріледi.

Құмайт топырақтарда көктеректiң өсуiнiң бірқатар жағдайлары қарағайдың таралуына жәрдемдеседі, сондықтан оны кесу қалыптасқан тұрақты қарағай биотоптарын жарықтандыру мақсатында ғана жүргізілуге тиiс.

116. Жапырақты ағаш екпелерiнде күтіп-баптау мақсатыңда кесу қарағай екпелеріндегі сияқты жүргiзiледi. Оны өткізу кезiнде екiншi қабат пен майда тоғай қалыптастыру үшін көлеңкеге төзiмдi тұқымдар (шырша, майқарағай) мен бұталар қоспасын сақтап қалу қажет.

Жапырақты ағаш екпелерiнде күтiп-баптау мақсатында кесу қарқындылығы қарағай екпелерi үшiн күтiп-баптау мақсатында кесу көрсеткiштерi бойынша (10 және 11-кестелер) және осы Ереженiң 125, 126-тармақтарында баяндалған тау жағдайында күтiп-баптау мақсатында кесу ерекшелiктерi ескеріле отырып айқындалады.

117. Таза және аралас самырсын екпелерiнде:

1) күтiп-баптау мақсатында кесу олардың жуандығы 0,7 және одан жоғары болған жағдайда жүргiзiледi. Ол сондай-ақ құрамында 1-2 бірліктен астам самырсыны бар жаңғақ кәсiпшiлiгі аймағының барлық тұқымдар екпелерiнiң талдарында жүргiзiледі;

2) оны өткізу кезіндегі негiзгi мiндет екпелер құрамында самырсынның болу үлесiн ұлғайту, ағаштардың жемiс бере бастау мерзiмiн қысқарту және олардың жаңғақ беру қабiлетiн арттыру (12-кесте) болып табылады.

Кесуге учаскелер iрiктеу кезiнде жолдарға жақын маңда және келiп-кетуге оңай жерлерде орналасқан тау беткейлерiнiң төменгі бөлiктерiндегі самырсынның талдары мен орта жастағы екпелерiне айрықша назар аударылады;

3) самырсын ормандарында күтiп-баптау мақсатында кесудi жүргiзу кезiнде әсiресе шөп қабатының өсiп-өну қаупi бар тау беткейлерiнiң төменгi бөлiгiнде «саңылаулардың» пайда болуына жол бермей, бірнеше ұрпақтан тұратын әртүрлі жастағы екпелердiң қалыптасуына ұмтылу керек. Самырсын ағаштары жуан, кең көлемдi және төмен иiлген ұшарбасын қалыптастыруы үшін оларға емiн-еркiн өсiп тұру жағдайдың қалыптастыру да мiндетті шарт болып табылады;

4) шаруашылық жаңғақтардың барынша көп мөлшерiн алу бағдарланған 60-80 жастағы самырсын екпелерiнде ағаш кесу әрбір гектар орманға самырсынның 100-150 таңдаулы ағашын біркелкi орналастырып, сүрекдіңдердің жанасуын 0,3-0,4-кe жеткiзiп, жоғары жиiлiкпен жүргiзiледi.

118. Шырша және майқарағай екпелерiнде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу 13-кестеде келтiрiлген көрсеткiштер ескерiле отырып жүзеге асырылады:

1) шырша және майқарағай жас шыбықтарында жарықтандыру әдетте жүргізiлмейдi, өйткенi бұл тұқымдар көлеңкеге айтарлықтай төзiмдi, ал олардың қалпына келу кезеңi ұзақ мерзiмдi болып келедi;

2) таза және аралас шырша мен майқарағай жас шыбықтарында тазарту болымсыз қарқындылықпен жүргізiледi, бұл ретте әлсiреген және ауру дарақтар, сондай-ақ дiңiнiң пiшiнi нашар ағаштар кесiледi. Қалың шоқ ағаштарда ол ағаштарды алаң бойынша біркелкi бөлу мақсатында жүргiзiледi;

3) шырша-жапырақты ағаш жас шыбықтарында желге, қарға, зиянкестерге жақсы қарсы тұратын және жақсы қорғаныштық қасиеттермен ерекшеленетін әртүрлі жастағы екпелер қалыптастыру керек;

4) жапырақты ағаш тұқымдарының шымылдығы астында екiншi қабатта орналасқан шырша және майқарағай жас шыбықтарында жапырақты ағаштар қоспасымен қылқан жапырақты екпелер қалыптастыру мақсатында тазарту кезiнде зардап шеккен, құрып бара жатқан және зақымданған ағаштар есебiнен шырша мен майқарағайдың жоғарғы шымылдығын, сондай-ақ олардың қалың биотоптарын қатты сирету жүргiзiледi;

5) аралас екпелерде шырша мен майқарағайдың өсуi үшiн оңтайлы жағдайларға қарқындылығы күштi дәліздік (алқаптық) күтiп-баптау кезiнде қол жеткiзiледi. Бұл ретте жоғарғы шымылдық ағашының биiктігіне тең ендi алқапта жапырақты ағаш тұқымдары кесiледi, ал ауру және зақымданған ағаштардан басқа барлық қылқан жапырақты ағаштар және жапырақты ағаштардың таңдаулы үлгiлерi сақталады.

Күтiп-бапталатын белдеулер арасында енi дәл осындай күтiп-бапталмайтын белдеулер қалдырылады, оларда күтiп-баптау қайталама тазарту кезiнде жүргiзiледi;

6) таза шырша және майқарағай екпелерiнде сирету негiзiнен желге төзiмдi екпелер қалыптастыру мақсатында жүргiзiледi. Жоғарғы шымылдықтың таңдаулы ағаштары сақталады. Екпелердiң жуандығы 0,8-ден төмендемеуге тиiс. Егер таза қалың екпелерде ағаш кесу бұдан бұрын жүргiзiлмесе, оларда сирету қарқынды жиiлiкпен жүргізiлмейдi, бірақ жиi қайталанады;

7) аралас екпелерде шыршаның көлеңкеленуін жою мақсатында орман шымылдығын біркелкi сирету жүргiзiледi. Жұмсақ жапырақты тұқымдардың артық қоспасы шауып тасталады және олардың орман құрамына қатысуы 3-4 бірлікке дейiн азайтылады. Екпелердiң жуандығын 0,7-ден кем мөлшерге төмендетуге жол берiлмейдi;

8) жоғарғы шымылдығы жапырақты тұқымдардан және төменгісi шырша мен майқарағайдан тұратын күрделi екпелерде жапырақты тұқымдардың қатысуымен қылқанжапырақты екпелер қалыптастырылады. Жоғарғы қабатты сирету бүкiл аудан бойынша біркелкi немесе басты тұқымдар шоғыр-шоғыр болып орналасқан жағдайда жеке топтармен жүргiзiледi. Бір мезгілде бойлап өспей қалған, ауру және құрып бара жатқан ағаштарды шабу есебiнен басты тұқымдар қабатында да баяу қарқынды күтiп-баптау жүргiзiледi.

Ағаш шабудың қарқындылығы шырша мен майқарағайдың күйзелiске ұшырау дәрежесіне байланысты. Аз күйзелiске ұшыраған жағдайда қарқындылығы күштi ағаш кесу пайдаланылады;

9) жуандығы жоғары дәрежедегi таза шыршалы және майқарағайлы екпелерде өтпелi ағаш кесу таңдаулы ағаштардың өсуіне бөгет жасайтын нашар ағаштарды шабу жолымен жүргiзiледi. Екпелердiң жуандығын 0,8-ден кем мөлшерде төмендетуге жол берiлмейдi.

Аралас екпелерде олар таңдаулы қылқан жапырақты ағаштарды күтiп-баптау мақсатын көздейдi. Жапырақты ағаш тұқымдарының қоспасы шабылады және екпе құрамында 2 бірлікке дейiн жеткiзiледi.

Жоғарғы қабатта жапырақты ағаш тұқымдары қатысатын күрделi екпелерде өтпелi ағаш кесу кезiнде шырша мен майқарағайдың таңдаулы ағаштарын баптап-күту жұмыстары жүргізiледi. Жапырақты ағаштар қоспасы екпе құрамында 2 бірлікке дейiн азайтылады. Бір мезгiлде қайта жаңғыртуды қамтамасыз ету мақсатында майда тоғайларды сирету жүргізiледi.

Аралас және күрделi екпелерде екпелердiң жуандығын 0,7 кем мөлшерде төмендетуге жол берiлмейдi.

119. Қайың екпелерiнде күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу 14-кестеде келтiрiлген көрсеткiштер ескерiле отырып жүзеге асырылады:

1) бұтақшалы қайың ормандарын қылқан жапырақты тұқымдар (қарағай, майқарағай және шырша) араласқан тұқымдық аралас және күрделi екпелерге көшiру мақсатында жүзеге асырылады. Қылқан жапырақты ағаш тұқымдарының өскiні мен шыбықтарының мөлшерiне және оларды алқап бойынша орналастыру сипатына байланысты күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң біркелкi, белдеулiк немесе шоғырлық тәсiлдерi қолданылады. Ойпат жерлерде өсетiн орманды дала аймағының шоқ ағашты қайындықтарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу де желдiң өтiн азайту жолымен олардың астындағы учаскелердi тұщыландыруға олардың ықпалын күшейту мақсатында пайдаланылады (жоғарғы әдiспен), ал қалған шоқ ағашты қайыңдықтарда керiсiнше оларды қардың біркелкi бөлiнуiне жәрдемдесетiн екпелердiң жел өтiне ұшырауын күшейту жолымен (төменгi әдiспен) олардың қорғаныштық мәнiн күшейту мақсатында пайдаланады;

2) таза қайың шыбықтарында оларда басқа бағалы тұқымдар болмаған жағдайда жарықтандыру әдетте жүргiзiлмейдi.

