“Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан
түрлері мен киiктерді сақтаудың және қалпына келтiрудiң 2005 - 2007 жылдарға арналған бағдарламасын бекіту туралы”
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 25 наурыздағы № 267 Қаулысы
"Жануарлар дүниесiн қорғау, өсiмiн молайту және пайдалану туралы" Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 9 шiлдедегі Заңына және "Киiктi қорғау және өсiмін молайту жөнiндегі қосымша шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінiң 2001 жылғы 19 шiлдедегi № 980 қаулысына сәйкес Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДI:
1. Қоса берiлiп отырған Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлері мен киiктердi сақтаудың және қалпына келтiрудің 2005 - 2007 жылдарға арналған бағдарламасы (бұдан әрi - Бағдарлама) бекітілсiн.
2. Облыстардың әкімдері:
1) Бағдарламаны iске асыру жөнiнде шаралар қабылдасын;
2) жыл сайын, келесi жылдың 10 қаңтарына Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігін Бағдарламаның iске асырылу барысы туралы хабардар етсiн.
3. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі келесi жылдың 10 ақпанына Қазақстан Республикасының Үкіметіне Бағдарламаның орындалу барысы туралы жиынтық ақпарат ұсынуды қамтамасыз етсiн.
4. Бағдарламаның орындалуын қамтамасыз ету бойынша бақылау және үйлестiру Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрi С.Ә. Үмбетовке жүктелсін.
5. Осы қаулы қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.
| Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі | Д. Ахметов |
Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2005 жылғы 25 наурыздағы
№ 267 қаулысымен
бекітілген
Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және
жойылып бара жатқан түрлері мен киiктерді сақтау
және қалпына келтiрудiң 2005 - 2007 жылдарға арналған
бағдарламасы
3. Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киіктер
таралымдарының қазіргі жай-күйіне талдау жасау және оларды қалпына келтіру проблемалары
4. Бағдарламаның мақсаты мен мiндеттерi
5. Бағдарламаны iске асырудың негiзгi бағыттары мен тетiгi
5.1. Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара
жатқан түрлерi мен киiктер санын тұрақтандыру жөніндегі шаралар
5.1.1. Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерiн
5.2. Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара
жатқан түрлерi мен киiктердi және олар мекендейтiн жерлердi сақтауға арналған
ерекше қорғалатын табиғи аумақтар
5.2.1. Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара
жатқан түрлерiн және олар мекендейтiн жерлердi қорғау бойынша
5.2.2. Киiктердi және олар мекендейтiн жерлердi күзету жөнiнде
5.3. Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара
жатқан түрлерi мен киiктердi есепке алу және олардың таралымдарының мониторингi
5.4. Халықаралық ынтымақтастық
6. Қажеттi ресурстар және қаржыландыру көздерi
7. Бағдарламаны iске асырудан күтілетiн нәтижелер
8. Бағдарламаны iске асыру жөніндегі iс-шаралар жоспары
Атауы Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және
жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердi сақтау
және қалпына келтiрудiң 2005 - 2007 жылдарға
арналған бағдарламасы
Бағдарламаны Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің Орын-
әзiрлеудiң басары - Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашы-
негiздемесi шылығы министрi А.С. Есiмовте 2003 жылғы 3 қазанда
болған кеңестiң № 17-64/002-318 (2.1-т) хаттамалық
шешiмi
Бағдарламаның Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министр-
негiзгi лігі, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
әзiрлеушісi министрлігі
Бағдарламаның Жаппай браконьерлiкке жол бермейтiн және
мақсаты Қазақстанның тұяқты жабайы жануарларының сирек
кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен
киiктерiнiң санын тұрақтандыруға және олардың
таралымдарын қалпына келтiруге негіз болатын
нормативтiк-құқықтық және ұйымдық-шаруашылық
шаралардың негiзiнде оларды сақтау және күзету
Бағдарламаның Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн
мiндеттерi және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердi
жаппай браконьерлiктi болдырмауды қамтамасыз
ететiн деңгейге дейiн күзетудi ұйымдастыру;
тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн
және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердi
сақтау жөніндегі заң шығару шараларын күшейту;
тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн
және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктер
санының шынайы, тиiмдi жыл сайынғы есебiн алуды
ұйымдастыру;
тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн
және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердiң
таралымдарына және тiршiлiк ортасына бақылау
(мониторинг) жүйесiн ұйымдастыру;
тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн
және жойылып бара жатқан түрлерiнiң гендiк қорын
сақтаудың және олардың оңтайлы санын айқындаудың
биотехнологиялық негiздерiн әзiрлеу бойынша ғылыми
зерттеулер жүргiзу
Бағдарламаны 2005 - 2007 жылдар
iске асыру
мерзiмi
Бағдарламаны Республикалық, жергілiктi бюджеттер және Қазақстан
қаржыландыру Республикасының заңнамасы тыйым салмаған өзге
көздерi тартылатын қаражат.
Бағдарламаны iске асыруға байланысты болжамды
қаржы шығындары үш жыл iшiнде -
844551000,0 теңге болады,
соның iшiнде:
1) республикалық бюджет:
2005 ж. - 175274000,0 теңге;
2006 ж. - 184038000,0 теңге;
2007 ж. - 193239000,0 теңге
2) жергiлiктi бюджет:
2006 ж. - 60000000,0 теңге
2007 ж. - 46500000,0 теңге
3) табиғат пайдаланушылармен қол қойылған
келісім шеңберiнде:
2005 ж. - 51000000,0 теңге;
2006 ж. - 62000000,0 теңге;
2007 ж. - 72500000,0 теңге.
Бағдарламаны Тоғай кермаралының, қарақұйрықтың, арқарлардың,
iске асырудан құландардың, киiктердiң санын тұрақтандыру және
күтілетін олардың таралу аймақтары бойынша сан өсiмiнiң
нәтижелер есептiк деректерiмен тiркелген таралымдарын
қалпына келтiру
Салалық бағдарлама "Қазақстан Республикасында салалық (секторальдық) және аймақтық бағдарламалар әзiрлеу және iске асыру ережесi туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінiң 2004 жылғы 26 ақпандағы № 231 қаулысының талаптарына және Қазақстан Республикасы Премьер-Министрiнің Орынбасары - Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрі А.С. Есiмовте болған кеңестiң хаттамалық шешімiне (Астана қаласы, 2003 жылғы 3 қазандағы № 17-64/002-318 (2.1-т.) сәйкес әзiрлендi.
Тұяқты жабайы жануарлар қазiргi кезде адамның назарын эстетикалық мақсаттар тұрғысынан да, селекциялық жұмыстар үшiн перспективалы объектiлер ретiнде практикалық тұрғыдан да, саны едәуір көп болған кезде - бағалы аңшылық объектiлерi (ет, тері, олжа, дәрi-дәрмектiк шикiзат) тұрғысынан да аударады. Тұяқты жабайы жануарлардың адам үшiн осындай зор маңызға ие бола отырып, ғасырлар бойы адамның олардың iзiн аңдығанына таң қалуға болмайды, түрлердің бір бөлiгi құртып жіберілді, ал кейбіреулерi жойылып кету алдында тұр.
Қазiргi кезде Қазақстан Республикасының Қызыл кiтабына тұяқты жануарлардың 9 түрi мен түр тармағы енгізілген, олар: қаратау арқары (Ovis ammo№ №igrimo№ta№a), тянь-шань арқары (Ovis ammo№ kareli№i), қазақстан арқары (Ovis ammo№ соllium), қызылқұм арқары (Ovis ammo№ severtzovi), алтай арқары (Ovis ammo№ ammo№), үстiрт арқары (Ovis ammo№ аrkаl), қарақұйрық (Gazella subgutturosa), тоғай кермаралы (Cervus elaphus bactria№us baktria№us), түркмен құланы (Eguus hemio№us o№ager).
Арқарлардың үш түр тармағы мен тоғай кермаралы құрып кетуге жақын, қалғандары таралу мен сан мөлшерi мәртебесiнiң II және III санаттарына жатқызылған, яғни азайып бара жатқан және сирек кездесетiн түрлер. Барлық түрлер мен түр тармақтарының таралу аймағы ала-құла және аз. Олардың таралымының жай-күйі қазiргі кезде иір ойықты қаруы, аса өтiмді автомобиль және қарда жүретін көлiгi, әсіресе жүрдек кросс мотоциклдерi бар браконьерлер тарапынан тым мүшкiл сипат алып отыр, бұл олардың таралымдарын сақтау үшiн алаңдаушылық туғызуда. Жануарлар дүниесiн күзетудің пәрмендi республикалық қызметі болмай отырған кезде жабайы құстарға, аңшылық олжаларына деген өскелең сұраным және сафари өткізуге құмартушылық барлық тұяқты жануарлар таралымдарының азып-тозуына түрткi болды, олардың санының мүлдем азайып кетуiне душар етiп, осы бағалы жануарларды толық құрып кету шегіне жеткiзді.
Сонымен бірге киіктердi сақтау үшiн қабылданған "Киiктi қорғау және өсімін молайту жөніндегі қосымша шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінiң 2001 жылғы 19 шілдедегi № 980 қаулысы 2005 жылға дейiнгi кезеңде киiктер аулауға тыйым салуды тағы да белгiледi, сондай-ақ қаулыда киiктің жыл сайын есебін алып отыру және киiктер санын сақтау жөніндегі iс-шараларды орындауға қаражатты ұлғайту көзделген.
Қабылданған шешiмдерге тиiстi бағасын бере отырып, олардың кеш қабылданғанын және киiктердi қорғау жөнiнде шаралар қолдану тұрғысынан алғанда оларға нақты сипат берiлмегенiн мойындау керек. Практика бір ғана тыйым салу шараларымен және қолданбалы сипаттағы жартыкеш шаралармен браконьерлiктi тоқтатуға болмайтыны туралы ащы шындықты тек қуаттап бердi. Киiктер таралымының азып-тозуының тыйылмауы Қазақстан Республикасының аумағында киiктердiң түр ретiнде толық жойылып кетуiне душар етуi мүмкiн екені аттөбеліндей мамандар тобына ғана емес, сонымен бірге дүниежүзілiк жұртшылыққа айдан анық болып отыр.
Жоғарыда айтылған жәйттер жинала келiп осы бағдарламаны әзiрлеу қажеттігін айқындап берді. Сонымен бірге 2003 жыл және Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінiң Орман және аңшылық шаруашылығы комитетi "Охотзоопром" ӨБ" республикалық мемлекеттік қазынашылық кәсіпорнының (бұдан әрi - "Охотзоопром" ӨБ" РМҚК) жұмыс істеп жатқан киiктер күзету қызметi киiктердi күзету мен олардың есебiн жүргізу жүйесiнің 2-3 жыл iшiнде киiктер санын нақты тұрақтандыра алатын, яғни оның таралымдарының азып-тозуын тоқтата алатын нобайларын дәлме-дәл белгілеп бердi. Таралымдардың азып-тозуын тоқтату таралымдарды бірқалыпты өсіп-өну деңгейіне дейiн қалпына келтіру және киiктердiң өз өсiмiн өзi молайтатын ресурстарын кәсiпшiлiк мақсатта пайдалану мүмкiндiктерi үшiн объективті негіз қалайды.
Салалық бағдарламаны әзірлеу кезiнде негізiнен Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігiнiң Орман және аңшылық шаруашылығы комитетiнiң (бұдан әрі - ҚР АШМ Комитетi) қор материалдары, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Зоология институтының (бұдан әрi - ҚР БҒМ Зоология институты) Қазақстан Республикасы Үкіметінiң 1998 жылғы 14 қазандағы № 1035 қаулысына сәйкес өткiзiлген 1998 - 2002 жылдардағы Қазақстан Республикасының Қызыл кiтабына енгiзiлген жануарларды шектеулi түрде алу мүмкiндiктерiн зерделеу жөніндегі ғылыми-зерттеу жұмыстарының материалдары және "Охотзоопром" ӨБ" РМҚК-нiң жануарлар дүниесін күзетуді ұйымдастыруының қазiргi тәжiрибесi пайдаланылды.
3. Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн
және жойылып бара жатқан түрлерi мен киіктер
таралымдарының қазіргі жай-күйіне талдау жасау
және оларды қалпына келтіру проблемалары
Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктер таралымдарының азып-тозуына түрткi болған факторлар негізінде олардың қазiргі жай-күйiне талдау жасай келiп, жануарлардың антропогендiк осалдығын айқындайтын олардың әрбір түрiнiң биологиялық ерекшелiктерiн бөліп алу қажет.
Киiктер санының ұзақ жылғы динамикасы қалың қарлы қаһарлы қыстар мен ауру-кеселдер осы түрдiң өмiр сүруiнiң бүкіл тарихы бойына ауық-ауық қайталанып отырғанын көрсетедi. Алайда бұрнағы жылдары жаппай қырылып қалғаннан кейiн жануарлар саны өз өсiмiн өзi молайта алатын аз ғана мөлшерiнiң сақталып қалуы және аса өсiмталдығы арқасында айтарлықтай тез қалпына келiп отырды. Ал қазiргi кезде киiк санының тұрақты түрде азайып бара жату үрдiсi байқалады. Бұл құбылыстың негiзгi себебi - жылдың барлық маусымында киiктiң таралу аймағының өн бойында браконьерлiктiң жаппай етек алуы. Шығыс медицинасында дәрi-дәрмектiк шикiзат ретiнде қолданылатын киік мүйiзiне деген сұраным браконьерлiктiң шашбауын көтеріп отыр. Мүйiздердi контрабандалық жолмен әкету 80-шi жылдардың аяқ шетiнде-ақ басталып күнi бүгiнге дейiн жалғасып келедi. Сонымен бірге киiктердi және тұяқты жабайы жануарлардың басқа да сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерiн етiн алу үшiн де аулайды. Тоқсаныншы жылдардың екiншi жартысында жануарлар күзетiнiң ведомстволық қана емес, тiптi республикалық қызметiнiң iс жүзiнде мүлдем болмауы жағдайды тым ушықтырып жiбердi.
Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердi сақтау проблемасы олардың таралу аймағының басқа мемлекеттерi үшiн де көкейкестi сипат алып отыр.
Мәселен, Қалмақстанда (Ресей Федерациясы) 1990 жылы "Черные земли" қорығы ашылды, мұнда негiзгі қызмет объектiсi киiк болып табылады. 2001 жылы "Киiктердiң қалмақ таралымын қорғау және сақтау жөніндегі төтенше шаралар туралы" Қалмақстан Республикасы Президентінің Жарлығы қабылданды, "Киiктердi қорғау" туралы республикалық Бағдарлама жасалды.
Жүргiзiлiп жатқан зерттеулердiң негізгi бағыттары: әсiресе күйлеу мен төлдеу кезеңiнде киiктердiң биологиясын зерттеу, оларды жыл бойына аумақ бойынша бөлу, табиғи-климат факторларын, жемшөп базасын, жыртқыш аң-құстардың, мазалау факторларын ескере отырып, жануарларды белгілi бір жерге тұрақтандыру болып табылады. Жобаның әлеуметтiк бағытына - жергiлiктi халықтың киiктердi қорғауға деген мүдделiлігін анықтауға зор маңыз берiлуде.
Осы Бағдарлама шеңберiнде Киiктердi қолда өсiру орталығының негiзi қаланды, ол киiктердiң еуропалық таралымының генетикалық қорын сақтауға, киiктердiң жасанды таралымын алып, оларды қолға үйрету болып табылады.
2004 жылы Қырғызстан Республикасында арқарлар таралымдарын зерттеу, сақтау және ұтымды пайдаланудың 2004 - 2008 жылдарға арналған бағдарламасы жасалды. Бағдарламаның мақсаты Қырғыз Республикасында мекендейтiн арқарларды, олардың таралу аймақтарын, қазiргi жай-күйiн, мекендеу жағдайларын және қоныс аудару жолдарын, олардың таралымдарын зерттеу және жүйелi түрде жiктелiп отыруына баға беру, олардың санын және мекендеу тығыздығын анықтау, республикада арқарлардың таралымдарын сақтау және ұтымды пайдалану жөнiнде ұсыныстар әзiрлеу болып табылады.
Өзбекстанда 1960 жылы Нұратау мемлекеттік қорығын ұйымдастырғаннан кейiн қызылқұм арқарларының саны қалпына келе бастады. 90-шы жылдардың бас кезiнде осы қорықта осы қосымша түрдiң 1000-дай арқары мекендедi.
1) Түрдiң жануарлар дүниесi жүйесіндегі жағдайы
Тоғай кермаралы (Cervus elaphus bactria№us) - Сүт қоректiлер класы, Ашатұяқтылар отряды, бұғы тұқымдастар өкiлi.
Тоғай кермаралы немесе бұхар бұғысы кермаралдың барынша сирек кездесетiн түр тармақтарының бірi және Қазақстан мен Орта Азияның шөлейт аймағының өзен аңғарындағы тоғайлы ормандарында мекендеуге бейiмделген бірден-бір түрі болып табылады.
2) Түрдің мәртебесi, оның таралу аймағы
Тарихи замандарда бұхар бұғысының таралу аймағы Амудария мен Сырдария өзендерiнiң аңғарларындағы биотоптарды, Қызылқұмды және Оңтүстiк Арал өңiрiн қамтыған. Қазақстанда бұхар бұғысы Сырдария өзенiнiң төменгi және орта ағысындағы өзен аңғарының ормандарында және Қызылқұмда мекендеген. Нақ осы бұғының Қаратауда (Сырдариядағы) және Сарысу өзенiнiң төменгi сағаларында мекендегенi ғажап емес. Бірақ өзен аңғарындағы биотоптарды игеру салдарынан, әсiресе XX ғасырдың орта тұсында Амудария және Сырдария өзендерiнiң атырабындағы ормандарды отау және жерлердi жырғу салдарынан бұхар бұғысының таралу аймағы мен саны мүлдем азайып кетті. 60-шы жылдардың орта тұсына қарай бұхар бұғысы Орта Азия республикаларында, Амудария атырабында "Жолбарыс арқалығы", "Арал-Пайғамбар" қорықтарында және Дарғаната жерiнде ғана сақталып қалды, мұнда олардың жалпы саны 350 - 400 дарақтан аса қоймады.
Қазақстан фаунасының ұдайы жұтаңдануына алаңдаған Қазақстан Зоология институтының ғалымдары тоғай кермаралын Сырдария өзенiнiң аңғарына қайта бейiмдеп, кейiннен оны Шу, Іле, Шарын, Шелек, Қаратал, Ақсу және Қара Ертіс өзендерінің жазықтарына жерсiндiру қажеттiгін негiздеп бердi. 1981 жылғы наурызда 22 бұхар бұғысы Тәжiкстаннан бұрынғы Қазақ ССР Министрлер Советiнiң Шаруашылық басқармасының Қарашеңгел мемлекеттік аңшылық шаруашылығына әкелiнiп, мұнда олар қоршауда ұсталды. Қарашеңгел мемлекеттік аңшылық шаруашылығын күзетудiң ерекше режимi әкелiнгеннен кейiн бес-ақ жылдан соң олардың санын 60 дараққа 1991 жылға қарай (яғни 10 жылдан кейiн) 120 дараққа дейiн көбейтуге мүмкіндік берді. 2001 жылғы наурызда шаруашылық ауқымында ғана кемiнде 300 бac бұхар бұғысы есепке алынды. Сонымен бірге 40 - 50 бұхар бұғысы мемлекеттік аңшылық шаруашылығына iргелес жерлерде мекендейдi, осының нәтижесiнде Қазақстандағы бұхар бұғысының жалпы саны қазiргі кезде 350-ге жуық дарақты құрайды. Сөйтiп, сыртқа шығарылған алғашқы жылдары бұхар бұғысы таралымының табиғи өсiмi 18,5 пайыздан 22,8 пайызға дейін болды. Қазiргi кезде бұхар бұғысының Қарашеңгел таралымында 54,4% ұрғашы бұғы, 25,7% еркек бұғы және 19,6% төл бар. Соңғысы бұғыларда таралымның өсiмi қазірге дейiн өткен жылдар деңгейiнде қалып отырғанына айғақ болады.
Соңғы тоғай кермаралдары Қазақстан аумағында өткен ғасырдың 50-шi жылдарының орта тұсында құрып кеткен болатын. Қазiргi кезде бұғылардың жерсiндiрiлген тобы Iле және Сырдария өзендерiнiң орта ағысында бар.
XIX ғасырдың аяғына дейiн тоғай кермаралы Сырдария өзенiнiң орта және төменгi ағысының сағасында - Арал теңiзiнен Қызылорда қаласына дейiн үйреншiктi түр болды, оның өзен ағысының жоғарғы сағасында да мекендегенi туралы деректер бар. XX ғасырдың бірiншi жартысында тоғай кермаралы Қазақстанда iс жүзiнде құрып кеттi; соңғы бұғылар Сырдария өзенiнiң атырабында 1956 жылы өлтiрiлдi. 1981 жылы ол Iле өзенінiң орта ағысының сол жағалауында - Қарашеңгел мемлекеттік аңшылық шаруашылығында жерсiндiрiлдi.
3) Мекендеу ортасының жай-күйi
Мекендеу ортасы - шөлейт аймақтар өзендерінің аңғарларында өсетін тоғайлы ормандар мен қамыстар. Қызылқұм шөлiнiң шет жақтарында сексеуіл жыңғылдарында мекендедi, бірақ шөлде судың жоғалып кетуiне байланысты Сырдария өзеніне қайта оралды. Шөлейт аймақтардың өзендерi аңғарларының шаруашылық мақсатта игерiлуiне және олардың реттеліп отыруына байланысты өзен жайылмасындағы ормандарының алқабы едәуір қысқарып кеттi. Көлемi шағын учаскелерге ғана адам қолы тиген жоқ.
4) Табиғи өсiмi: көбею мерзiмдерi мен жағдайлары, өсімталдығы, жыныстарының ара-қатынасы, өсiмiн молайтудың тиiмділігi, табиғи өлiм-жiтiмi және оның себептерi
Сырдария жайылмасында тоғай кермаралдары маусымдық қоныс аударып отырды. Қызылқұмда судың жоғалып кетуiмен олар шөл даладан Сырдария өзенiне барып, қар түскеннен кейін ғана кері оралатын. Тәжiкстанда, "Томит" таулы қорығында тоғай кермаралдары жапырақты ағашты ормандар мен жемiс ағаштары екпелерінің белдеуiнде мекендеп, қарсыз мезгілде биiк таудағы аршалықтарға дейiн көтеріледi. Қарашеңгелде бұлтты ауа райында жануарлардың бір бөлiгi күндiз де жайылғанымен, негізiнен таңертеңгiлiк және кешкiлiк мезгілдерде ширақтық танытады. Қыркүйек-қазанда күйлейдi, мамыр-маусымда төлдейдi. Көбінесе бір бұзау табады, 2 бұзау табу - сирек. Ұрғашы бұғылардың бір бөлігi шағылысуға тұңғыш рет 1,5 жаста қатыса берсе де, жыныстық жағынан 2,5 жаста жетiледi. Негiзгi қорегі - әртүрлi шөптер, бұталар мен ағаштардың жапырақтарын, өркендерiн және жемiстерiн сирек жейдi. Азықтандыру алаңдары мен егістiктерде жақсы қоректенедi. Бәсекелестерi - елік, қабан. Жаулары - қасқырлар мен қаңғыбас иттер; жаңа туған бұғы бұзауларына түлкi қауiпті.
5) Түрді жасанды жолмен көбейту және оны қолдану қажеттiгi
Алматы хайуанаттар паркiнде қолда ұсталатын олар ойдағыдай көбеюде.
2000 жылы Дүниежүзілiк жабайы табиғат қорының қаражатына Оңтүстiк Қазақстан облысының Түркiстан ауданында Сырдария өзенiнiң жайылмасында бұхар бұғысын өсipу үшiн қоршалған орын салынды. Осы питомниктiң негiзгi мiндетi бұхар бұғысын көбейтiп, кейiннен жануарларды Сырдария өзенiнiң жайылмасына жiберу, яғни бір кездерi ол мекендеген жерлерде осы тұяқты жануардың таралу аймағы мен санын қалпына келтiру болып табылады. Питомниктiң өсiм молайту табыны "Бұхар бұғысын (жойылып кету қатерi төнген түр) сақтау мен өсiмiн молайтудың экологиялық және физиологиялық негiздерi" I№TAS-96-1289 жобасы берген қаражатқа Қазақстан Республикасы Үкіметі Шаруашылық басқармасының Қарашеңгел мемлекеттік аңшылық шаруашылығынан сатып алынған жануарлардан және Қарашеңгел мемлекеттік аңшылық шаруашылығы питомникке тегiн берген бұхар бұғыларынан қалыптастырылды. Қазiргі кезде бұхар бұғысының өсiмiн молайту жөніндегі Түркiстан питомнигiнде 9 бұғы (6 ересек ұрғашы, 2 еркек бұғы және 1 төл (ұрғашы) бар.