Қарағай, шырша мен майқарағай араласқан қайың талдарында жарықтандыруды басты және неғұрлым бағалы тұқымдардың (оларды таза биотоптар күйiнде қалдырған жөн) қатысуын ұлғайту және ауру, өспей қалған, зақымданған және нашар бұтақшалы қайың ағаштарын, сондай-ақ қылқан жапырақты ағаш тұқымдарының көлегейлеп тастайтын ағаштарды жинау есебiнен екпелердiң қажет құрамын қалыптастыру үшiн пайдаланады;

3) тұқымдық және бұтақшалы қайың шыбықтарында тазарту артық жиiлiктi жою, бұтақшалардың кесiлген түбірде біркелкi орналасуын қамтамасыз ету және мүмкiндiгiнше тұқымнан өсiп-өнген ағаштар iшiнен таңдаулы нұсқаларды одан әрi өсiру үшiн iріктеп алу мақсатында жүргiзiледi. Оларда қылқан жапырақты және басқа да бағалы тұқымды ағаштардың қоспасын арттыруға бағытталған екпелер құрамын да күтiп-баптау одан әрi жалғасады.

Орман дақылдарында қайың 1 гектарда 6-8 мың дана болған жағдайда алғашқы ағаш кесудi өткізу кезiнде қордың 15-25 пайызын және бар ағаштардың 20-30 пайызын таңдап алу керек;

4) таза қайың екпелерiнде сирету жұмысын жүргiзу кезiнде қайыңның тұқымдық және бұтақшалы үлгiлерiнiң таңдаулы ағаштары қалдырылады. Ауру, бойлап өспей қалған және зақымданған ағаштар шабылады, қайыңның бұтақшалы ұялары сиретiледi, оларда 2-3-тен таңдаулы дiндер қалдырылады.

Аралас екпелерде таңдаулы ағаштар қайыңнан да, қоспасы екпе құрамында болуы қажет басқа тұқымдардан да iрiктеп алынады.

Өмiршең қылқан жапырақты өскiннiң жеткiлiктi мөлшерi болған жағдайда сирету арқылы қылқан жапырақты ағаш тұқымдарынан екiншi қабат қалыптастырылады, ал жоғарғы қайың шымылдығы көп мөлшерде сиретiледi, бірақ екпенiң жуандығы 0,7-ден кем мөлшерге төмендетiлмейдi;

5) өтпелi кесу қайың екпелерiнде сиретуге ұқсас жүргiзiледi. Таза қайың ормандарында өтпелi кесу кезiнде қайыңның таңдаулы тұқымдық және бұтақшалы ағаштарын күтiп-баптау жалғаса бередi. Аралас қайың ормандарында таңдаулы ағаштар сонымен бірге екпе құрамына қатысуы жөн болатын қылқан жапырақты және басқа да бағалы тұқымдар iшiнен iрiктеп алынады. Өсiп тұрған майда тоғай күтіп-баптау кезiнде сақталады, ал қажет болған жағдайда - жасартылады.

120. Көктерек екпелерiнде күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу 15-кестеде келтiрiлген көрсеткiштер ескеріле отырып жүзеге асырылады:

1) сүрекдiңдердi сауықтыру және таза көктерек тоғайларын қылқан жапырақты ағаш тұқымдары қатысатын аралас екпелерге ауыстыру мақсатында барлық қылқанжапырақты ағаштарды және өзегiн шiрiк шалмаған таңдаулы көктерек дарақтарын қалдыру және ауру, бойлап өспей қалған үлгілерiн жинау жолымен жүзеге асырылады;

2) жарықтандыру қарағаймен және балқарағаймен араласқан көктерек екпелерiнде ғана жүргiзiледi. Оларды жүргiзу кезiнде қажет тұқымдарды күйзелiске ұшыраудан барынша жарықтандыру үшiн екпелер жоғары қарқынмен біркелкi сиретіледi. Зақымданған бойлап өспей қалған қисық өскен және ұшарбасы көп, бағалы тұқымдарды көлегейлеп тастайтын көктерек дарақтары шабылып, оның таңдаулы үлгiлерi қалдырылады;

3) таза көктерек екпелерiнде тазарту жүргiзілмейдi. Аралас көктерек екпелерiнде тазарту кезiнде қылқан жапырақты ағаш тұқымдарының және шаруашылық тұрғыдан бағалы жапырақты ағаш тұқымдарының қоспасын, сондай-ақ көктеректiң таңдаулы сау даналарын күтiп-баптау жұмысы жүргiзiледi. Бағалы тұқымдарды көлегейлеп тастайтын көктерек шабылады. Көктерек шымылдығы астында қылқан жапырақты ағаш тұқымдары өскiнiнiң жеткiлiктi мөлшерi болған жағдайда осы шыбықтарды қылқан жапырақты-жапырақты екпелерге ауыстыру мақсатында көктерек шымылдығын қатты сирету жүргізiледi;

4) аралас және таза көктерек екпелерiнде сирету жүргiзу кезiнде күтiп-баптау бағалы тұқымдар мен көктеректiң таңдаулы ағаштарына жасалады. Таңдаулы ағаштар ретiнде діңнiң пiшiнi жақсы өсу сыныбы I-II көктерек ағаштары iрiктеп алынады. 1 гектар жерге алаң бойынша біркелкi орналастырылған 3000-3200-ден аспайтын мөлшерде таңдаулы ағаштар қалдырылады;

5) өтпелi ағаш кесу негiзiнен бонитет сыныбы I-ІІ көктерек екпелерiнде жүргізiледi.

Таза көктерек екпелерiнде өтпелi ағаш кесу кезiнде көктеректiң таңдаулы ағаштарын, аралас екпелерде - бағалы тұқымдардың қоспасын және көктеректiң таңдаулы ағаштарын күтiп-баптау жалғаса бередi.

121. Жалпақ жапырақты ағаш тұқымдары (емен, шаған, шегіршiн) қатысатын екпелерде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң барлық түрi басты тұқымдардың сақталуын қамтамасыз ету және оларға қатысуын көбейту мақсатында жүргiзiледi:

1) оларда жарықтандыру жүргiзу кезiнде басты тұқымдар төбесiнiң көлеңкеленуiн жою, бірақ бүйiрiнiң көлеңкеленуiн («тонын») сақтау қажет;

2) бұдан бұрын күтіп-баптау жүргізiлмеген, жоғарғы шымылдығы екiншi дәрежелi тұқымдардан (ақтерек, терек, қаратерек, ақтал) тұратын, жоғары дәрежеде пiсiп-жетілген жалпақ жапырақты ағаш тұқымдары (10-20 жыл) қатысатын шыбықтарда жоғарғы шымылдықты сирету оның қабысуын 0,4-0,5-ке дейiн төмендетiп жүргізiледi;

3) шегiршiн екпелерiнде таңдаулы ағаштарды iрiктеу кезiнде тұқымдық даналарға, ал өскiндiк екпелерде - жақсы тамырланған және дiңi мен ұшар басының пiшiнi таңдаулы ағаштарға артықшылық берiледi. Бұтақшаның ұясы сиретiледi. Айырланған, қисық өскен, ұшарбасы тым қоюланған және жуан бұтақтары бар, ұзақ тұрып қалған және орнықсыз (түбірiнде биiк тұрған) дарақтар аластатылады.

Ағаш кесу мүмкiндігінше вегетациялық кезеңнiң бас кезiнде жүргізiледi. Шегіршiннiң тiршiлiк етуге қабiлеттi даналарының жеткiлiктi мөлшерi жоқ шыбықтарда (өсiмдiктердiң көпшiлiгінде ұшарбастар тым нашар дамыған және олардың ұшарбастары қурап бара жатқан жағдайда) күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудi жоғарғы шымылдық тұқымдарынан екпелер қалыптастыруға бағдар ұстану керек.

122. Қаратерек пен ақтерек екпелерiнде күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу көктеректермен іс жүзiнде бірдей және 16-кестеде келтiрiлген көрсеткiштер ескерiле отырып жүзеге асырылады:

1) ақтерек екпелерiнде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудi жүргізу кезiнде төменгi бұтақтарды кесiп тастаған жөн;

2) қаратерек пен ақтерек екпелерiнде жарықтандыру әдетте жүргiзiлмейдi;

3) едәуір мөлшерде талдар қатысатын қаратерек пен ақтерек екпелерiнде тазарту негізiнен соңғыларын жинау есебiнен жүргiзiледi. Шыбықтарда таңдаулы ағаштарды iрiктеу кезiнде тұқымдық даналарға артықшылық берiледi. Бойлап өспей қалған, ауру және дiңiнiң пiшiнi нашар ағаштар аластатуға жатады. Сау ағаштар iшіндегі басқа ағаш тұқымдарының қоспасы сақталады;

4) сирету мен өтпелi ағаш кесудi жүргiзу кезiнде қаратерек пен ақтеректiң қалдырылған таңдаулы ағаштарын одан әрi күтiп-баптау жалғаса бередi;

5) терек дақылдарындағы оңтайлы құрылымға дүркін-дүркін қатты сиретудi жүргізу кезiнде қол жеткiзiледi.

Оларда күтіп-баптау мақсатында ағаш кесудi 4-5 жылда қайталай отырып 5 жастан 20 жасқа дейiн жүргiзу керек, өйткенi 20 жастан асқан екпелерде олар ерекше нәтиже бере қоймайды.

123. Ақтал екпелерiнде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу ұзындығы бойынша жеткiлiктi дәрежеде дамыған ұшарбастары бар жақсы өскен ағаштардан тұратын сүрекдіңдер ecipуге бағытталған, ол 16-кестеде келтiрiлген көрсеткiштер ескеріле отырып жүзеге асырылады:

1) ақтал екпелерiнде жарықтандыру әдетте жүргiзiлмейдi;

2) тазарту ағаштардың ұшарбастары қосыла бастайтын және олар биiктiгi бойынша айырмашылыққа ұшырайтын 6-10 жаста жүргiзіледi. Бұл ретте бойы өспей қалған ағаштар аластатылады. Ақталдың тұқымдық дарақтары сақталып оларды көлегейлеп тастаған өскіндерден босатылады. Бұтақшалы ақтал екпелерiнде бұтақшалар тым көбейiп кеткен жағдайда оны сирету бар дiндер санының 50 пайызына дейiн жинай отырып жүргiзiледi.