6) Тоғай кермаралы санының және оның таралымының жай-күйiнiң салыстырмалы динамикасы
Қазақстандағы тоғай кермаралының бұрынғы саны туралы мәлiметтер жоқ. 20-ғасырдың бас кезiнде Сырдария өзенiнiң атырабында жыл сайын бірнеше дарақ ауланып отырған. 80-жылдардың орта тұсында Қарашеңгел мемлекеттік аңшылық шаруашылығында олардың саны 60 дарақты құрады, ал 90-шы жылдардың аяғына қарай бұғылар саны 300 дараққа дейiн көбейдi.
1) Түрдiң жануарлар дүниесi жүйесіндегі жағдайы
Қарақұйрық (Gazella subgutturosa) - Сүт қоректiлер класы, Ашатұяқтылар отряды, Қуыс мүйiзділер тұқымдастарының өкiлi.
Қарақұйрықтар басқа да жабайы және шөп қоректi үй жануарларымен бірге қуаңшылық аймақтардың экологиялық жүйесiнде өсiмдiктiң негiзгi тұтынушылары болып табылады және, егер осылай тұтыну жол берiлетiн өлшемнен асып кетпесе, оның шығымдылығын арттыруға жәрдемдеседi. Ұзақ жылғы практика көрсетіп бергенiндей, қарақұйрықтардың бір бөлiгін алу, егер түрдiң табиғи өсiмi биологиялық тұрғыдан рұқсат етiлетiн шекте жүргiзiлсе, оған нұқсан келтiрмейдi.
2) Түрдiң мәртебесi, оның таралу аймағы
Сирек кездесетiн түр. Бірқатар аудандарда саны мен мекендейтiн жерлерi қысқаруда.
Оның таралу аймағының солтүстiк бөлiгі орналасқан Қазақстанда киiктер тегiнiң және киiктер тұқымдасшасының бірден бір өкiлi.
20-ғасырдың орта тұсына дейiн Қазақстанның іс жүзінде барлық жартылай шөлейт және шөлейт аймақтарында мекендеді, Каспий теңiзiнен Iле ойпатына дейiн тұтас бір таралу аймағы болды. Солтүстiк шекара 47-параллельдiң бойымен өттi, қазіргі кезде таралу аймағының үлкен бөлiгінде ол оңтүстiкке қарай алыстап кеттi. Жекелеген оқшау таралымдар: Iле ойпатында, Тауқұм, Мойынқұм, Қызылқұм және Үстiрт-Маңғышлақ таралымдары пайда болды.
Осы жылдар iшiнде Қазақстанда қарақұйрықтың жалпы саны кемінде 200 мың дарақ болды, және де осы мөлшердiң жартысына жуығы Арал-Каспий су айырығындағы шөл даланың үлесiне тидi. 60-70-жылдары Қазақстан аумағын шаруашылық мақсатта қауырт игеру, сондай-ақ осы кезеңде бірнеше аязды қалың қарлы қыстың болуы 70-жылдардың аяғына қарай республикада 10 мыңдай ғана қарақұйрықтың қалуына душар етті, түрге құрып кету қатері төндi, мұның өзі оны Қазақстан Республикасының Қызыл кiтабына енгізуге түрткі болды.
Қарақұйрық саны мен мекендейтін жерлерi барлық жерде бірдей қысқарып бара жатқан сирек кездесетiн түр ретiнде Халықаралық Табиғат Қорғау Одағы мен Қазақстанның Қызыл кiтаптарына енгізілген.
3) Мекендеу ортасының жай-күйi
Мекендейтiн жерлерi - кеуiп қалған су арналары кесiп өтетін, сексеуiл, жүзгiн, терiскен жыңғылдары көмкерген бекiген құмтөбелер, қиыршық тасты және сазды шөл далалар немесе сексеуiлді не тасбұйырғындық жайылымдары бар ашық қиыршық тасты кеңiстіктер. Аласа құрғақ тауларда және жартастардың жазық жерлерiнде кездеседi. Мекендейтiн жерлерiне қойылатын негiзгi талап - суаттардың болуы, қыста қардың қалың болмауы және жердің жақсы қорғаныштық қасиеттері. Қарақұйрықтың тiршiлік ортасының жай-күйі әбден қанағаттанарлықтай дәрежеде. Соңғы он жылда үй жануарлары санының қысқаруына және жайылым жерлердiң аз пайдаланылуына байланысты қазiргi кезде Қазақстанда қарақұйрықтың таралу аймағының өн бойында өсімдiктердiң қалпына келуi және жайылымдардың жақсаруы байқалады.
4) Табиғи өсiмi: көбею мерзiмдерi мен жағдайлары, өсiмталдығы, жыныстарының ара-қатынасы, өсiмін молайтудың тиiмділігi, табиғи өлiм-жiтiмi және оның себептерi
Жартылай отырықшылық күйде өмiр сүреді, шектеулi, бірақ жүйелi түрде маусымдық қоныс аударып тұрады. Күйлеу кезiнде (қараша-желтоқсан) еркек қарақұйрықтарға белгілi бір аумақты иелену тән. Ұрғашы қарақұйрықтардың бір бөлiгi шағылысуға 6 - 7 айдан, қалғандары - 1,5 жастан, еркек қарақұйрықтар 2,5 жастан бастап қатыса алады. Төлдері сәуір-шілдеде туады, жаппай төлдеу мерзiмі - мамыр айы. Қоректенетiн өсімдiктердiң түр құрамы мекендеу аймағына байланысты және жыл бойына өзгерiп отырады. Қарақұйрықтардың гельминтоздардан едәуір мөлшерде қырылып қалуы тіркелмеген, аурулар iшінде көп өлiм-жітiмге ұшырауына туляремия, ауысыл, қой шешегі, хайуанаттар паркінде - некробацилез себеп болуы мүмкiн. Негiзгi жауы - қасқыр, сондай-ақ шопан иттерi, төлiне - түлкi, шибөрi, шұбар және қамыс мысығы, iрi жыртқыш құстар қауiптi. Бәсекелестерi - қойлар, киiктер, шөл кеміргіштерi.
5) Түрдi жасанды жолмен көбейту және оны қолдану қажеттiгi
Өзбекстан мен Түркменстан питомниктерiнде ойдағыдай өсiрiлуде. Қазақстанда Алматы хайуанаттар паркiнде бағылды. Бұл әдiс шаруашылық мақсатта пайдалану үшiн мамандандырылған фермаларда өсiру үшiн пайдаланылуы мүмкiн.
6) Қарақұйрық санының салыстырмалы динамикасы және оның таралымының жай-күйi
30-жылдардың орта тұсында Қазақстанда 200 мыңдай қарақұйрық, Олардың 100 мыңы Үстiртте және Маңғышлақта мекендедi. Браконьерлiктің етек алуы, жұттар, iндеттер 70-жылдардың аяқ шетiне қарай республикада 10 мыңдай ғана қарақұйрықтың қалуына әкеп соқты. 90-жылдардың аяғында Қазақстанда 30-50 мың қарақұйрық, оның 20-25 мыңы Маңғыстау облысының аумағында мекендедi. Браконьерлер қарақұйрыққа елеулi қатер төндiредi. Бұл, сiрә, осы заманғы таралу аймағының көп бөлiгiнде осы тұяқты жануар санының азайып кетуiнiң негiзгi себебi болып табылады.
Түрдi қорғау жөнiнде жасалған iс-шаралар жүйесi өз нәтижесiн бердi. Қарақұйрықтарды заңсыз аулағаны үшiн қылмыстық жауапкершiлiк белгiлендi, бірқатар қорықтар мен қаумалдар түрдiң мекендейтiн жерлерiн де, күзетiлетiн аумақтар шегiне келiп қалған оның топталымдарын да күзетке алды, олар: Барсакелмес, Үстiрт қорықтары, "Алтын Емел" мемлекеттік ұлттық табиғи паркi, Ақтау-Бозашы және Андасай қаумалдары. Қазақстанның аса iрi зоологиялық ғылыми-зерттеу орталығы - ҚР БҒМ Зоология институты түрдiң экологиясы мен этологиясы және республикадағы оның жай-күйiн анықтау жөнiнде арнайы зерттеулер жүргiзе бастады. Iрi көлемдi есепке алу жұмыстары, соның iшiнде авиациялық техниканы тарта отырып жүргiзiлген жұмыстар 80-жылдары Қазақстанда қарақұйрықтың таралу аймағының үлкен бөлiгiнде оның санының егжей-тегжейлі есебiн алуға мүмкiндiк бердi. Түрдiң бір кездегi тұтас таралу аймағының жекелеген оқшау учаскелерге бөлiнiп қалғаны, ыдыраңқы таралымдардың пайда болғаны (Iле, Тауқұм, Мойынқұм, Қызылқұм, Yстiрт-Маңғышлақ таралымдары) анықталды. Республикада түрдiң саны 90-жылдардың басында 30 мыңдай бас болды. Бозашы түбегi, Мойынқұм шөлi және Iле ойпатының оң жағалаудағы бөлiгi негiзгi топтасу орталықтарына айналды. Сан динамикасының өзiнше бір үрдiстерi белгiлi болды - топтасу орталықтарында қарақұйрық саны біртiндеп көбейiп келедi және шағын ыдыраңқы топталымдарда оның саны бірқалыпты сақталуда немесе азаюда, тіптi олар толық жойылып кетуде және басқа жаққа қуып әкетiлуде.
Қазақстанда түрдiң қазiргi жай-күйi түсiнiксiз: бір жағынан алғанда, экстенсивтi мал шаруашылығы қарақұйрық таралымына керi әсер етiп, олар мекендейтін жерлер едәуiр азайып кетсе, екiншi жағынан алғанда, браконьерлiк күрт көбейiп кетті.
1993-1994 жылдардың қаһарлы қысы мен 1994-1996 жылдардың қуаңшылық жазғы маусымдары қарақұйрық таралымдарына елеулi нұқсан келтiрдi. Мәселен, 1995 жылдың аяғында Мойынқұм таралымын ірiктеп зерттеу 80-жылдардың орта тұсындағы 2-3 мың бастан 200-дей ғана қарақұйрықтың қалғанын көрсетті.
Осы заманғы жүйелi көзқарастар бойынша Қазақстан аумағында арқарлардың екi түрiнiң және алты түр тармағының өкiлдері мекендейдi. Барлық түр тармақтарының таралымдары барған сайын азып-тозу кезеңін бастан кешіруде және іс жүзінде Батыс, Орталық, Оңтүстік және Шығыс Қазақстан аймақтарында ыдыраңқы топталымдар болып табылады, олардың кейбіреулерiнiң саны бірнеше ондаған дарақтан аспайды. Арқарлардың барлық түр тармақтары Қазақстан Республикасының Қызыл кiтабына енгізiлген.
1) Түрдiң жануарлар дүниесi жүйесіндегі жағдайы
Үстiрт арқары (Ovis ammo№ arkal) - Сүт қоректiлер класы, Ашатұяқтылар отряды, Қуыс мүйiздiлер тұқымдастарының өкiлi.
2) Түрдiң мәртебесi, оның таралу аймағы
Оның түр тармағы, саны және таралу аймағы шектеулi.
Қой тұқымдастар өкiлдерiнiң ең "аласа тауды мекендейтiн" түрі. Қазақстанда түр тармағының таралу аймағының ең үлкен - солтүстiк бөлiгi бар.
Үстірт арқарының таралу аймағының қазақстандық бөлiгі тұтастай Маңғыстау облысының шегiнде орналасқан. Қазіргі кезде ол мұнда iс жүзінде барлық табиғи мекендеу орындарында кездеседi, олардың iшiнде негiзгiсi - Үстiрттiң Батыс қыраты. Қазiргi географиялық оқшаулану оның Солтүстiк-Батыс Түркменстан, Қарақалпақстан және Қазақстан топталымдарының арасында қалыптасып отыр, бұл ретте Қазақстан аумағындағы Шағаласор ойпаты мен Қапланқыр қыратын мекендейтiн арқарларды осы түр тармағының Солтүстiк-Батыс Түркменстан таралымының құрамында қарау дұрысырақ болады.