Ақтал дақылдарында тазарту табиғи жас шыбықтардағы сияқты жүргiзiледi;

3) ақталдың тұқымдық сүрекдiңдерiнде сирету 11-15 жаста жүргізiледi. Оларды жүргiзу кезiнде бойлап өспей қалған, кеуiп бара жатқан, дiнi мен ұшарбасының пiшiнi нашар ағаштар аластатылады, ал бұтақшалы екпелерде - бұтақшаның қалың ұялары сиретiледi және бар тұқымдық ақталды күтiп-баптау жалғаса бередi;

4) өтпелi ағаш кесу кезiнде ақталдың таңдаулы ағаштары неғұрлым дамыған iрi даналар iшiнен iрiктеп алынады. Бойлап өспей қалған, сондай-ақ басқалардың өсуiне бөгет жасайтын ағаштар шауып тасталады. Басқа шапшаң өсетiн тұқымдардың (терек, қайың және басқалары) қоспалары сақталады.

Күтiп-баптау мақсатында белгiлi бір түрдi кесудi қайталау әдетте қажет етiлмейдi.

124. Грек жаңғағы екпелерiнде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудің негiзгi мiндетi жемiс беруiн арттыру және қорғаныштық ролiн бір мезгілде сақтай отырып, олардың жай-күйiн жақсарту болып табылады. Оларды ұшар бастары жақсы дамыған гектардағы ағаштардың белгiлі бір мөлшерiн өсiру үшiн пайдаланады.

Грек жаңғағы екпелерiнде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу мынадай тәртiппен жүзеге асырылады:

1) жарықтандыру 7-8 жаста бір рет өткiзiледi. Бұл ретте екпелердiң артық жиiлiгiн азайту үшiн бойлап өспей қалған үсiкке шалынған және зақымданған өсiмдiктер аластатылады;

2) тазарту өсiмдiктердi алқапта біркелкi орналастыра отырып шаруашылық жағынан бағалы тұқымдары бар өсiмдiктердi iрiктеуді қамтамасыз ету үшiн жүргізiледi. Оларда ағаштардың емiн-еркiн тұруын қамтамасыз ету көзделедi, бірақ жуандығын 0,4-тен кемiтуге жол берiлмейдi;

3) грек жаңғағы екпелерiнде күтіп-баптау мақсатында ағаш кесудiң келесi кезеңiнде ағаштарда жақсы дамыған ұшарбастар қалыптастыруға және олардың жемiс беруi үшiн барынша толық жағдай жасауға күш жұмсалып, кесу ұшарбастардың 0,6 және одан жоғары мөлшерде түйiсуi жағдайында жүргiзiледi. Бір гектарға қалдырылатын ағаштар саны екпелердiң мынадай өлшемдерiне бағдар ұстана отырып, олардың нақты биiктеп өсуi бойынша белгiленедi:

 кестесінің жалғасы:

4) ағаш кесудiң әрбір кезеңi кезінде грек жаңғағы екпелерiнiң түйiсуiн кесу айналымының кезеңiн ескере отырып қалыптастыру керек, өйткенi келесi кесу сәтiне қарай ол 0,6-дан көп болмауға тиiс, ал кесуден кейiн 0,4-тен төмендемеуi тиiс. Күтiп-баптаудың кезеңдiлiгi екпелердiң 8 метрге дейiнгi орташа биiктiгiн 1 метрге, ал кейiннен - 2 метрге көбейту үшiн қажет кезеңге тең кезеңділiк қабылданады. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң соңғы тәсiлi ұшарбастардың түйiсуi күтiп-баптаудан кейiн 0,4-ке, ал 1 гектардағы ағаштар саны 40 данаға жеткiзiлетiн екпелердiң орташа биiктігі 14-15 метр болуы жағдайында жүргiзiледi.

Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу дер кезiнде жүргiзiлмеген екпелерде қалдырылатын ағаштар саны ағаш шымылдығының тиiстi дәрежеде түйiсуiн қамтамасыз ету үшiн көбейтіледi;

5) грек жаңғағы ағаштарын шабу негiзiнен ағаш шымылдығының төменгi бөлігiнде жүргізiледi. Ұшарбастары өте жақсы дамыған, биiк өскен, шаруашылық жағынан бағалы тұқымдары бар, мол жемiс беретiн, аурулар мен зиянкестерге қарсы төзімді дарақтар қалдырылады. 1 гектардағы 40-80 дана мөлшердегi таңдаулы ағаштар жер бетiнен 1,3 метр биiктiкте бояумен белгiленедi, оларда 1,5 метр биiктiкке дейiн дiңi тазартылады, сынған және зақымданған бұталары алып тасталады;

6) грек жаңғағының екпелерiнде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудi жүргiзу қатар аралықтардағы және дiң айналасындағы топырақты күтiп-баптаумен және кесiлген ағаштардың түбірлерiнен шығатын бұтақшаларды кесiп тастаумен ұштастырылады. Таңдаулы ағаштардың ұшарбастарын күтіп-баптау және олардың дiңдерiн қалыптастыру бақ үлгісiндегі дақылдарда жүргiзiлетiн жұмыстарға ұқсас жағдайда жүзеге асырылады.

14. Тау ормандарында күтiп-баптау мақсатында ағаш

кесудiң ерекшелiктерi

125. Тау ормандарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу олардың сапалық жай-күйiн арттыруға, қорғаныштық, эрозияға қарсы және суды реттеушілік маңыздарын сақтауға және жақсартуға бағытталған. Ол баурайлардың құламалылығы мен экспозицияларын, сүрекдiңнiң жуандығын және топырақтың төзiмдiлігін ескере отырып жүргізiледi. Онда тамыр жүйесi мен ұшарбасы жақсы дамыған төзiмдi ағаштардан тұратын әртүрлi жастағы және аралас екпелер құруға мүмкiндiгiнше ұмтылу керек. Тау ормандарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу кезiнде шағын тоғайлар сақталады және жасарту мақсатында ғана сиретiледi.

126. Тау ормандарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң қарқындылығы теңiз деңгейiнен биiктiктiң, баурайлар құламалылығының ұлғаюына, топырақтың төзiмдiлiгі мен қуаттылығының азаюына байланысты, сондай-ақ оңтүстiк баурайларда төмендейдi.

Құламалылығы 10о дейiн барлық баурайларда және топырағының қуаттылығы жеткiлiктi (70 см астам) құламалылығы 20о дейiн солтүстiк баурайларда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу жазық жерлердегi ормандардың осындай екпелеріндегі ағаш кесу сияқты жүргiзiледi.

Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу жүргiзiлгеннен кейiн екпелердiң қалдырылатын бөлiгiнiң жуандығын мына мөлшерден төмендетуге жол берiлмейдi:

солтүстік экспозициялардың 20о-қа дейiнгi баурайларында - 0,7;

оңтүстік экспозициялардың 20о-қа дейiнгi баурайларында - 0,8;

солтүстік экспозициялардың 20о-тан асатын баурайларында - 0,8;

оңтүстік экспозициялардың 20о-тан асатын баурайларында - 0,9.

Төзiмдiлiгi нашар топырақтарда (құмайт және құмды) және көшкiн болатын учаскелерде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу құлап қалуы мүмкiн жекелеген қисайған ағаштары шабумен ғана шектеледi.

Аралас шыбықтарда басты тұқымдарды екiншi дәрежелi тұқымдар көлегейлеп тастайтын кезде соңғыларының түйiсуiн солтүстiк экспозициялардың құламалығы 20о-қа дейiнгi баурайларында - 0,5-ке дейiн, оңтүстiк экспозицияларда - 0,6-ға дейiн, солтүстiк экспозициялардың құламалығы 21-30о-қа дейiнгi баурайларында - 0,6-ға дейiн, оңтүстік экспозицияларда - 0,7-ге дейiн төмендетуге жол берiледi.

Оңтүстік экспозициялардың баурайларында өтпелi ағаш кесу таза екпелерде жуандығы 1,0 болған жағдайда ғана жүргiзiледi.

Баурайлар құламалығы 30о асатын барлық экспозициялардың баурайларында сирету мен өтпелi кесу, құрып бара жатқан ағаштарды шабуды қоспағанда, белгiленбейдi.

15. Мемлекеттік орман қорының жекелеген санаттарының

орман учаскелерінде күтiп-баптау мақсатында ағаш

кесу ерекшелiктерi

127. Орман генетикалық резерваттары мен мемлекеттік орман табиғат ескерткiштерiн қоса алғанда, ғылыми маңызы бар орман учаскелерiнде және тұрақты сынақ алаңдары орналасқан орман учаскелерiнде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу жүргiзiлмейдi. Мұндай учаскелердiң айналасында қорғаныштық аймақтар құрылады, ал олардың өздерi ұқыпты күзетуге жатады.

128. Көне және эндемикалық тұқымдары бар, өнiмдiлiгі мен гендiк қасиеттерi бойынша бірегей сирек кездесетiн ерекше құнды орман алаптары мен ерекше қорғаныштық учаскелердiң ормандарына байланысты оларды күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу олардың өсiп-өнуi және табиғи қайта жаңғыруы үшiн жайлы жағдайлар жасауды көздейдi. Олар екiншi дәрежелi тұқымдардың ерекше құнды орман учаскелерiне терiс әсер етуiн болдырмауға және олардың орнықтылығын сақтауға тиiс.

129. Жаңғақ кәсiпшiлiгі аймақтарында және орман жемiс екпелерiнде, әдетте, оларды қалыптастыру үшiн ең жоғары және ұзақ уақытқа жемiс салу үшiн қолайлы жағдай туғызу мақсатында учаске алаңы бойынша ағаш шымылдығының болымсыз тұтасқан және тегіс орналасқан сүрекдiңнiң таза немесе болар-болмас араласқан екiншi дәрежелi тұқымдары қолданылады. Осындай екпелердiң түрлерiн қалыптастыру үшiн негізiнен мақсатты ағаш тұқымдарын күтiп-баптау арқылы біркелкi сирету әдiсi қолданылады.

130. Мемлекеттік орман жолақтарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу олардың орналасқан жерi мен жай-күйін ескере отырып жүргізiледі және олардың төзiмдiлігі мен тиiмдiлiгін арттыруға бағытталады. Су айрығының жолақтарында олардың cу реттегiш қасиеттерін күшейту үшiн жүргізiледi. Күтiп-баптау тұқымдардың өзара әсерi ескерiле отырып, екпе шымылдығының барлық бөлiктерiнде жүргiзiледi. 0,7-0,6 аспайтын ағаш кесудің тәсiлiнде екпелердiң тұйықталуын төмендетуге жол берiлмейдi.

Жер үсті ағыстарын жер астына ауыстыру және эрозиялық процестердiң алдын алу мақсатында өзен аңғарларындағы тік жар қабатының жағалауындағы алқаптарда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу тұтасуы 0,8-0,7 кем болмайтын екпелердi қалыптастыру үшiн жүргiзіледi.

Құм баурайының шымылдығында гидрологиялық жағдайлардың ерекшелiктерi мен минералдық қоректiлiктiң жеткiлiксiздігін ескеру қажет. Осындай алқаптарда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу кезiнде ағаш шымылдығындағы өскiндер мен 0,6 кем болмайтын екпелердiң тұтасуын мiндетті түрде сақтау қажет.

131. Жоғары рекреациялық жүктемені алып жүретiн әрi эстетикалық және орташа қорғаныштық маңызы бар қалалық ормандар мен орман парктерiнде күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу халықтың өмiр сүруi үшiн қолайлы ортаны сақтауға, мәдени-сауықтыру және спорттық iс-шараларды жүргiзуге бағытталған неғұрлым төзiмдi, ұзақ жасайтын, әсемдiк екпелер мен орман ландшафтарын қалыптастыруды көздейтiн жеке жобалар бойынша жүргiзiледi.

132. Парк ландшафтарын (ашық, жартылай ашық және жабық) қалыптастыру жөніндегі ағаш кесу әдiстерi сүрекдiңнiң құрылымы, шымылдығының тұтасуы және мақсатты тапсырмаларымен анықталады және табиғи екпелерге сияқты, жасанды екпелерге де қолданылады.

133. Елдi мекендер мен емдеу-сауықтыру мекемелерiнiң жасыл аймақтарында күтiп баптау мақсатында ағаш кесу ормандардың рекреациялық жүктемесiне төзiмдiлердi өсiруге бағытталған. Оларды жүргізу кезiнде мүмкіндігінше жапырақты тұқымдардың (2-3 бірлікке дейін) қоспасын сақтау және өрт пайда болған жағдайда төменгі жақтағы өрттің жоғарыға көшу ықтималдығын азайту мақсатында ұшарбасы төмен түскен ағаштарды тазартқан жөн.

134. Эрозияға қарсы ормандарда күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу табиғи процестер барысында олардың функционалдық құндылығы нашарлаған жағдайда ғана жүргiзiледi. Ағаш кесу режимi мен оларды жүргiзу тәсiлдерi тамыр жүйесi мықты әртүрлі жастағы, жуандығы жоғары (жуандығы 0,7-0,8) және аралас екпелердiң қажеттiлігін негізге ала отырып анықталады. Мұндай екпелерде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесуден сүректi сүйреу және тасу тек қысқы кезеңде ғана жүргізiледi.

135. Өзендер, көлдер, су қоймалары, арналар және басқа да су объектiлерi жағалауларындағы ормандардың тыйым салынған алқаптарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу аласа ағаштар түрiндегі бұталары бар, топырақтың жоғарғы қабатын тек бұзылудан сақтап қана қоймай, сондай-ақ тиiстi дәрежеде су қорғаныштық және реттеуiш рөлiн атқаруға қабiлеттi төзiмдi және көп жағдайда аралас екпелердi өсiруге бағытталған. Оларды жүргiзу кезiнде екпелердiң тұйықталуын 0,7-0,8-ден төмендетуге жол берiлмейдi.

Өзендер, көлдер және басқа да су қоймаларының жағалауларындағы алқаптарда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу жер үсті ағыстарын топырақ арасына ауыстыруға қабiлеттi жуандығы жоғары сүрекдiңдердi қалыптастыруға бағытталған.

Мұндай ормандарда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу мен сүректi сүйреу жер асты қатқан қысқы кезеңде басымырақ жүргiзiледi.

136. Халықаралық және республикалық маңызы бар жалпы пайдаланымдағы темір жол және автомобиль жолдарының, магистральды өткiзгіш құбырлары мен басқа да желiлiк құрылыстар жолақтарындағы қорғаныштық екпелерде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу осы объектiлердi қолайсыз табиғи құбылыстардан қорғауды күшейту, қоршаған ортаның ластануын және тұрғылықты халыққа олардың шулы әсерiн азайту мақсатында жүргізiледi. Олар күрделi нысандағы аралас екпелердi отырғызуға бағытталған. Қардың біркелкi төселуi мен қар басуды болдырмау үшiн бұл екпелердiң жоғарғы шымылдығы 0,6-0,7 жуандыққа дейiн сиретiледi, ал түктенетiн және топырақ қорғаныштық бұталар олардың толық тұйықталуы кезiнде 50 пайызға дейiн біркелкi сиретiледi. Жолға жанасқан енi 25-30 м орман пұшпағындағы технологиялық дәлiздердi кесуге жол берiлмейдi.

137. Халықаралық және республикалық маңызы бар жалпы пайдаланымдағы темір жол мен автомобиль жолдары бойындағы қорғаныштық орман алқаптарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу осы Ереженiң 136-тармағында келтiрiлгендей жүргізіледi.

16. Аграрлық мелиоративтік екпелерде күтім жасау

мақсатында ағаш кесу ерекшеліктері

138. Аграрлық мелиоративтiк екпелерде (дала қорғаныштық орман жолақтары мен басқа да қорғаныштық екпелер) күтiм жасау мақсатында ағаш кесу олардың бағытын ескере отырып және олардың мелиоративтiк маңыздылығын күшейту мақсатында жүргiзiледi. Олардың негізiнде орман белдеулерiнде жолақтардың мынадай құрылымдары құрылады әрі қолданады:

1) жел соғатын жолақтар - далада қарды біркелкi бөлу үшiн. Оларда дiңдердiң және жолақтың жер үстіндегi 1,5 метрлiк бөлігінiң арасындағы ашық жер көлемi 60-70 пайызды, ұшарбасы арасында - 15 пайызды құрайды. Мұндай жолақтарда қардың орташа биiктiгi қыс маусымының аяғында 80-90 см дейiн, ал қар шлейфінің жалпы ұзындығы ағаш биiктігiнiң 30 және одан көбіне дейiн жетедi;

2) өрнектелген - қатты желдер мен шаң дауылдарының терiс ықпалын әлсiрету үшiн. Оларда бүкiл профилi бойынша ашық жерлер көлемi (дiңдер мен ұшарбасы арасында) 25-35 пайызды құрайды. Мұндай жолақтарда қардың орташа биiктігі 90-140 см дейiн және қар жалының жалпы ұзындығы ағаш биiктігінің 15-29 дейiн жетедi;

3) жел соқпайтын (тығыз) - топырақты су эрозиясынан, ал тоғандар мен су қоймаларын лайланып кетуден қорғау үшiн - төтесiн ашық жерлерсiз. Оларда қардың орташа биiктігі 140 см жоғары, ал қар жалының жалпы ұзындығы 15 ағаш биiктiгiнен аспайды.

139. Қалыңдығы, тұқымдық құрамы мен жолақтардың жай-күйiне байланысты дала қорғаныштық орман жолақтарында жас шамасына қарай күтiм жасау мақсатында ағаш кесу үш кезеңге бөлiнедi:

1) бірiншi кезең - жолақтардың толық жанасуына дейiн - 3 жастан 6 жасқа дейiн, ал қылқан және қатты жапырақтылар үшiн - 6 жастан 10 жасқа дейiн (жарық түсіру);

2) екiншi кезең - жолақтардың тиiстi құрылымын қалыптастыру - 7 жастан 15 жасқа дейiн, ал қатты жапырақтылар үшін - 11 жастан 20 жасқа дейiн (тазарту);

3) үшiншi кезең - қажеттi құрылым мен тiршiлiк етуге қабілетті жолақтарды қолдау - 16 жастан бастап және одан жоғары, ал қылқан және қатты жапырақтылар үшін - 21 жастан бастап және одан жоғары.

140. Бірiншi кезеңде күтім жасау мақсатында ағаш кесу ұшар басының жанасу сәтiнен бастап басталады және басты тұқымдардың өсу жағдайын жақсартуға, оларды кедергі келтiретiн тұқымдар мен бұталардан босатуға бағытталады. Топырақ-климаттық жағдайға байланысты бұталардың 25%-дан 50%-ға дейiнi кесiледi. Бұталардың қалған бөлiгiн кесу жолақтың байқалған құрылымына байланысты олардың өсiмiне қарай жүргiзiледi. Бірiншi кезеңнiң соңына қарай 2500-4000, ал қою қызғылт топырақтарда - 1 гектарға 1500-2500 ағаш қалдырылады.