3) Мекендеу ортасының жай-күйi
Мекендейтін жерлерi - сусыз ойпаттардың, тау жоталарының құлама жарлары, аласа таулар, жартастар. Мекендейтін жерлердi және олардың элементтерін пайдалану сипаты жыл маусымына, ауа райы жағдайларына, антропогендік әсердiң барлық түрінің қарқындылығына және негізгі азықтық өсiмдiктердiң шығымдылығына байланысты өзгерiп отырады. Тiршілік ортасының жай-күйі қанағаттанарлық.
4) Табиғи өсiмi: көбею мерзімдерi мен жағдайлары, өсімталдығы, жыныстарының ара-қатынасы, өсiмiн молайтудың тиімділігі, табиғи өлiм-жітiмi және оның себептерi
Жартылай отырықшылық күйде өмір сүредi, шектеулі, бірақ жүйелі түрде маусымдық қоныс аударып тұрады. Суаттар саны шектеулi болатын жылдың ыстық мезгілiнде белгілi бір аумаққа қоныстану тән. Табын құрау деңгейi қыста ең жоғары, жазда - ең төменгі шегiне жетiп, жыл бойы өзгерiп отырады. Барлық маусымдарда 2-5 бастан тұратын топтар басым болып келедi, 1985-1991 жылдары табындар мөлшерінiң ауытқуы 1-70 бас болды. Жыныстық толысуға 2,5 жаста жетедi, және де осы жастағы ұрғашы арқарлар шағылысуға түсе берсе, қошқар арқарлар - 4,5-5,5 жаста түседi. Қазан-желтоқсанда күйлейді, наурыз-мамырда төлдейді. Ұрғашы арқарлар 1-2 қозы туады. Бір қошқар арқарға орта есеппен 2,6 ұрғашы арқардан келедi. Орташа өмір ұзақтығы - 4, барынша ұзақтығы - 12 жыл. Туғаннан кейін бірiншi жылы төлдiң өлiм-жiтiмге ұшырауы 70 пайызға жетуі мүмкiн. Негiзгi тосқауыл факторлар - браконьерлiк, шаруашылық мақсатта игеру процесiнде олар мекендейтін жерлердi жойып жіберу. Климаттық факторлар (қуаңшылық, жұт және т.б.) өсiмiн молайтуды немесе төлдiң өсiп-жетiлуiн тек шектейдi.
5) Түрдi жасанды жолмен көбейту және оны қолдану қажеттігі
1978 жылы Ашхабад және Харьков хайуанаттар парктерiнде, ал 1989-1990 жылдары Алматы хайуанаттар паркінде ойдағыдай көбейдi. Үстiрт қорығының аумағында осы тұяқты жануарды жартылай еркiн жағдайда ұстау үшін қоршау жасап, бұл тәжiрибенi бұдан былай да пайдалану қажет.
6) Үстiрт арқары санының салыстырмалы динамикасы және оның таралымының жай-күйi
20-ғасырдың 60-жылдарының бас кезінде есепке алынған 7-10 мың бас санының бастапқы деңгейі Үстiрт пен Маңғышлақтың өнеркәсiптiк мақсатта қауырт игерiлуiнiң осы кезеңге тұспа-тұс келуiне байланысты 70-жылдардың аяғына қарай 2-3 есе қысқарды. Осыдан кейінгі жылдары бас санының біртіндеп өсу үрдісі байқалып, 1991 жылы 5,5-5,6 мың басқа жеттi, жануарлардың 40 пайызы Үстiрттiң Батыс қыратында, ал 20 пайызы - Солтүстiк Ақтауда мекендеді. Қазiргi кезде саны барлық жерде бірдей азайып барады. 2002 жылы ол 2500 бас болды.
1) Түрдiң жануарлар дүниесi жүйесіндегі жағдайы
Алтай арқары (Ovis ammo№ ammo№) - Сүт қоректiлер класы, Ашатұяқтылар отряды, Қуыс мүйiзділер тұқымдастарының өкiлi.
2) Түрдің мәртебесі, оның таралу аймағы
Жойылып кету қатері төнген саны аз түр тармағы.
Қазақстан фаунасындағы арқардың 5 түр тармағының бірi. Республика шегiнде қосымша түрдің таралу аймағының болымсыз алыстағы батыс бөлiгi орналасқан.
Өткен ғасырларда Батыс және Оңтүстiк Алтай тауларында үйреншiкті түр болған. XX ғасырдың басына қарай Батыс Алтайда жойылып кеттi. 50-жылдарға дейiн Нарым және Күршiм жоталарының және Тарбағатай (Алтай) жотасының оңтүстiк далалы беткейлерiнде, Азутауда және Бұқтарма өзенiнiң жоғарғы сағасындағы биiк таулы қыраттарда кездесiп қалатын. Қазiргі кезде Күршiм жотасының оңтүстiк сiлемдерiнде, Қалжын өзенiнiң орта ағысы атырабында және Бұқтарма өзенiнiң жоғарғы сағасы ауданындағы биiк таулы қыраттарда кездеседi.
3) Мекендеу ортасының жай-күйі
Мекендейтiн жерлерi - әдетте теңіз деңгейінен 800 метрден 3000 метрге дейін биіктікте, таулы дала учаскелерiнде де, биiк таулы тундрада да кездеседi. Қарсыз кезеңде биік таудағы альпi шалғындарында жайылады, қыста - қары аз далалы, көбінесе оңтүстік беткейлерде болады. Жартастарды қалқалайды. Мекендеу ортасының жай-күйі қанағаттанарлық. Yй жануарлары санының қысқаруы олардың бәсекелестігін едәуір төмендетiп жiбердi.
4) Табиғи өсiмi: көбею мерзiмдерi мен жағдайлары, өсiмталдығы, жыныстарының ара-қатынасы, өсiмiн молайтудың тиiмділігi, табиғи өлiм-жітiмi және оның себептерi
Алтайдың қазақстандық бөлiгiнде арқарлар болымсыз маусымдық қоныс аударып тұрады. Бұлтты ауа райында күндiз де қоректенгенімен, негiзiнен таңертеңгiлiк және кешкілік мезгілдерде ширақтық танытады. Қазан-қарашада күйлейді. 5 жасқа толған еркек арқарлардың өз үйiрлерi (4-9 ұрғашы арқарлар) болады. Сәуiр-мамырда төлдейдi. Әдетте бір қозы туады, 2 қозыны (кәрі ұрғашы арқарлар) сирек туады. Төлiн келесi күйлегенге дейін емiзе береді. Жыныстық толысуға ұрғашы арқарлар 1,5 жаста, еркек арқарлар өмiрiнiң үшінші жылында жетедi. Оңтүстік Алтайда арқарлардың 5-8 жануардан тұратын топтары жиі кездеседi. Негiзгi қорегiн астық тұқымдастар, қияқтар, шөп қалдықтары құрайды. Қыста бұтақша азықтарды жиі пайдаланады. Бәсекелестерi - үй малы. Жаулары - ірі жыртқыштар, шопан төбеттері мен қаңғыбас иттер, адам.
5) Түрдi жасанды жолмен көбейту және оны қолдану қажеттiгi
Қазақстанда өсірілмейді. 1989 жылдан берi бұл түр тармағы Ресей Ғылым академиясының Сiбір бөлiмшесi Биология институтының тәжiрибелiк шаруашылығында бағылады, мұнда ол ойдағыдай көбеюде.
6) Алтай арқары санының салыстырмалы динамикасы және оның таралымының жай-күйі
Бұрынғы саны туралы мәліметтер жоқ. Қазіргi кезде олардың саны Оңтүстік Алтайда 50-60 дарақты құрайды.
1) Түрдің жануарлар дүниесі жүйесіндегі жағдайы
Қазақстан арқары (Ovis ammo№ collium) - Сүт қоректілер класы, Ашатұяқтылар отряды, Қуыс мүйізділер тұқымдастарының өкілі.
2) Түрдiң мәртебесi, оның таралу аймағы
Таралу аймағы жекелеген топтар мен шағын ошақтарды қамтиды.
Қазақстан фаунасындағы арқардың 5 түр тармағының бірi.
Қазақтың таулы өлкелері, солтүстiк Балқаш өңiрі, Қалба Алтайы, Тарбағатай, Маңырақ, Сауыр. 70-жылдары Ұлытауда жойылып кеттi.
3) Мекендеу ортасының жай-күйі
Мекендейтiн жерлері - таулардың далалы, көбiне жазықтау учаскелерi. 60-80-жылдары үй түлiктерiн қауырт жаю салдарынан мекендейтiн жерлерiнiң алаңы едәуір қысқарып кеттi. Қазiргi кезде олар мекендейтiн жерлер алаңының кеңеюі байқалады, өйткенi бірқатар аудандарда үй жануарларының, ең алдымен қойлардың саны едәуір қысқарып кеттi.
4) Табиғи өсiмi: көбею мерзімдерi мен жағдайлары, өсімталдығы, жыныстарының ара-қатынасы, өсiмін молайтудың тиiмдiлiгi, табиғи өлiм-жітімi және оның себептерi
Аз-кем мөлшерде маусымдық қоныс аударады, ал қуаңшылық кезінде және қалың қарлы қыстарда алыс қашықтықтарға ауып барады. Әдетте таңертеңгiлік және кешкілік уақытта ширақтық танытады, қыста көбіне күндiз де жайыла береді. Қазан-қарашада күйлейдi, сәуiр-мамырда төлдейдi. 5 жасқа толған еркек арқарлардың өз үйірлері (2-17 ұрғашы арқарлар) болады. Әдетте бір қозы туады, 2 қозы тууы сирек кездеседi. Төлін келесi күйлегенге дейiн емiзе бередi. Жыныстық толысуға еркек арқарлар 2,5 жаста, ұрғашы арқарлардың бір бөлiгі 1,5 жаста жетеді. Негізгі қорегi - әртүрлі шөптер, бұталар мен кейбір ағаштардың жапырақтарын, өркендерін және жемiстерiн сирек жейді. Бәсекелестері - үй жануарлары. Негiзгi жаулары - қасқыр мен адам.
5) Түрді жасанды жолмен көбейту және оны қолдану қажеттігi
Қарағанды және Алматы хайуанаттар парктерінде ойдағыдай көбейдi. Қазіргі кезде Алматы хайуанаттар паркiнде бар.
6) Қазақстан арқары санының салыстырмалы динамикасы және оның таралымының жай-күйі
70-жылдардың бас кезінде Қазақтың таулы өлкелерiнде 7 мың дарақ болды. 90-жылдардың басында қазақстан арқарының саны 11,8 мың дараққа дейiн өстi. Олардың 9,7 мың дараққа дейiнгi мөлшерi Орталық Қазақстанда мекендеді. Қазiргі кезде осы тұяқты жануардың саны Тарбағатайда біршама өссе, Орталық Қазақстанда қазақстан арқарының саны 1991 жылғы 6,1 мың дарақтан 2002 жылы 3,1 мың дараққа дейiн азайып кеттi.
1) Түрдің жануарлар дүниесi жүйесіндегі жағдайы
Қызылқұм арқары (Ovis ammo№ severtzovi) - Сүт қоректілер класы, Ашатұяқтылар отряды, Қуыс мүйiздiлер тұқымдастарының өкілi.
2) Түрдiң мәртебесi, оның таралу аймағы
Қазақстанда сирек кездеседi, Өзбекстанда кемiнде 1,1 - 1,2 мың қызылқұм арқары мекендейдi.
Қазақстан фаунасындағы арқардың 5 түр тармағының бірi.
Бұрын Амудария мен Сырдария өзендерiнiң аралығын мекендеген. Қазiргі кезде бұл арқар Өзбекстан аумағындағы Нұратау жотасында және Орталық Қызылқұмда Ақтау тау сiлемінде ғана сақталған. XVIII ғасырда Қазақстанда қызылқұм арқары Сырдария мен Қуаңдария өзендерінің сағалары аралығында мекендеген, қазір осы арқардың Нұратау және Ақтау тауларынан Қазақстан аумағына келуiнiң жекелеген оқиғалары байқалады.