141. Екiншi кезеңде күтім жасау мақсатында ағаш кесудi жүргізу кезiнде басты тұқымдарға күтiм жасау жүргізiледi және тиiстi қар бөлу қасиеттерi бар дала қорғаныштық жолақтың нақты құрылымы қалыптастырылады. Бұл ретте құрғап қалған, ауруға ұшыраған, бүлiнген, кеуіп бара жатқан ағаштар, сондай-ақ басты тұқымдардың өсуiне кедергi келтiретiн өсiмтал тұқымдардың сау ағаштары кесiледi. 1 гектарға 2000-3000, ал қою қызғылт топырақтарда - 1500-2000 ағаш қалдырылады.

Жел соғатын құрылымы бар жолақты құру кезiнде басты тұқымдарға терiс әсерiн тигізетiн барлық бұталар кесiледi.

Көлеңкелi-сүрек түріндегі биiктiгі 1 м және бұталы-сүрек түріндегі биiктiгі 1,5 м орман жолақтарындағы барлық ағаштардың бүйiр бұталарын кесу жүргiзiледi. Бұл кезеңде жел соғатын жолақтар ұшар басы мен дiңдердегi жарық түсiру мөлшерiне бойынша, сондай-ақ қар бөлу қасиеттерi бойынша қалыптастырылады. Ол арқылы күтiм жасаудың қайталанушылығы және оның қарқындылығы реттеледi.

Өрнектелген құрылым жолақтарын қалыптастыру кезiнде бұталардың жартысына дерлігі жолақтың ұзындығы бойынша біркелкі кесiледi, ал бұталардың қалған жартысы біртiндеп жасартылады. Биiктiгi 1,0-1,5 м ағаш бөлiктерiнiң бүйiр бұтақтарын кесу жүргiзiледi. Сүрек шымылдығының ұшар басының тұйықталуы жарық түсіру мөлшерiмен және қар бөлу сипатымен реттеледi. Екпелердiң құрамына кiретiн жемiс ағаштарының ұшар бастарын жемiс салуын арттыру мақсатында сиреткен жөн.

142. Yшiнші кезеңде күтiм жасау мақсатында ағаш кесу жолақтың қажеттi құрылымын, өмiршеңдiгін және ұзақ жасауын сақтауды қамтамасыз етедi. Жолақтардың барлық құрылымында күтiм жасау мақсатында ағаш кесудi жүргізу кезiнде кеуіп бара жатқан, ауруға ұшыраған, бүлінген, басты тұқымдарға кедергі келтiретiн қатты әлсiреген ағаштар кесіледi. Шамамен 1500-2000, ал қою қызғылт топырақтарда 1 гектарға - 1000-1500 ағаштар қалдырылады. Осы кезеңде жолақтарда ағаштардың ұшар басының тұйықталуын 0,7-0,8-ден төмендетуге жол берiлмейдi.

Жел соғатын құрылым жолағында және оның айналасында қардың көп мөлшерде жиналуын болдырмау мақсатында күтім жасау мақсатындағы ағаш кесу кезiнде шеткi қатарларда орналасқан ағаштардың биiктiгi

2 м дейiнгі бұталары кесiледi.

Өрнектелген және жел соғатын құрылым жолақтарында үшіншi кезеңде оларды жасарту мақсатында бұталарды біртiндеп кесу жалғасады.

143. Эрозияға қарсы, су реттегіш және басқа да қорғаныштық екпелердi өсiру кезiнде күтiм жасау мақсатында ағаш кесу негiзiнен 0,8 кем болмайтын деңгейде сүрек шымылдығының тұйықталуын қолдау мақсатында жүргiзiледi. Ағаштардың төзiмдiлiгiн жоғарылатуға бағытталған, осындай алқаптардың шекараларында өсiрiлетiн екпелердiң шетіне күтiм жасау бір уақытта жүргiзiледi.

144. Сай-сала мен жыра маңындағы орман жолақтары мен алқаптарда сай-саланың баурайын көлеңкелеу, топырақтың шайылуын болдырмау және күтiм жасау мақсатында ағаш кесу арқылы олардың қар жинақтау функцияларын сақтау мақсатында бұталар мен екiншi қатардағы тұқымдардан орман шетiн сақтай отырып, орман шымылдығының жоғары тұйықталуын қолданады.

Сай-сала мен жыра екпелерiнде күтiм жасау мақсатында ағаш кесу қалың ормандардағыдай жүргiзiледi.

17. Орманға күтiм жасаудың басқа түрлерi

145. Орманға күтім жасаудың басқа түрлеріне екпелерде бұталарды кесу, орман шетiне күтім жасау мен аласа ағаштарға күтiм жасау жатады, бұл көбiнесе екпелерде күтiм жасау мақсатында ағаш кесудiң бірнеше түрлерiн жүргiзу арқылы байланысады.

146. Қылқан жапырақты екпелерде бұталарды кесу оның сапасын жақсартады және iскерлiк жоғары сортты сүректің шығуын жоғарылатады және жұмсақ жапырақты екпелерде iшкi шiрiктiң пайда болуының алдын алуға жәрдемдеседi, жабайы жемiс тұқымдарында, самырсын мен грек жаңғағында - жемiс берудi жақсартады, бұл негiзiнен орман шаруашылығы қарқынды жүргiзiлетiн аудандарда жүргiзiледi:

1) терек плантацияларында және кейбір жемiс ағаштарында төменгі бөлiгіндегі бұтақтар мен жас өскіндердің тармақтарын жою мiндетті болып табылады;

2) екпелерде бұтақтарды кесу әсiресе 10-12 жаста басталады және биiктiгі 6-7 метрге дейiн дiңдердi тазарту мақсатында өлiп қалған және әлсiреген бұталардың пайда болуына қарай 7-10 жыл сайын қайталанады;

3) бұтақтарды кесу дiңнiң бүйiр бетiмен қатар, қабық бетiнiң деңгейiнде жүргiзiледi. Бұл ретте қабыққа зақым келтiруге жол берiлмейдi, тегіс кесу керек.

Тұқымдар (терек) қатарынан қураған бұтақтарды жою қадамен қаптау арқылы жүргiзiлуi мүмкiн;

4) өсу кезең басталғанға дейiнгi ерте көктем бұтақтарды кесудi жүргiзу үшiн жақсы уақыт болып табылады. Жаз бен күздiң аяғында орманда саңырауқұлақ ұрықтарын жаппай себу жүргiзiлетiндiктен, бұл уақытта осы жұмыстарды жүргiзбеген жөн.

147. Орман шетiне күтiм жасау олардың белдеулерiнiң шекаралық төзiмдiлiгiн жоғарылату мақсатында жүргізiледi. Олардың көмегімен халық аз қоныстанған аудандарға жақын ормандарда орман шекарасы ағаштарда екпелердiң жуандығын 0,4-0,5-ке дейiн сирету арқылы енi 5-10 м белдеуде төмен иiлген ұшарбастарын құру жолымен «жабылады» және халық тығыз қоныстанған аудандарға, жолдарға және аңыздық, сабан және құрғақ шөп қалдырылатын ауыл шаруашылық жерлерге жақын ормандарда дала өрттерiнiң орман өрттерiне ұласып кетуiнiң алдын алу үшiн, керiсiнше, шеткi ағаштардың ұшар бастары төмен иiлген олардың бұтақтарын кесу арқылы көтерiледi.

148. Аласа ағаштарға күтім жасау орман мен құнды тұқымдардың өскiндерiнiң өмiрiнде оның атқаратын рөлiне байланысты жүзеге асырылады. Анық терiс әсер туғызған жағдайда ол сиретiледi, толық немесе iшiнара кесiледi, оң әсерi кезiнде - сақталады. Бірақ бұл шаралар аласа ағаштардың жалпы экологиялық функциялары мен жергiлiктi флора және фауна үшiн оның пайдасы ескерiле отырып жүргiзiледi.

18. Санитарлық мақсатта iрiктеп ағаш кесу

149. Санитарлық мақсатта iрiктеп ағаш кесу орман қорғаныштық iс-шараларына жатады және ағаштардың iшiнен өсу мерзiмi аяқталған ағаштарды және орман аурулары мен зиянкестерiмен бүлiнгендерiн тазарту жолымен сүрекдiңдердi сауықтыруға бағытталған және алдағы уақытта күтiм жасау мақсатында ағаш кесудiң қарапайым түрлерiн жүргiзу жоспарланбаған шұғыл араласуды талап ететiн санитарлық жай-күйі кезiнде тағайындалады.

150. Санитарлық мақсатта iрiктеп ағаш кесу төзiмдiлiгiнен айрылған екпелерде жүргiзіледi, мұндай екпелерде табиғи түрде қурағанмен салыстырғанда зиянкестердiң жаңадан қоныстануы, кеуiп кетуі, қурауы, жел сұлатпа, дауыл құлатқан, қар басқан, қар жапқан, аурулармен зақымданған, діңдік зиянкестер қоныстанған және Ағаштардың санитарлық жай-күйiнiң шәкiлiне сәйкес анықталған жай-күйінің 1,6-дан 3,5-ке дейiн орташа өлшемдi баллы бар ағаштар өсуiн тоқтатқанға дейiнгi өзге де жолмен бүліну пайда болуының жоғарлауы байқалады.

151. Санитарлық мақсатта iрiктеп ағаш кесу екпелердiң тұтастығы мен төзiмдiлігінiң бұзылуына әкелмеуi тиiс. Олай болмаған жағдайда екпелер санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесуге және қайта жаңғыртуға жатады. Санитарлық мақсатта iріктеп ағаш кескеннен кейiн екпелердiң жуандығы 0,5-тен төмен, ал шырша мен майқарағай екпелері үшiн 0,6-дан төмен болмауы тиiс. Қажет болған жағдайда орман патологиялық тексеру материалдарының негізiнде жуандығы одан әрi төмендетiлуi мүмкiн.

Гаузер қабық кеміргiшi мен микрофаг зақымдаған, жуандығының төмен болуы олардың табиғи жай-күйi болып табылатын екпелерде (арша, пiсте, сексеуiл және басқалары), сондай-ақ ландшафты ормандарда және Шренк шыршасының таулы ормандарында санитарлық мақсатта iрiктеп ағаш кесу кезiнде жуандықты 0,3-ке дейiн төмендетуге жол беріледі.

152. Санитарлық мақсатта iрiктеп ағаш кесудi жүргізу орман орналастыру деректерi немесе арнайы орман патологиялық тексеру негізiнде жоспарланады.

153. Ағаштарды кесуге iрiктеудi және таңбалауды орманшылар, олардың көмекшiлерi немесе учаскелiк техниктер (орман шеберлерi) жүргiзедi.

154. Өртпен, желмен, қармен мүлдем әлсiреген, орман игеру кезінде айтарлықтай бүлiнген ағаштар оларға дiңдiк зиянкестер қоныстанғанға және аурулармен зақымданғанға дейiн iрiктеуге жатады. Ірiктеп ағаш кесуге ағаштарды iрiктеу кезiнде ағаштың бүлiну (зақымдану) деңгейін, зиянкестер мен ауру қоздырғыштар биологиясының ерекшелiктерін басшылыққа алады.

155. Орман өрттерiнен кейiн санитарлық мақсатта ағаш кесуге ағаштарды iрiктеудi ұшар басының, дiңiнiң, түп табандарының отпен бүлiнуiн, ағаштардың жалпы жай-күйiн бағалай отырып жүргiзедi. Жас қарағайларда алғашқы екі жылда дiңдердегi күйiк биiктiгi (қабығы жұқа аймақтың төменгі бөлiгiнiң күйігі қауiптi), сондай-ақ құрғақ және өте құрғақ түрлерде - түп табандары мен тамыр мойындарының күюі (айналасының қауiптi деңгейi 75% немесе одан көп) ағаштардың тiршiлiк етуге бейiмдiлiгiнiң неғұрлым шынайы белгiлерi болып табылады. Балқарағай мен көктерек ұқсас сипатта бағаланады. От шалу салдарынан төзiмсiздеу шырша, қайың және майқарағай жалпы әлсiрейдi, келбетінен айрылады, қурайды. Өртеңдерде жедел ағаш кесуге құлаған ағаштар да жатады.

Санитарлық мақсатта iрiктеп ағаш кесуге ағаштар отпен бүлiнгеннен кейін шұғыл түрде кірісу қажет және кесуді көктемгi өртеңдерде - келесі жылдың 1 маусымына дейiн, ерте жазда - 1 тамызға дейін, кешiрек жазда және күзде - келесі жылдың 1 мамырына дейiн аяқтау қажет.

156. Жел сұлатқан ағаштарды тасу немесе сындыру кезiнде толық немесе iшiнара құлаған немесе сынған ағаштар тазартуға жатады; бұл ретте бүлінген орманды игеру мынадай мерзiмдерде аяқталуы тиiс: бүлiну қоңыр күзде және күзгі-көктемде болған кезде - 1 мамырға дейiн, көктемгi кезде - 1 шілдеге дейiн, ерте жаз кезiнде - 1 тамызға дейiн. Алаңы жағынан желсұлатқан және дауыл құлатқан көлемдi учаскелер ағаш кесу мерзімдерi мен кезектiлігін қадағалау арқылы өзгертiле отырып, 1-2 жылда игеріледі.

157. Қар және мұз қату салдарынан бүлiнген екпелерде ұшарбасының 213 және одан астамы бүлiнген ағаштар, сондай-ақ құлаған ағаштар мiндетті түрде кесуге жатады. Мұндай ағаштарды тазартудың ұсынылған мерзiмдерi - 1 шiлдеге дейiн, бірақ келесi жылдың 1 мамырынан кешіктiрiлмейдi.

158. Дiңдiк зиянкестер қоныстанған ағаштарды iрiктеу өрттермен, жел сұлатқан, қар басқан, қурап қалған, шамадан тыс ылғалданған, өндiрiстiк қалдықтармен, қылқан жапырақ кеміргіш жәндіктермен, тамыр шiруiмен және басқа да қауiптi аурулармен, өзге де себептермен немесе себептер кешенiмен бүлiнген немесе әлсiреген екпелерде пайда болған олардың көбею ошақтарында жүргiзiледi.

Зиянкестер жаңадан қоныстанған ағаштарды iрiктеу, таңбалау және кесу кезiнде ағаштардың құруының түрлi типтері кезiнде зиянды жәндiктердiң қоныстануын сипаттайтын белгiлердi, cүpeк тұқымдары мен зиянкестер түрлерiнiң биологиялық ерекшелiктерiн, аймақтық және ауа райының жағдайын басшылыққа алады, бұл ретте қылқан жапырақты тұқымдарда қабық кеміргiштердiң қоныстануы жетекшi индикатор болып табылады.

159. Тамыр аузы мен опенка бүлдiрген қылқан жапырақты екпелерде жай-күйінің III-IV-санатты ағаштары кесуге жатады, бұл ретте аталған аурулармен бүлінген және құрғап қалған ағаштарды iрiктеу кеуіп кеткен учаскелерде де жүргiзiледi.

Түбір шiрiктерiнiң ошақтары болған, дiң зиянкестерiнiң саны көбейiп кеткен жағдайларда ауру ағаштарды iрiктеудi жәндiктердiң даму мерзімдерi олардың биологиясының ерекшелiктерi, аурулардың таралу жайы, ошақтың кезеңi ескеріле отырып, жаңадан отырғызылған ағаштарды iрiктеуге тұспа-тұс келтiредi.

Емен ағаштары мен басқа да жапырақты екпелердегі опенка ошақтарында санитарлық мақсатта iрiктеп ағаш кесу осылай жүргiзiледi.

Тамыр ауруы ошақтарында санитарлық мақсатта ірiктеп ағаш кесудi басқа да қорғаныштық және орман шаруашылығы iс-шараларымен ұштастыру, сондай-ақ ағаш кесу қарқындылығы әрбір нақты жағдайға бойынша айқындалады.

160. Серянка - шайыр iсiгiмен зақымданған емен екпелерiнде бірiншi кезекте аурулардың жоғарғы деңгейiмен зақымданған (ұшар басының төменгi бөлiгіндегі зақым дiңнiң айналасының 2/3 қамтиды), қылқан жапырақтары сарғайған, дiңдiк зиянкестер қоныстанған, сондай-ақ Крафт бойынша өсудiң IV-V сыныптарының әлсiреген ағаштары iрiктеп алынуы қажет. Екiншi кезекте шыңдары құрғақ ағаштар кесiледi. Бүлiнудiң бастапқы деңгейiндегі ұшар басы сиреген және қалыпты қылқан жапырақтары бар ағаштар қарағайдың аурумен одан әрi зақымдануына қарай кесiледi.

161. Тамыр микозасымен зақымданған емен ормандарында

жай-күйiнiң IV-VI санатындағы ағаштары, сондай-ақ III-IV санаттың шегiршiн ағаштарының голланд аурулары ошақтарындағы ағаштар тазартуға жатады. Ағаш кесудi күзгi-қысқы кезеңде жүргізген дұрыс, бұл ретте осы ағаштарды iрiктеу және таңбалау зиянкестер жаңадан қоныстанған ағаштарды iрiктеу уақытына тұспа-тұс келтiрiледі әрi оны Уәкiлеттi орган бекiтетiн Ормандардағы санитарлық ережелермен айқындалған жәндiктердiң қауiптi түрлерiнiң биологиясын ескеретiн мерзiмдерде жүргiзедi.

162. Майқарағай, балқарағай және жапырақты тұқымдардың некроздың iсiк шалған ошақтарында ауру ағаштарды iрiктеу дiңнiң айналасының 1/2 астамы жаралармен зақымданған кезде, сондай-ақ кеуiп бара жатқан және кеуiп кеткен, дiңдiк зиянкестер қоныстанған немесе өңделген кездерде жүргiзіледi.

163. Қылқан жапырақты және шаруашылық тұрғыдан құнды жапырақ тұқымдары дiңдердiң шiрiк ауруларына ұшыраған кезде жемiс беретін ағаштар кесуге жатады. Қуыстары бар өмiршең ағаштар (3-5 дана/га дейiн) пайдалы құстар мен аңдардың қоныстануына ықпал ету үшін қалдырылады. Сол сияқты қуыс ағаштар қалдырылады, егер орманның осы учаскесiнде олар анықталса қауiптi зиянкестердiң этномофаг - жәндiктердiң баспанасы ретiнде қызмет етедi.

Дiңдiк шiрiктермен бүлiнген көктерек, қайың және тал екпелерiнде санитарлық мақсатта iрiктеп ағаш кесу ағаштардың жалпы бүлiнуi 20%-дан аспайтын кезде ормандардың құнды учаскелерiнде (орман паркі шаруашылығы мен санитарлық-гигиеналық ормандар) ғана жүргізiледi. Ормандардың барлық топтарындағы бұл екпелер дiңдiк шiрiктермен айтарлықтай зақымданған кезде аса құнды тұқымдардың сүрекдiңiне айырбастала отырып, қайта жаңғыртуға жатады.

164. Паразитті өсiмдiктерi - омела, ремневцветник немесе ломонос, арша және басқалар бар ағаштар келбетiн айтарлық жойған жағдайда ғана кесiледi; шамалы әлсiреген ағаштарда паразит зақымдаған бұтақтар кесіледi. Бұл жұмыстарды орман көбiнесе қысқы уақытта орындайды.

165. Атмосфераның өндiрiстiк ластануы (газданған, шаң басқан, түтiн шыққан) аймағында зиянды жәндiктердiң даму мерзiмдерiн ескере отырып дiңдiк зиянкестер қоныстанған ағаштарға, сондай-ақ жай-күйi IV-VI санаттағы ағаштарға кезең-кезеңiмен iрiктеудi жүргiзу қажет.