3) Мекендеу ортасының жай-күйі
Қызылқұм арқары - үйреншiктi тау жануары, тауларда мекендейді. Нұратауда ең жоғары абсолютті биiктiк теңiз деңгейiнен 2169 метр, ал Қызылқұм сiлемдерiнде - 992 метр. Осы аудандарда қазiргi кезде таулардың орта және жоғарғы бөлiктерiнде кездеседi. Тiршiлiк ортасының жай-күйi қанағаттанарлық.
4) Табиғи өсiмi: көбею мерзiмдерi мен жағдайлары, өсімталдығы, жыныстарының ара-қатынасы, өсімiн молайтудың тиімділігі, табиғи өлім-жітімі және оның себептерi
Нұратау тауларында күйлеу қазанның аяқ шенінен желтоқсанның басына дейiн созылады. Қозылар сәуiрде және мамырдың бас кезiнде туады. Буаз болу мерзiмі 5 ай. 1-2 қозы туады. Жыныстық толысу өмiрiнiң 2-ші жылында басталады. Негізгi тосқауыл факторлар - үй малының оларды барлық жерде бірдей тау жайылымдарынан ығыстырып шығаруы және браконьерлердiң тікелей қырып-жоюы.
5) Түрдi жасанды жолмен көбейту және оны қолдану қажеттiгi
Қазақстанда өспейді.
Өзбекстанда Нұратау мемлекеттік қорығының қоршауында бағылады.
6) Қызылқұм арқары санының салыстырмалы динамикасы және оның таралымының жай-күйі
20-ғасырдың орта тұсына қарай Қазақстанда қызылқұм арқары жойылып кетті. Соңғы жылдары осы тұяқты жануарды Өзбекстанмен шекаралас аудандарындағы Қазақстан аумағында тұрақты түрде кездестiру байқалуда.
1) Түрдiң жануарлар дүниесі жүйесiндегі жағдайы
Тянь-шань арқары (Ovis ammo№ karreli№i) - Сүт қоректілер класы, Ашатұяқтылар отряды, Қуыс мүйiздiлер тұқымдастарының өкiлi.
2) Түрдiң мәртебесі, оның таралу аймағы
Таралу аймағы тез тарылып, саны тез қысқарып барады.
Қазақстан фаунасындағы арқардың 5 түр тармағының бірi.
Тянь-Шаньда, Шу-Iле тауларында, Жоңғар Алатауында таралған. 60 және 70-жылдары Ұғам және Піскен жоталарында, Жоңғар Алатауының орта бөлігінде, Қапшағайда және Малайсары жотасында жойылып кеттi; басқа аудандардың көпшілiгiнде оның таралу аймағы тарыла түстi.
3) Мекендеу ортасының жай-күйі
Мекендейтiн жерлері - теңіз деңгейiнен 200 метрден 4000 метрге дейiнгi алаптарда таудың жатық келген жазық учаскелерi. Қыста жемшөп қоры жеткiліктi қары аз тау беткейлерiн жөн көреді, жазда орман шекарасынан жоғары қарай жиі көтерiледi. Мекендейтiн жерлерi малды, ең алдымен қойды шектен тыс жаю салдарынан тарылып барады.
4) Табиғи өсiмi: көбею мерзiмдерi мен жағдайлары, өсімталдығы, жыныстарының ара-қатынасы, өсiмiн молайтудың тиiмдiлiгi, табиғи өлiм-жітiмi және оның себептерi
Жемшөптің жай-күйіне және жетiмдiлiгiне байланысты тiк бағытта маусымдық қоныс аударып тұрады. Әдетте таңертеңгілiк және кешкiлiк уақытта ширақтық танытады, қыста күндiз де жиі жайыла бередi. Қазан-қарашада күйлейді, сәуір-мамырда төлдейді. Әдетте бір қозы туады, ұрғашы арқарлардың 1,9 пайызынан 33,3 пайызына дейін әр жылдары егiз табады. Жыныстық толысуға ұрғашы арқарлар 1,5 жаста, еркек арқарлар 2,5 жаста жетедi. Әртүрлі шөптермен қоректенеді, бұталардың жапырақтары мен өркендерiн сирек жейдi. Бәсекелестері - үй қойлары. Жаулары - қасқыр мен адам.
5) Түрді жасанды жолмен көбейту және оны қолдану қажеттiгi
Алматы және Мәскеу хайуанаттар парктерінде ойдағыдай көбейтiлдi.
6) Тянь-Шань арқары санының салыстырмалы динамикасы және оның таралымының жай-күйі
70-жылдардың бас кезінде Тянь-Шаньда 635 жануар, Шу-Iле тауларында - 280, Жоңғар Алатауының шығыс бөлігінде 1000 шаршы шақырым алқапта - 600 дарақ мекендеді. Ақсу-Жабағылы қорығында (Талас Алатауы) 60-70-жылдары 200-300 арқар болды. Қаратаудың оңтүстік-шығыс бөлiгiнде Боралдайда 70-жылдардың аяқ шені мен 80-жылдардың бас кезiнде 250-280 дарақ мекендеген. Терiскей Алатауда 1971 жылы 300-дей арқар есепке алынған. Іле жазығында, Үлкен және Кіші Қалқандарда 70-жылдардың бас кезiнде 80-100 арқар мекендеді. Авиациямен есепке алу материалдары бойынша 80-жылдары Шу-Iле тауларында 150-дей арқар болды. Терiскей Алатауының қазақстандық бөлігінде 1992 жылдың қазан айында 60 шаршы шақырым алқапта 49 арқар есепке алынған. Іле Алатауының шығыс бөлiгiнде Түрген, Аса, Жiңiшке өзендерiнiң атырабында, Сарытау және Боқайдынтау тауларында 120 жануар, Кiшi Бөгетi тауларында - 40, Үлкен Бөгетіде - 25 арқар есепке алынды. 11 арқардан тұратын үйір 1993 жылғы наурызда Торайғырда кездестi. Жоңғар Алатауының оңтүстiк бөлiгiнде Көксу, Үсек өзендерiнiң атыраптарында да олар үйреншiктi жануар. Саны барлық жерде бірдей қысқарып барады.
1) Түрдiң жануарлар дүниесi жүйесіндегі жағдайы
Қаратау арқары (Ovis ammo№ №igrimo№ta№a) - Сүт қоректiлер класы, Ашатұяқтылар отряды, Қуыс мүйiздiлер тұқымдастарының өкiлi.
2) Түрдiң мәртебесi, оның таралу аймағы
Өте сирек кездесетiн түр тармағы, Қазақстан эндемигi, оның саны тез қысқарып барады. Жойылып кетуге жақын.
Қазақстан фаунасындағы арқардың 5 түр тармағының бірi.
Сырдария Қаратауы. Бұрын оның бүкiл өн бойында таралған; қазiргi кезде ойпатты және жазықтау бөлiгiнде ендi кездеспейдi және тау жотасының солтүстiк-батыс және оңтүстiк-шығыс бөлiктерiндегі арқарлар таралымдары арасындағы байланыс бұзылған. Қаратаудың оңтүстік-шығыс бөлiгіне және осында оған қапсарлас Боралдай тауларына 50-жылдары тянь-шань түр тармағына жататын арқарлар Талас Алатауынан жүйелi түрде қоныс аударып тұратын, осы екi нысан бірiгiп кеткен сияқты. Қоныс аудару кейбір жылдары кейiн де байқалып отырды және қазір қаратау арқарының Қаратаудың солтүстiк-батыс бөлiгiнде - ең биiк таулы Мыңжылқы алқабында және одан солтүстiк-батысқа қарай орналасқан аудандарда ғана таралғаны жайында айтуға болады.
3) Мекендеу ортасының жай-күйi
Мекендейтiн жерлерi - таудың жатық келген жазық учаскелерi. Осы жерлерден арқарларды үй жануарлары барған сайын ығыстырып шығаруда, сондықтан көбiнесе бұталар басып кеткен қатты жырымдалған жартасты сайларда мекендейдi. Қардың аз болуы арқасында қыста мекендеу жағдайлары жайлы. Ауыл шаруашылық малдарының қысқаруына байланысты тiршілік ортасының жай-күйi едәуiр нашарлап кеттi.
4) Табиғи өсiмi: көбею мерзiмдерi мен жағдайлары, өсiмталдығы, жыныстарының ара-қатынасы, өсiмiн молайтудың тиiмдiлігі, табиғи өлiм-жiтiмi және оның себептерi
Отырықшылық жағдайда өмiр сүредi, қоныс аудармайды. Таңертеңгiлiк және кешкiлiк уақытта ширақтық танытады, қыста күндiз де жиi жайылады. Қазан-қарашада күйлейдi, наурыздың аяғында - мамырда төлдейдi. Әдетте 1-2 қозы туады. Әртүрлi шөптермен қоректенедi, бұталардың жапырақтары мен өркендерiн сирек жейдi, күздiк дақылдар егiсiнде жайылып жүрген жануарлар кездескен. Бәсекелестерi - үй қойлары. Жаулары - қасқыр мен адам. Негiзгi тосқауыл факторлар - браконьерлiк, қасқырлар, үй малдарының ығыстыруы.
5) Түрдi жасанды жолмен көбейту және оны қолдану қажеттiгi
Қазiргi кезде қолда ұсталмайды. Түр тармағын сақтап қалу мақсатында Алматы хайуанаттар паркiнiң арқардың басқа түр тармақтарын бағып-ұстау жөніндегі жұмыс тәжiрибесiн пайдаланып, осы сирек арқардың қоршауда ұсталуын шұғыл қамтамасыз ету қажет.
6) Қаратау арқары санының салыстырмалы динамикасы және оның таралымының жай-күйi
20-ғасырдың 40-жылдарына дейін қаратау арқары Қаратауда үйреншiктi жануар болатын, одан кейiн жотаның шаруашылық мақсатта игерiлуiне қарай оның саны азая бердi. Жотаның солтүстiк-батыс бөлiгiнде 1976 жылы 17,7 мың гектар жерде 27 дарақ есепке алынды (1000 гектарға 1,5), 1979 жылы - 5 мың гектарға 10 (1000 гектарға 2), 1981-1982 жылдары - 100 мың гектарға 60-70 (1000 гектарға 0,6-0,7) дарақ есепке алынды. 1990 жылдың бас кезiнде Мыңжылқы тауының солтүстік-батысына қарай 100 шаршы шақырым жерде 11 дарақ (1000 гектарға 1,1) есепке алынса, 1993 жылғы наурызда мұнда осы алаңда небәрi 7 жануар (1000 гектарға 0,7) есепке алынды. Егер таралымның саны 1976 жылы мөлшермен 150 дарақ деп бағаланса, қазiр ол 100-ден аса қоймас.
1) Түрдiң жануарлар дүниесі жүйесіндегі жағдайы
Құлан (Eguus hemio№us опаңег).) - Сүт қоректiлер класы, Айтұяқтылар отряды, Жылқы тұқымдастар өкiлi.
2) Түрдiң мәртебесi, оның таралу аймағы
Саны мен таралу аймағы республикада тым шектеулі сирек кездесетiн түр. Халықаралық табиғат қорғау одағы (ХТҚО) мен Қазақстанның Қызыл кітабына енгізiлген. Жылқы тектес 9 түрдiң бірi және қазiргi кезде Қазақстанда мекендейтін бірден-бір түр.
Тарихи өткен заманда қазiргі Қазақстанның аумағында құлан жануарлардың саны көп түрлерiнiң бірi болды және шөл және жартылай шөлейт аймақтың кең-байтақ аудандарын мекендедi. XIX ғасырдың өзiнде-ақ құлан осы заманғы Қазақстанның бүкіл оңтүстiк бөлiгiн - батыста Жайық өзенiнен бастап шығыста Ертіс өзенiне дейiн мекендеген. Құландардың көп мөлшерi 1879-1880 жылдардың қысқы кезеңіндегі, әсiресе 1891-1892 жылдардағы қатты жұттар кезiнде қырылып қалды. Осы қаһарлы қыстардан кейін құландар кең-байтақ аумақтарда жойылып кеттi. Тiрi қалған жануарларды аңшылар жаппай қырумен болды. XX ғасырдың бас кезіне қарай Қазақстанның көп бөлiгiнде құлан енді кездеспейтін болды және XX ғасырдың 30-жылдарының аяқ шенiнде соңғы жануарлар құртылды.
Бұрын республика аумағында қазақстан құланы немесе құрып кеткен жигетай - E.h.fi№schi мекендеген. Түркмен құландары 1953 жылы Арал теңiзіндегі Барсакелмес аралына әкелiнiп, осында көбейдi. 1982 жылдан бастап оларды құрлықта да: 1982 - 1984 жылдары Алматы облысының Қапшағай МАҚШ (қазір - "Алтын Емел" мемлекеттік ұлттық табиғи паркi) (Жоңғар Алатауының оңтүстік-батыс сiлемдерi); 1986 - 1990 жылдары - Жамбыл облысының Аңдасай қаумалында (оңтүстік-батыс Бетпақдала); 1991 жылы - Маңғыстау облысының Бозашы қаумалында (Солтүстiк Ақтаудың теңiз жағалауындағы учаскесi) жерсiндіру жұмыстары басталды.
3) Мекендеу ортасының жай-күйі
Мекендейтiн жерлері - шөл және шөлейттi жерлердiң жазықты, төбелi және қиыршық тасты өңiрлері, аласа таулар мен тау бөктерлерiн де жайлай бередi. Құланның қазiргi тiршілiк ортасы толық қанағаттанарлық дәрежеде. Соңғы он жылда үй жануарлары санының қысқарып, жайылымның аз пайдаланылуына байланысты Қазақстанда құланның таралу аймағының бүкіл өн бойында жайылымдардың қалпына келуi және жақсаруы байқалады.
4) Табиғи өсiмi: көбею мерзiмдерi мен жағдайлары, өсімталдығы, жыныстарының ара-қатынасы, өсiмiн молайтудың тиiмділігi, табиғи өлiм-жiтiмi және оның себептерi
Жерсiнген жерлерiнде шығарылым орындарынан 30-50 шақырымға, 100 және одан да қашық шақырымға дейін шамалы орын ауыстырып, жартылай отырықшы тiршiлiк күйiн кешедi. Маусым-шілдеде күйлейдi, мамыр-маусымның аяғында құлындайды. Бір құлын туады, екі құлын тууы - сирек. Үйір-үйір болып жүретiн жануар. Ұрғашы құландар тобын бір үйiр айғыры басқарады, іс жүзінде барлық биелердi сол қашырады. 3 жастан асқан ересек еркек құландар мұндай топтардан қуылады. Буаз болу ұзақтығы 11 - 11,5 ай. Табиғи жаулары - қасқыр, iрi жыртқыш құстар, және де ауру, әлсiз, арық-тұрық жануарлар мен төл ғана жыртқыштар құрбаны болады.
5) Түрдi жасанды жолмен көбейту және оны қолдану қажеттігi
Құландар қолда: хайуанаттар парктерінде, ғылыми стационарларда (әртүрлi тәжiрибелер жасау кезiнде) ойдағыдай бағылады және көбейедi. Тұяқты жануарлардың кейбір түрлерi үшiн жасалған, шаруашылық мақсатта пайдалану немесе кейіннен табиғатқа шығару мақсатында арнайы аңшылық фермаларда (ранчо) өсiру технологиясы құландарға байланысты Барсакелмес аралында ойдағыдай қолданылды. Iс жүзінде бұл әдiс түрдiң саны мүлдем азайып кеткен жағдайда оны қалпына келтiру мақсатында пайдаланылуы мүмкiн (тиiстi дәрежеде пысықтап алғаннан кейiн).
6) Түрiкмен құланы санының салыстырмалы динамикасы және оның таралымының жай-күйi
Климаттың жалпы жылдам қуаңшылық сипат алуы, жұттар, iзiне адамның түсуi және жеткілiктi суаттары бар жайылымдардан үй малының сусыз және қорегi аз жерлерге ығыстыруы салдарынан бір кезде саны көп болған түркмен құланы өткен ғасырдың бас кезінде республика аумағында құрып кеттi. 1953 - 1964 жылдары Түркмен ССР-iнiң Бадхыз қорығынан Арал теңiзiндегі Барсакелмес аралына топ-тобымен 19 құлан әкелiндi. 1982 жылы олар 212 басқа жетiп, осы кезден оларды одан әрі жерсiндіру үшiн құрылыққа тасу басталды. Қапшағай МАҚШ-ына 1982 жылдан 1984 жылға дейін 32 бас жiберiлдi, ал 1994 жылы осында енді 297 құлан мекендеді. Аңдасай қаумалында 1986 - 1990 жылдары жалпы саны 105 бас құландардың 3 тобы жiберiлдi, 1993 жылы олардың саны кемінде 200 басқа жетті. Ақтау-Бозашы қаумалында 1991 жылы 35 құлан жiберiлдi, 1994 жылы олар ендi 50 бас болды. 1991 жылы құландардың аналық топталымы Барсакелмес аралында сыртқа әкету салдарынан 104 басқа дейін қысқарды. Арал теңiзiнiң қаңсып қалуы салдарынан арал құрылықпен қосылып кеткеннен кейiн құландар құрылыққа қоныс аударды, сөйтiп соңғы 2-3 жылда Барсакелмес қорығында бірде-бір құлан байқалған емес. Қазiргі кезде "Алтын Емел" ұлттық паркiнде құландар саны көбейіп келедi- 438 дарақ (2000 жыл). Ақтау - Бозашы қаумалының 2000 - 2002 жылдардағы есептерiнде құландар атап өтiлмеген.
"Аңдасай" мемлекеттік қаумалында да осы тұяқты жануардың саны біршама азайып кетті, мәселен, егер 1999 жылы қаумал аумағында 197 құлан мекендеген болса, 2002 жылы 56 ғана құлан қалған.
1) Түрдiң жануарлар дүниесi жүйесіндегі жағдайы
Киiк (Saiga tatarica tatarica) - Сүт қоректiлер класы, Ашатұяқтылар отряды, Қуыс мүйiздiлер тұқымдастары, өте ертедегi Киiк тегінің бірден-бір өкілі.
Киiк - Евразия шөлейтi мен жартылай шөлейтiнiң қоныс аударып отыратын үйiрлi жануары, бiздiң фаунамыздың ежелгі өкiлi, Қазақстан Республикасының бірегей және құнды игiлiгi болып табылады. Бұл аңшылық-кәсiптiк жануар, оның етiнiң жоғары азықтық қүндылығы бар, ал оның мүйiзi көп жылдар бойы дәрiлiк шикiзат ретiнде Қытай, Сингапур және әлемнің басқа да елдерiнде экспортталады. XIX ғасырдың екiншi жартысы мен XX ғасырдың басында жануарларды аулау жаппай сипат алды. Киiктердi жыл сайын дайындау - қырық жылғы кезеңнен астам уақытта көбiнесе 100 мың бастан 150 мың басқа дейiндi (жекелеген жылдарда 300-5010 мыңға дейiн) құрады. Бұл ретте киiк кәсiпшiлiгi мемлекетке жыл сайын орта есеппен 3 млн. АҚШ долларына дейiн кiрiс әкелді.
Қазақстан аумағында киiктің осы заманғы таралу аймағы мен ресурстарының негізгi бөлігi орналасқан. Өсiмдiктердiң негiзгi тұтынушыларының бірі ретінде аридтi аймақтардың экологиялық жүйесiнде оның зор маңызы бар.
2) Түрдiң мәртебесi, оның таралу аймағы
"Киiкті сақтау және өсiмiн молайту жөніндегі шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінiң 1999 жылғы 29 сәуiрдегі № 527 қаулысымен санының қысқарып кетуiне байланысты киiк аулауға 2 жылға тыйым салынды, ал "Киiктi сақтау және өсiмiн молайту жөніндегі қосымша шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінiң 2001 жылғы 19 шiлдедегi № 980 қаулысымен бұл тыйым салушылық 2005 жылға дейiн ұзартылды.
Қазақстанда киiктiң қазiргi таралу аймағы негізiнен 10 әкiмшілiк облыстың: Батыс Қазақстан, Атырау, Маңғыстау, Ақтөбе, Қарағанды, Қызылорда, Оңтүстiк Қазақстан, Жамбыл және iшiнара Ақмола мен Алматы облыстарының шөл және шөлейттi аймақтарын қамтиды. Түрдің таралу аймағына сондай-ақ Өзбекстанның (Қарақалпақстан), аздау мөлшерде (жекелеген жылдары) Түркменстан мен Ресейдің көршілес облыстары енедi.
3) Мекендеу ортасының жай-күйі
Киіктiң тiршілiк ортасы әбден қанағаттанарлық дәрежеде. Соңғы он жылда үй жануарлары санының қысқарып, жайылымның аз пайдаланылуына байланысты Қазақстанда киiктiң таралу аймағының бүкiл өн бойында жайылымдардың қалпына келуi және жақсаруы байқалады.
4) Таралу аймағы мен саны бойынша пайдаланылатын және пайдаланылмайтын таралымдарының ара-қатынасы
Қазақстанда киiктiң үш жеке: бетпақдала, үстірт, жайық таралымдары мекендейдi. Таралымдардың үшеуi де бірнеше ондаған жылдар бойы: бетпақдала таралымы (таралу аймағы мен саны бойынша бұрынғы ең ipi) 1998 жылға дейiн, үстiрт және жайық таралымдары 1999 жылға дейiн, яғни киіктердi аулауға тыйым салынғанға дейiн пайдаланылып келдi.
Киік саны тарихи тұрғыдан алғанда күрт өзгерiстерге ұшырап тұрады. Мұның негiзгi себептерiн екі түрлi санатқа бөлуге болады, олар: табиғи санат - қардың қалың түсуi, көктайғақ және аурулар (пастереллез, аусыл), бұдан аздау мөлшерде - жыртқыштар (қасқырлар) және антропогендік сипаттағы санат - жасырын аң аулау (браконьерлiк). Соңғы 10 жылда жануарлар саны тым көп азайып кетті. Мәселен, 1991 - 1994 жылдары Қазақстанда 976-810 мың киiк болса, 2001 - 2003 жылдары олардың 21,2 мыңы ғана қалды. Кәсіпшілік көлемi 90-жылдары шағын болып, әдетте кәсіпшілік алдындағы санының 10 пайыздан аз мөлшерiн (жол берілетін оңтайлы мөлшер 20 пайыз жағдайында) құрады. Киiктердiң аурулардан жаппай қырылуы 90-шы жылдары байқалған жоқ.
5) Табиғи өсiмi: көбею мерзiмдерi мен жағдайлары, өсімталдығы, жыныстарының ара-қатынасы, өсiмiн молайтудың тиімділігі, табиғи өлім-жітімі және оның себептерi
Киіктердiң күйлеуi мен шағылысуы желтоқсан айында қыста мекендейтін жерлерде өтедi, көктемде солтүстiк бағытқа қоныс аудару кезiнде төлдейдi. Төлдеу кезеңiнде киiктер шағын алаңдарда ірі топтар - өзінше бір "перзентханалар" құрады. Жаңа туған киік төлдерi арасында жыныстардың ара-қатынасы (еркектер - ұрғашылар) 1:1-ге жақын, таралымның құрылымы бұзылмаған жағдайда ересектер арасында 1:2 - 1:3. Пайдаланылатын таралымдарда ересек еркек киіктердiң саны соңғы жылдары олардың құрылымының бұзылу деңгейіне байланысты 3-10% болды. Ересек ұрғашы киіктерде орта есеппен 1,8 төл, жас киіктерде (бip жастағы) - 1,0 төл болады; орта есеппен алғанда ұрғашы киікке 1,5 төлден келедi. Төл есебiнен таралым күзге қарай орта есеппен бастапқы (көктемгi) санмен салыстырғанда 30% көбейедi. Табиғи өлім-жітімнің орташа көлемi ересек жануарлар үшiн 16% және жас киiктер үшiн 70 % болған жағдайда таралымның жылдық өсiмi (жануарлардың жыл iшіндегі өсiмталдығы арасындағы айырмашылық) 20 пайызды құрайды. Киiктердiң табиғи өлiм-жiтiмге ұшырауының негiзгі себептерi: қалың қар, көктайғақ, қуаңшылық; аурулар (пастереллез, аусыл); жыртқыштар (қасқырлар, ал төлдерi үшiн әрi қырандар мен түлкiлер).