166. Механикалық жолмен бүлiнген ағаштар және тұяқты жануарлар бүлдiрген ағаштары бар екпелерде дiңдерi мен тамыр мойындарының жартысы және одан да көп мөлшерi зақымданған ағаштар (тамыр табандары бүлiнген кезде - олардың жер үстіндегі бөлiгiнiң жартысынан астамы), сүректiң шiрiкпен, мүйiздi кеміргiштермен немесе ағашты бүлдiретiн басқа да жәндiктермен бүліну белгiлерi бар, сондай-ақ сынған, құлаған, кеуіп бара жатқан және кеуiп қалған ағаштар кесуге жатады.

167. Шөлейт аймақтың тоғайлы ормандарында санитарлық мақсатта iрiктеп ағаш кесу ағаштардың 30%-на дейiн кеуiп кетуi және екпелердiң жуандығы 0,6-0,9 болған кезде жүргiзiледi. Осы ағаш кесуді жүргізу кезiнде ағаштың жуандығы 0,5-тен, ал тыйым салынған белдеулердегi өзендер жағалауы бойынша - 0,7-ден төмен болмауы тиіс. Тоғайлы ормандарды сауықтыруға бағытталған, зиянкестердi тікелей жоюға қатысты алдын алуды қамтитын неғұрлым тиiмдi iс-шара зиянкестер жаңадан қоныстанған ағаштарды iрiктеу болып табылады.

Тоғайларда ағаштарға зиянкестердiң қоныстануының негізгі белгілерi: өсiмінiң төмендеуi, өркендердің қысқаруы, жапырақтар көлемiнiң азаюы, ұшарбасының сиреуi болып табылады. Қосымша белгілері: мұртты қоңыз, зер қоңыз және дің ішіне жасырынатын басқа да зиянкестер құрттарының қабық астынан және сүректе жол салуы кезiнде шашылып түсетiн қоңыр түсті ұлпа; наманган және жиделік шұбар мұртты қоңыздар кеміретiн ағаш кертiктерi; ұзынша зер қоңыздардың жұмыртқа салатын қалпақшалары; зер қоңыздар (теректiк кішкентай, туран-гилдік ұзынша және өзбекстандық), наманган мұртты қоңызы және басқалар қоныстанған кезде пайда болатын қабығы жарылған, қарайып кеткен және сөлi (бляхтар) ағып жатқан орындар.

Ағаштарды таңбалауды жәндiктер ағаштарға қоныстана салысымен бірден бастау керек. Күнтiзбелiк мерзiмдер зиянкестер биологиясы басшылыққа ала отырып белгiленедi. Ағаштар кесу таңбаланғаннан кейiн 1-2 аптадан соң жүргiзiледi.

168. Ағаштарды сындыруды күзгі-қысқы кезеңде жүргiзу орынды. Сүректi тасып әкетудiң аяқталу мерзiмi мамырдың аяғына дейiн.

169. Таулы аймақтарда Шренк шыршалары екпелерiнде ашық сары, өткен жылда қылқан жапырақтары қарқынды түскен және селдiреген қабық кеміргiш ағаштар кесiледi. Жұмыстар күзде, қыста немесе ерте көктемде (наурыз, сәуiр) - зиянкестердiң жазда пайда болуына дейiн жүргізiледi. Оларды жүргiзу мерзімдерi ауа райы жағдайын, тік аймақтылықты және өзгелерiн ескере отырып нақтыланады.

170. Арша екпелерiнде қатты әлсiреген және зиянкестер қоныстанған, ұшарбасы 75%-ға селдiреген, сондай-ақ қылқан жапырақтары сарғайған ағаштар кесiледi.

19. Құндылығы төмен орман екпелерін, сондай-ақ

қорғаныштық, су сақтау және басқа да функцияларын

жоғалтқан екпелердi қайта жаңғыртуға байланысты кесулер

171. Құндылығы төмен орман екпелерiн, сондай-ақ қорғаныштық, су сақтау және басқа да функцияларын жоғалтқан екпелердi қайта жаңғырту бойынша ағаш кесулер орман көмкерген жерлердi тиiмдi пайдалануға бағытталған және сол жерде өсiп тұрған сүрекдiңдi неғұрлым өнiмдi әрi екпелердiң осы учаскелерде өсу жағдайына айтарлықтай сәйкес келетiн жаңа ұрпағына айырбастауды бiлдiредi.

Қазақстан Республикасы Орман кодексінің 44-бабы 2-тармағының 1)-6) тармақшаларында аталған мемлекеттік орман қорының санаттарын қоспағанда, олар мемлекеттік экологиялық сараптаманың оң қорытындысы болған кезде тек уәкiлеттi органның рұқсаты бойынша жүргізiлуi мүмкiн мемлекеттік орман қорының барлық санаттарында аталған кесулерді жүргiзуге жол беріледi.

172. Аталған кесулерді жүргiзудi қажет ететін ормандар алаңы негiзiнен кезектi орман орналастыру кезеңiнде анықталады. Қайта жаңғыртуға, әдеттегiдей, орманның өндiрістік (уақытша) типтерінің екпелерi, сондай-ақ түрлi себептермен бұзылған, ыдыраған, үлкен шаруашылық маңызы жоқ және өзiнiң қорғаныштық функцияларын толық орындаған, оларды одан әрi ұстау орынсыз болатын екпелер тағайындалады.

Құндылығы төмен екпелердi қайта жаңғырту арнайы дайындалған жоба бойынша жүзеге асырылады.

173. Құндылығы төмен екпелердi қайта жаңғырту кезiнде томарларды қопару арқылы немесе қопарусыз орман дақылдарын жаппай және топырақты белдеудi өңдей отырып, орман дақылдарын біртiндеп отырғызу әдiсi пайдаланылады.

Құндылығы төмен екпелердi қайта жаңғырту жөнiндегі жұмыстардың көлемiн есепке алу кесiлген сүрек қоры сияқты алаңы бойынша да жүзеге асырылады.

20. Жас талдар арасындағы бірлі-жарым ағаштарды кесу

174. Жас талдар арасынан бірлі-жарым ағаштарды кесу аралық пайдалану құрамына кiредi және негізiнен өзiнiң мақсатын орындаған тұқымдық ағаштар мен толық кесiлмеген түрдегi аналық екпелерден сақталған жекелеген ағаштарды жинауға бағытталған.

175. Бірлі-жарым ағаштарды кесу олардың бүлiнуiн болдырмайтын тәсілдер мен әдiстер арқылы жас талдардың жай-күйін және қалыңдығын ескере отырып жүзеге асырылады.

176. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың қорық аймақтары мен қорық ядросының және ерекше қорғаныштық учаскелердiң шекараларында өсетiн жас талдарда жай-күйi бойынша кесудi талап етпейтiн бірлі-жарым ағаштар кесiлмейдi.

4-тарау. Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде

өзге де ағаш кесулер

177. Өзге де ағаш кесулер (санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесу; су тораптарын, құбыр өткiзгiштердi, жолдар салумен байланысты орман алқаптарын тазарту; орман соқпақтарын салу, өртке қарсы жыралар жасау кезiнде; өтiмдi үйiндiлердi жинау) Қазақстан Республикасы Орман кодексiнiң 44-бабы 2-тармағының 1)-6) тармақшаларында санамаланған мемлекеттік орман қорының санаттарынан басқа, өзге де ағаш кесулерді жүргізуге мемлекеттік экологиялық сараптаманың оң қорытындысы болған кезде тек уәкiлетті органның рұқсаты бойынша жол берiлетін мемлекеттік табиғи резерваттарды тұрақты дамыту аймақтарын қосқандағы мемлекеттік орман қорының барлық санаттарында оларды жүргізу ережелерiне сәйкес жүргiзiледi.

21. Санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесу

178. Санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесулер орман аурулары мен зиянкестерiнiң жаппай етек алуы, орман өрттерi немесе басқа да қолайсыз табиғи құбылыстар салдарынан олардың өсуi толық тоқтап қалған жағдайға дейiн зақымданған орманды тазарту мақсатында жүргізіледi және әрi олардың зардаптарын жоюға, әрi оларда орман дақылдарын отырғызу немесе олардың табиғи қайта жаңғыруына жәрдемдесу үшiн орман алқаптарын тазартуға бағытталған.

179. Осы Ереженiң 15 және 16-қосымшаларына сәйкес анықталатын санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесу 3,6-дан 5,0-ке дейiнгі жай-күйiнiң орташа өлшемдi баллы бар, төзiмдiлiгi 3-сыныбының екпелерiнде жүргiзiледi.

Санитарлық мақсатта ағаш кесу, егер қалған зақымданбаған екпелердiң жуандығы 0,2-нi құраса және одан төмен болса, жаппай кесу деп саналады.

180. Санитарлық мақсатта iрiктеп ағаш кесу екпелердi ендi сауықтыра алмайтын және екпелер жуандығының 0,5-тен төмендеп кетуiне әкеп соғатын кезде жас шамасына қарамастан санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесу тағайындалады; шырша мен майқарағай екпелерi үшiн - 0,6-дан төмен (жiңiшкелiгi табиғи болмысы болып табылатын ағаш тұқымдары бұған қосылмайды).

Бүлiнген және әлсiреген, пiсiп-жетiлген екпелер олардың тiршiлiк ету қабiлетiнiң бұзылу дәрежесiне қарамастан бірiншi кезекте кесуге тағайындалады. Мұндай ағаш кесу басты мақсатта ағаш кесу тәртібімен жүргiзiледi, оларды жүргiзу кезiнде зиянкестердiң қауiптi түрлерi мен ауру ошақтарының көбеюiн болдырмау жөніндегі қосымша шаралар олардың биологиясы мен нақты жағдайларын ескере отырып қолданылады.