6) Түрдi жасанды жолмен көбейту және оны қолдану қажеттiгi
Киiктер қолда: хайуанаттар парктерiнде, ғылыми стационарларда (әртүрлi тәжiрибелер жасау кезiнде) ойдағыдай бағылады және көбейедi. Тұяқты жануарлардың кейбір түрлерi үшiн жасалған, шаруашылық мақсатта пайдалану немесе кейiннен табиғатқа шығару мақсатында арнайы аңшылық фермаларда (ранчо) өсiру технологиясы киiктерге қолданылған жоқ. Іс жүзiнде бұл әдіс түрдiң саны мүлдем азайып кеткен жағдайда оны қалпына келтiру мақсатында пайдаланылуы мүмкiн (тиiстi дәрежеде пысықтап алғаннан кейiн).
Қазiргi кезде Қалмақстанда (Ресей Федерациясында) киiктердi қолда ұстау және көбейту жөнiнде эксперимент жүргiзiлуде.
7) Түр өнiмiн құру, толысу (биологиялық жағынан пiсiп-жетiлуге және тауарлық құндылыққа жету), түр биомассасы мен санының айналым мерзiмдерi
Ұрғашы киiктерде жыныстық толысу 0,5 жастан, еркек киiктерде - 1,5 жастан басталады. Жануарлардың екi жынысының да өсуi 2,5 жасқа дейiн жалғасады, еркек киiктердiң мүйiзi шамамен 2 жасқа дейiн өседi. Кәсiпшiлiк тұрғыдан пайдаланылатын таралымның бір бөлiгi, белгi салу нәтижелерi көрсетiп отырғанындай, iс жүзiнде 4 жылда толық жаңарып болады.
8) Таралымдардың жас құрылымы; қоректену сипаты және қондылығының өзгеруi
Киік таралымдарында күзде 35-45% төл (екi жыныстың) және 50-65% ересек жануарлар болады.
Киiктердiң негiзгi қорегi - шөп өсiмдiктерi; жартылай бұталар мен бұталардың өркендерiн сирек жейді. Жануарлардың барынша қонды болу кезеңi - қарашада - желтоқсанның бас кезі (күйлеу басталғанға дейiн); ересек киiктермен салыстырғанда төлдiң қондылығы төмендеу болады.
9) Түрдiң экологиялық жүйедегi маңызы және оның iшiнара алынуының экологиялық жүйенiң жай-күйiне ықтимал ықпалы
Киiктер басқа жабайы және үй шөп қоректi жануарларымен бірге аридтi аймақтардың экожүйесінде өсiмдiктердiң негiзгi тұтынушылары болып табылады және, егер бұл тұтыну жол берiлетiн өлшемнен асып кетпесе, оның шығымдылығының артуына жәрдемдеседi. Ұзақ жылғы тәжiрибе көрсетiп бергеніндей, киiктердiң бір бөлiгiн алу биологиялық тұрғыдан жол берiлетiн мөлшерде жүргізiлсе, ол түрдің табиғи жолмен өсiмiн молайтуға нұқсан келтiрмейді.
Осы түрдiң Қазақстандағы оңтайлы саны 700-900 мың басты құрайды және киік таралымдарын күзету мен оларды қалпына келтiрудi ұйымдастыруда санның осы деңгейi бағыт-бағдар болуға тиiс.
4. Бағдарламаның мақсаты мен мiндеттерi
Мақсат: Жаппай браконьерлiкке жол бермейтiн және Қазақстанның тұяқты жабайы жануарларының сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктерi таралымдарының санын тұрақтандыруға және қалпына келтiруге негiз болатын нормативтiк-құқықтық және ұйымдық-шаруашылық шараларының негiзiнде оларды сақтау және қорғау.
Негiзгi мiндеттер:
1) тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердi жаппай браконьерлiкке жол бермеудi қамтамасыз ететiндей деңгейге дейiн күзетудi ұйымдастыру;
2) тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердi сақтау жөніндегі заң шығару шараларын күшейту;
3) тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердiң санын жыл сайын шынайы, тиiмдi түрде есепке алып отыруды ұйымдастыру;
4) тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердiң таралымдарына және олардың мекендеу ортасына экологиялық бақылау (мониторинг) жүйесiн ұйымдастыру;
5) тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерiнiң гендiк қорын сақтаудың биотехнологиялық негiздерiн әзiрлеу жөнiнде ғылыми зерттеулер өткізу олардың санын айқындау.
5. Бағдарламаны iске асырудың негiзгi
бағыттары мен тетiгi
5.1. Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктер санын тұрақтандыру жөніндегі шаралар
Қазақстанның тұтас бір аймақтарының кең байтақ кеңiстiгiнде тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктерге жаппай қасақылық жасау табиғат-шаруашылық кешенiнiң құрамдас бөлiгі ретiнде осы бағалы жануарларды сақтаудың тиiмдi, кешендi шараларын Қазақстан Республикасы Үкіметінiң деңгейiнде қолданылмауының салдары болып табылады.
Салалық бағдарламаны iске асырудың мерзiмдерi басты мақсаттың күрделiлiгi мен көлемдiлiгiне, атап айтқанда тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердiң таралымдарын экологиялық және биологиялық оңтайлы деңгейге дейiн қалпына келтiрумен байланысты болып отыр.
Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердiң санын тұрақтандыру мына iс-шараларды орындау есебiнен жүзеге асырылатын болады:
1) жануарлар дүниесiн қорғау мен басқарудың мемлекеттік жүйесiнiң материалдық-техникалық базасын нығайту;
2) тұяқты жануарлардың сирек кездесетiн түрлерi мен түр тармақтарының және киiктiң таралу аймағының негiзгi бөлігінiң қамтылуын ескере отырып, жаңа ЕҚТА-лар ұйымдастыру және қазiргiлерiн қайта ұйымдастыру;
3) тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктер таралымдарының жай-күйiне тұрақты жедел баға берiп отыру;
4) жерден және авиациямен есепке алудың түзетулер енгiзiлген әдiстемелерiн пайдаланып, тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердiң уақтылы көктемгi-күзгі есебiн жүргізiп отыру;
5) тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктер таралымдарының жас-жыныс құрамын сипаттайтын бастапқы деректерге жыл сайын баға берiп отыру, сондай-ақ таралымдардағы көбеюдiң табысты болуын немесе оның жайсыз факторларын айқындайтын жәйттердi анықтау;
6) тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктер таралымдарының жай-күйiне жыртқыштардың (қасқыр) әсер етуiн бағалау және қасқырлар санын реттеп отыру жөніндегі iс-шараларды жүзеге асыру;
7) тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктер таралымдарын қорғау және қалпына келтiру жөніндегі бағдарламалар мен iс-шараларды көрсету үшiн және туындайтын проблемаларды, соның iшiнде қасақылық үшiн әкiмшiлiк және қылмыстық жауапкершiлiктi күшейту қажеттiлiгiне байланысты проблемаларды түсiндiру үшiн бұқаралық ақпарат құралдарын (республикалық және жергiлiктi деңгейлерде) тарту.
Жоғарыда аталған iс-шараларды орындау және тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердiң таралымдардағы саны өсiмiнiң шынайы тiркелген деректерi олардың таралымдарының қалпына келуге бет бұрғанына айғақ болады.
5.1.1. Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерiн күзетудi ұйымдастыру
Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердiң таралымдарын және олар мекендейтiн жерлердi сақтау үшiн жануарлардың сирек кездесетiн түрлерiн қорғауды қолданыстағы заңнамамен сәйкестендiру қажет.
Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердiң таралымдарын қорғау мiндеттерi сан қырлы және абиотикалық, биотикалық және антропогендiк факторлардың терiс ықпалын болдырмау немесе азайту жөніндегі шаралар кешенiн қамтиды. Алайда сирек кездесетiн тұяқты жануарлар мен киiктерге жойылып кету қатерi төнiп отырған қазiргі кезде шұғыл бірiншi кезектегi шаралар ретiнде қасақылықтың әсерiн таралымдардың табиғи өсiмiн (қалпына келуiн) қамтамасыз ететiн деңгейге дейiн азайту, ал содан соң оны әлеуметтiк фактор ретiнде қажет, мұның өзi түптеп келгенде тұяқты жануарлар санының оңтайлы мөлшерге дейiн тұрақты түрде өсуiн қамтамасыз ететiн болады.
5.2. Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердi және олар мекендейтiн жерлердi сақтауға арналған ерекше қорғалатын табиғи аумақтар
Айрықша қорғалатын табиғи аумақтардың желісін құру эндемикалық, сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлердi, бірегей және эталондық учаскелердi, жалпы алғанда табиғи экологиялық жүйелердi сақтаудың әлемдiк қауымдастық таныған барынша тиiмдi шарасы болып табылады.
Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердi қорғау жөнiнде жаңа ерекше қорғалатын табиғи аумақтар құру туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінiң шешiмiн қабылдау және қазiргi осындай аумақтардың көлемiн кеңейту үшiн мемлекеттік экологиялық сараптамадан өткен тиiстi табиғи-ғылыми және техникалық-экономикалық негiздемелердi алдын ала әзiрлеп алу қажет.
Алайда жаңа ЕҚТА-лар құру және қазiргi осындай аумақтардың көлемiн кеңейту - ұзақ процесс.
Осы проблемаларды 2005 жылдан 2007 жылға дейiнгi мерзiмде Қазақстан Республикасы Үкіметінiң тиiстi қаулыларын қабылдау деңгейiнде шешу сирек кездесетiн тұяқты жануарлардың мекендеу ортасын қорғаудың принциптi түрде жаңа, неғұрлым жоғары деңгейiн қамтамасыз етедi және олардың санын тұрақтандыруға негiз болады.
5.2.1. Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерiн және олар мекендейтiн жерлердi қорғау бойынша
Қазiргi кезде қорықтар мен ұлттық табиғи парктердiң аумағында сирек кездесетiн тұяқты жануарлардың 9 түрiнен тянь-шань арқары, қазақстан арқары, үстiрт арқары, қарақұйрық, тоғай кермаралы, түрiкмен құланы кездеседi. Алайда ЕҚТА-лар аумағы негізiнен барлық биотоптарды (төлдеу, қыстау, жазда жайылып жүру орындары) қамтымайтын және жануарлар түрлерi көпшiлiгiнiң ЕҚТА-ларға баруы уақытша сипатта болғандықтан, қорықтар мен ұлттық парктердiң өзi бағалы жануарларды сақтауды қамтамасыз ете алмайды.
Тұяқты жануарлардың сирек кездесетiн үш түрi (қызылқұм арқары, алтай арқары, қаратау арқары) қазiргi ерекше қорғалатын аумақтарда мүлдем кездеспейдi. Дегенмен осы немесе басқа түрiн жоғалтып алмау үшiн тiкелей жануардың өзiн ғана емес, оның мекендеу ортасын да қорғау қажет. Осыған байланысты сирек кездесетiн тұяқты жануарлар мекендейтiн таралу аймағының негiзгi бөлiгiн ЕҚТА-лар құрамына енгiзе отырып, қазiргi ЕҚТА-лардың алқабын кеңейту туралы және жаңа ЕҚТА-лар құру туралы мәселе бой көтеріп отыр, атап айтқанда:
1) Ақсу-Жабағылы мемлекеттік табиғи қорығының құрамына тянь-шань арқарының мекендеуiне жарамды қосымша аумақтарды енгiзе отырып, оның алқабын кеңейту;
2) үстiрт арқарының таралу аймағын енгізу есебiнен Үстiрт мемлекеттік табиғи қорығының алқабын кеңейту;
3) Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының құрамына алтай арқарының таралу аймағының Күршiм жоталарының оңтүстiк сiлемдерiн енгізу есебiнен оның алқабын кеңейту;
4) құланның мекендеуiне жарамды қосымша аумақтарды енгізу есебiнен Барсакелмес мемлекеттік табиғи қорығының алқабын кеңейту;
5) қазақстан арқарының мекендеуiне жарамды қосымша аумақтарды енгізу есебiнен Қарқаралы мемлекеттік ұлттық табиғи паркiнiң алқабын кеңейту;
6) қазақстан арқарының мекендеуiне жарамды қосымша аумақтарды енгізу есебiнен Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи паркiнiң алқабын кеңейту;
7) киiктердi, құландарды және қарақұйрықтарды сақтау үшiн республикалық маңызы бар Аңдысай мемлекеттік қаумалының аумағына Жамбылтауды енгiзiп, оның алқабын кеңейту қажет.