Қорғаныштық, су қорғау, санитарлық-гигиеналық және сауықтыру маңызы бар ормандарда (қала ормандары мен орман парктерi, қала маңындағы жасыл аймақ, басқа да елдi мекендер мен өнеркәсiп кәсiпорындары ормандары, сумен қамту көздерiн санитарлық қорғау округтерiнiң ормандары және курорттарды санитарлық қорғау аймағының ормандары, өзендер, көлдер, су қоймалары мен басқа да су қоймаларының жағаларындағы ормандардың тыйым салынған белдеулерi, эрозияға қарсы ормандар), сондай-ақ ерекше қорғалатын табиғи аумақтар ормандарында санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесуге өзiнiң мақсатты функцияларын толық жоғалтқан екпелер Қазақстан Республикасының Орман кодексiне сәйкес көзделген ерекше жағдайларда кейiннен ағашы кесiлген алқаптарда ормандарды бірiншi кезекте қалпына келтiрудi мiндеттi түрде жүргiзумен тағайындалады.

181. Санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесуге белгіленген екпелерде мiндеттi түрде орман мекемесiнiң бас орманшы, орманшы немесе оның көмекшiсi, орман патолог-инженерi, ал қажет болған жағдайда басқа да мамандар қатысатын орманды патологиялық зерттеу жүргiзiледi.

Тексеру материалдарын орман мекемесiнiң бас орманшысы бекiтедi.

Орман орналастыру кезiнде санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесуге белгiленген орман учаскелерi, егер бұған орман патолог-инженерi қатыспаса, сол сияқты тексеруге жатады.

182. Санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесудi жүргiзу кезiнде әрбір мөлдек алаңы 5 га-дан аспауы тиiс.

Санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесудi жүргiзуге рұқсатты уәкiлеттi орган бередi.

Кесiлетiн сүрек кеспеағаш қорының жылдық белгіленген лимиті есебiнен берiледi, ал қажет болған жағдайда одан жоғары болады.

183. Санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесу белгiленген әрбір орамда екпелердiң орман патологиялық жай-күйiнiң сипаттамасы үшiн тік бұрышты немесе ұзына бойына созылған сынақ алаңдары салынады және жалпы сынақ алаңы тексерiлетiн учаскенiң көлемi 100 га-ға дейiн болған жағдайда - оның алаңының 2%-нан; 100 га-дан жоғары болған жағдайда - 1%-нан кем болмауы тиiс.

184. Санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесудi жүргiзуге арналған рұқсатты алу үшiн мынадай құжаттама ұсынылады:

кесуге белгiленген екпелердi комиссияның тексеру немесе зерттеу актісi;

санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесудi қажет ететiн екпелердiң уәкiлеттi орган белгiлеген нысандағы жиынтық ведомосы;

биологиялық төзiмдiлiгiнен айырылған екпелерде қалдырылған сынақ алаңдарының уәкiлеттi орган белгiлеген нысандағы жиынтық ведомосы;

орамдарды, олардың алаңдарын көрсете отырып және сынақ алаңдарын белгiлей отырып, жаппай ағаш кесуге белгiленген учаскелерге арналған планшеттiң көшiрмесi.

185. Кесуге белгiленген екпелердi комиссия тексеру немесе зерттеу актiсiнде: мемлекеттік орман қорының қорғаныштық санаты, екпелердiң бағалау сипаттамасы, олардың бүлiну себептерi, жаппай санитарлық ағаш кесудi жүргiзу қажеттiгiнiң негiздемесi, кесу жеделдiлiгi және оны жүргізу белгіленген мерзiмдер, одан кейiнгi қайта жаңартуды қамтамасыз ету жөніндегі шаралар және аралас екпелердiң күйзелiсiн болдырмау үшін қажеттi іс-шаралар көрсетiледi.

Актiге комиссияның барлық мүшелерi қол қояды.

186. Санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесу кезiнде мынадай шарттарды сақтау қажет:

1) ағашы кесiлетін алқап оның өсуi табиғи түрде мүмкiн болмайтын жағдайда бірiншi кезекте орман дақылдарын отырғызуға тағайындалады;

2) аралас сау екпелердi орман патологиялық қадағалау белгіленедi, онда ауру және діңдік зиянкестер жаңадан пайда болған ағаштарды уақтылы тазарту және қоқыстардан тазарту жүргiзiледi.

187. Санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесудi талап ететiн жел сұлатқан, дауыл құлатқан, зиянкестер бүлдiрген немесе аурулармен зақымдану нәтижесiнде кеуіп кеткен өртеңдер немесе екпелер учаскелерi өрттердiң таралуын, зиянды жәндiктердiң көбеюiн болдырмау және сүректің техникалық сапаларын жоғалтпау мақсатында алаңдарды кесiлгеннен кейiнгi қалдықтар мен қоқыстардан ұқыпты тазартумен, мүмкiндiгiнше қысқа мерзiмде игерiледi.

188. Мемлекеттік орман қоры учаскелерiнде пайдалану үшін мүмкiн болатын жел сұлатқан, дауыл құлатқан немесе қылқан жапырақты кеміргiш жәндіктермен бүлiнген (кеуiп қалу және дiңдiк зиянкестердiң қоныстану белгiлерi болған кезде), сондай-ақ жоғары немесе төменгi дәрежелi өрттермен бүлінген қылқан жапырақты екпелер ағаш кесуге біріншi кезекте шығарылады.

22. Орамдық соқпақтар мен өртке қарсы жыралар салуға байланысты ағаш кесу

189. Орман соқпақтарын тарту мен өртке қарсы жыралар жасауға байланысты ағаш кесулер орман орналастыру материалдары, ормандардың өртке қарсы құрылғыларының бас жоспарларының негізiнде:

1) орман мекемелерінің орамдық желiлерiн бастапқы ұйымдастыру кезiнде;

2) орман мекемелерiнiң орман орналастыру разрядын өзгерту кезiнде;

3) орманды күзету және қорғау жүйесiн жақсарту мақсатына қарай айтарлықтай қайта қарау жағдайларында жүзеге асырылады.

190. Орамдық (жартылай орамдық) соқпақтар мен өртке қарсы жыралар салуға байланысты ағаш кесулер жаппай ағаш кесу тәртібіне сәйкес жүргiзiледi.

191. Орамдық соқпақтар мен өртке қарсы жыралар салуға байланысты ағаш кесу көлемi сүрек қоры мен ағаш кесу алаңы бойынша олардың нормативтiк ені мен ұзындығын негiзге ала отырып, айқындалады.

192. Өтімдi қоқыстарды жинау эстетикалық мақсаттарда және орман өрттерiнiң алдын алу, желсұлатпа, дауыл құлатқан, қар басқан, сондай-ақ ағаштардың механикалық бүлiнуiнiң болуы кезiнде орман зиянкестерi мен ауруларының көбеюi мен таралуын болдырмау мақсаттарында жүргiзiледi.

Бірiншi кезекте діңдік зиянкестер ошақтарының пайда болу қаупi бар жас шөпшектер, ағаштардың механикалық бүлiнген учаскелерi игерiледi. Игеру мерзімдерi зиянкестердiң негiзгi түрлерiнiң биологиясымен байланысады.

23. Су тораптарының, құбыр өткiзгіштердiң, жолдардың

құрылысына қатысты орман алқаптарын тазартуға байланысты

ағаш кесу; өзге мақсаттар үшін ағаш кесу

193. Мемлекеттік орман қоры учаскелерiнде су тораптары, құбыр өткiзгiштерi, жолдар, басқа да желiлiк құрылыстар (объектілер) құрылыс объектiлерi болып табылады.

Объектiлердi салу үшiн орман алқаптарын тазарту заң белгiлеген тәртiппен уәкілетті органның рұқсаты бойынша жаппай ағаш кесудi жүргізу тәртібiне сәйкес жаппай ағаш кесу жолымен жолақтар немесе алқаптар түрiнде жүзеге асырылады.

Орман алқаптарын тазарту бойынша ағаш кесу көлемi дайындалатын орман материалдарының саны бойынша есептеледi.

194. Осы Ереженi бұзуға кiнәлi тұлғалар Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жауапты болады.

                                                                                                                                1-кесте

Орманды дала мен далалық аймақтардың шоқ ағашты

ормандарында басты мақсатта пайдалану үшiн кесу

кестенің жалғасы

                                                          2-кесте

Қазақтың шағын адырлы қарағайлы ормандарында

басты мақсатта пайдалануға ағаш кесу

кестенің жалғасы

Ескертпелер:

1. ЕІК - ерікті іріктеп кесу, ЖК - жаппай кесу.

2. Құр. - құрғақ қарағайлар, жас. - жас, ыл. - ылғал.

3. Әртүрлі жастағы қарағайларды жаппай кесу кезінде (ЖК)

ормандардың өсіп-жетілген және қураған ағаштарының жиынтығы ғана

кесіледі.

                                                          3-кесте

Қазақтың шағын адырлы самырсынды ормандарында

басты мақсатта пайдалануға ағаш кесу

кестенің жалғасы

                                                          4-кесте

Аралды қарағайлы ормандарда басты

мақсатта пайдалануға ағаш кесу

кестенің жалғасы

Ескертпелер:

1. Әртүрлі жастағы қарағайларды жаппай кесу (ЖК) кезінде

ормандардың пісіп-жетілген және құраған ағаштарының жиынтығы ғана

кесіледі.

2. Аралды қарағайлы ормандарда қайың-көктерек шоқ ағаштарын

кесу орманды дала және далалық аймақтардың шоқ ағаштары

ормандарында басты мақсатта пайдалану үшін ағаш ережелеріне сәйкес

жүргізіледі (1-кесте).

                                                          5-кесте

Шөлейт, жайылма, тоғайлы және талды ормандарда

басты мақсатта пайдалануға ағаш кесу

кестенің жалғасы

                                                           6-кесте

Таулы ормандарда басты пайдаланымдағы кесу тәсiлдерi

кестенің жалғасы