5.2.2. Киiктердi және олар мекендейтiн жерлердi күзету жөнiнде
Тiптi ыдыраңқы топтардың шоғырлану аудандарында болсын, осы заманғы жағдайларда ЕҚТА құру проблемасын салалық бағдарламаны iске асырудың бірiншi жылында шешу қажет. Тұрақты (кордондар) күзет қызметiмен қамтамасыз етiлген ЕҚТА ұйымдастырған жөн болады. Сонымен қатар күзетiлетiн аумақтар киiктердiң төлдейтiн, қыстайтын орындарындағы және негізгі жылыстау жолдарындағы жерлердiң барынша көп мөлшерiн қамтуы тиiстiгiн ескере отырып, оның таралу аймағы шегiнде әрбір таралым үшiн мәртебесi және қорғау режимi әртүрлi ерекше қорғалатын аумақтар желісі құрылуы тиiс.
Киiктердiң төлдеу және қоректендiру кезеңi ерекше осал мезгiл болып табылады, сондықтан жаппай лақтау орындарын жыл сайын күшейтiлген күзет режимi бар (вахталық әдiспен) қорық аймақтары деп жариялау керек. Бұл орындар тұрақты емес, бірақ олар неғұрлым жиi былай орналасқан:
бетпақдала таралымы - Бетпақдаланың Қаражал мен Жезқазған қалаларының аралығындағы солтүстiк бөлiгiнде, Сарысу өзенiнiң бойында, Жыланшық пен Торғай өзендерiнiң аралығында;
үстiрт таралымы - Тассай, Оймауыт, Доңызтау, Сам, Қосбұлақсор, Желтау, Шағырай, Тереңқұдық жерлерiнде, Ембi өзенiнiң бойында;
жайық таралымы - Хәкiмөр көлiнiң, Азғыр, Сүйiндiк, Балқұдық кенттерiнiң, Қамыссамар көлiнiң, Тас кентiнiң маңында, Индер мен Қисыққамыс кенттерiнiң арасында.
Бұл орындарда 1 мамырдан бастап 15 маусымға дейiнгi мерзiмде мал жаю, шөп шабу, автокөлiк қозғалысы сияқты шаруашылық қызметiнiң шектелуi, қаңғыбас иттердi, мүмкiндiгiнше қасқырларды аулау жүргiзiлуi тиiс. Негiзгi қыстау аудандарында, негiзгі жылыстау жолдарында және киiктердiң кез-келген жаппай шоғырлану орындарында - өзендер, темір жолдар маңында және басқа жерлерде күзету дәл осындай үлгi бойынша ұйымдастырылуға тиiс.
Сондай-ақ киiктердi сақтау үшiн республикалық маңызы бар:
1) Батыс Қазақстан облысында - Жалтыркөл;
2) Ақтөбе облысында - Ырғыз-Торғай;
3) Қызылорда облысында - Бетпақдала мемлекеттік қорық аймақтарын құру қажет.
5.3. Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердi есепке алу және олардың таралымдарының мониторингi
Жануарлар таралымдарының жай-күйiн бағалау және тиiмдi басқару үшiн олардың негiзгi өлшемдерi бойынша, сондай-ақ мониторинг негiзiнде мекендеу ортасы бойынша сенiмдi ақпарат қажет.
Мониторинг мынадай iс-шараларды қамтиды:
1. Ғылыми-негізделген әдiстемелер бойынша авиация немесе автокөлiктi қолдана отырып, тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердiң санына есеп жүргiзу.
2. Жануарлардың өсiмiн молайтуы барысына және физиологиялық жай-күйiне бақылау жасау. Iс-шара өзектi өлшемдердi - өсiмталдығын, өлiм-жiтiмiн, өсiмiн айқындауды қамтиды. Лақтардың ойдағыдай өсiп-ширауы және өсiм көлемi табындардағы төлдердi (100 ұрғашыға шаққанда жас дарақтардың саны) есепке алу жолымен жаздың аяғында - күздiң басында айқындалады.
3. Таралым құрылымын айқындау. Жануарлардың жынысы мен жасын айқындау жекелеген табындарда есеп жүргiзу кезiнде (мүмкiндiгiнше), сондай-ақ бір мезгiлде өсiмнiң көлемiн айқындай отырып, жаздың аяғында - күздiң басында көзбен санау жолымен жүргiзiледi.
4. Мекендеу ортасының жай-күйiн бақылау. Iс-шара қар қалыңдығының жай-күйi, жауын-шашын, өсiмдiктер, сирек кездесетiн тұяқты жануарлардың үй жануарларымен байланысы кезіндегі эпизоотологиялық қауiптiң деңгейi туралы, яғни тұяқты жануарлардың таралымын шектейтiн табиғи орта факторлары туралы ақпаратты жыл сайын жинап, өңдеп отыруды қамтиды.
Таралымның ұдайы азып-тозуы және сирек кездесетiн тұяқты жануарлар санының күрт азаюы жағдайларында ресурстарды игерудiң жаңа нысаны - сирек кездесетiн тұяқты жануарларды кейiннен табиғи ортаға жiбере отырып, оларды арнайы фермаларда (ранчоларда) қолда өсiру назар аударуға лайық.
Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерiн және киiктердi арнайы фермаларда (ранчоларда) өсiру дүние жүзiнiң көптеген елдерiнде ойдағыдай қолданылады және сирек кездесетiн тұяқты жануарлардың (бұғы, қарақұйрық, құлан, үстiрт арқары) көпшiлiгi олардың қолға үйрену қабiлетiн, сондай-ақ өнiмнiң жоғары коммерциялық құнын ескерсек, осы тұрғыдан алғанда перспективалы түрлер болып табылады. Мұндай фермаларда жануарлардың резервтiк басын құрып, оларды табиғатқа шығару таралымды қалпына келтiру шарасы ретiнде де пайдаланылуы мүмкiн. Топталым мониторингiн жүзеге асыру үшiн арнайы бағдарламаны әзiрлеу қажет. Сирек кездесетiн тұяқты жануарларды өсiру технологиясын, сондай-ақ осы iс-шараны жүзеге асыру үшiн тиiстi нормативтiк-құқықтық база жасау қажет.
5.4. Халықаралық ынтымақтастық
Қазақстанның 2000 жылы СИТЕС Конвенциясына қосылғанынан кейiн бiздiң мемлекетте Конвенцияға басқа қатысушылармен бірге жануарлардың сирек кездесетiн және жойылатын түрлерiнiң, оның iшiнде тұяқтылар мен киiктердiң өнiмiмен сауданы реттеу және бақылау мүмкiндiгi туды. Бірiншi кезектегі шаралардың iшiнде елден тұяқты жануарлардың сирек кездесетiн және жойылатын түрлерi мен киiктердi заңсыз өндiрiлген бөлiктерi мен дериваттарын контрабандалық әкетудiң арналарын жабу мақсатымен кедендiк және шекаралық бақылау күшейтiлуi тиiс.
Сонымен бірге, таралу аймағы көршiлес мемлекеттердiң аумағына республика шегiнен шығатын тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылатын түрлерiн бірлесе қорғауды ұйымдастыру мемлекетаралық деңгейде шешудi талап ететiн проблема болып табылады. Қазақстан Республикасының Қызыл Кiтабына енгізiлген тұяқтылардың 9 түрлерi мен кiшi түрлерiнен Қазақстанның эндемиктерi болып арқардың қаратау және қазақстандық кiшi түрлерi табылады. Тянь-Шань арқарының таралу аймағы Қырғызстан мен Қытайдың аумағына шығады; қызылқұм арқарының негiзгi таралу аймағы Өзбекстанда орналасқан; алтай арқары Ресейдiң, Монғолияның және Қытайдың аумағын мекендейдi; үстiрт арқарының таралу аймағы Түркiменстанға таралады; қарақұйрық қазақстан аумағынан Түркiменстан мен Өзбекстанға ауысады; тоғай кермаралының таралу аймағы Өзбекстан, Қырғызстан, Қытай және Тәжiкстан аумағында орналасқан; түрiкмен құланы Түркiменстан мен Өзбекстанның аумағына Қазақстаннан кiредi.
Қазақстанның киiктердiң жайық (едiл-жайық) таралымын Ресей Федерациясымен және үстiрт таралымын Өзбекстан Республикасымен және Түрiкменстанмен бірлесiп қорғауды ұйымдастыру мемлекетаралық деңгейде шешудi талап ететiн проблема болып табылады. Осы мәселе бойынша киiктердiң таралу аймағының көршілес мемлекеттерiмен үкіметаралық келісімдер жасасу қажет.
Сондай-ақ халықаралық табиғат қорғау ұйымдарының қатысуымен тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерiн және киіктер таралымдарын қорғаудың, қалпына келтiрудiң және тұрақты түрде дамытудың нормативтiк-құқықтық және экономикалық базасын жақсарту жөнiндегі жұмысты жандандыра түсу қажет.
Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерiн және киiктер таралымдарын сақтау жөнінде бiздiң мемлекетiмiз қолданып жатқан шаралардың тиiмділiгін арттыру мақсатында Жабайы жануарлардың қоныс аударатын түрлерін сақтау жөніндегі Бонн Конвенциясын бекіту және жоғарыда көрсетiлген барлық мемлекеттермен үкіметаралық келiсімдер жасасу қажет.
6. Қажеттi ресурстар және қаржыландыру көздерi
"Жануарлар дүниесiн қорғау, өсімiн молайту және пайдалану туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес жануарлар дүниесiн қорғау экономикалық тұрғыдан негізделген нормативтер бойынша республикалық бюджеттiң және Қазақстан Республикасының заңнамасымен тыйым салынбаған өзге қаражат есебiнен жүзеге асырылады.
Бағдарламаны iске асыруға байланысты болжамды қаржы шығындары үш жыл iшiнде - 844551000,0 теңге болады,
соның iшінде:
1) республикалық бюджет:
2005 ж. - 175274000,0 теңге;
2006 ж. - 184038000,0 теңге;
2007 ж. - 193239000,0 теңге
2) жергiлiктi бюджет:
2006 ж. - 60000000,0 теңге
2007 ж. - 46500000,0 теңге
3) табиғат пайдаланушылармен қол қойылған келісім шеңберiнде:
2005 ж. - 51000000,0 теңге;
2006 ж. - 62000000,0 теңге;
2007 ж. - 72500000,0 теңге.
7. Бағдарламаны iске асырудан күтілетiн нәтижелер
Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлері мен киіктердi сақтау мен қалпына келтiрудің 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасын іске асыру:
тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердi қорғау, өсiмін молайту және пайдалану саласындағы жағдайды қалпына келтiруге және кейiннен оларды қорғау тиiмдiлiгін арттыру үшiн негіз қалауға;
2006 жылы осы заманғы материалдық-техникалық базамен жарақтандырылған, тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түрлері мен киiктер санының азайып кетуiне жол бермейтін, оларды сақтауды және қалпына келтiрудi қамтамасыз ете алатын Республикалық мемлекеттік жануарлар қорғау жөніндегі мекеме құруға;
2006 - 2007 жылдары тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түрлері мен киiктер таралымдарының санын, жас және жыныс құрылымын айқындауға;
2007 жылы тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердi қолда ұстау жағдайында өсiру орталығын (фермасын) құруға;
2006 - 2007 жылдары тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктер мекендейтiн, өсiмiн молайтатын, қыстайтын аймақтарда және негізгi қоныс аудару жолдарында оларды қорғау мәртебесi мен режимi әртүрлi жаңа ЕҚТА-лар ұйымдастыруға және қазiргiлерiн қайта ұйымдастыруға;
2006 - 2007 жылдары тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлері мен киiктер санын көбейту, оларды қорғау тиiмділігiн арттыру және ұтымды пайдалану жөнiнде ұсыныстар әзiрлеуге мүмкiндiк бередi.
Бұл орайда тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi санының тұрақтануы және киiктердiң таралу аймағы көлемiнде олардың таралымының жыл сайынғы өсiмiнiң биологиялық тұрғыдан негізделген 10% өлшемi бағдарламаны iске асырудың барлық жылы үшiн сан мөлшерін сипаттайтын неғұрлым тұрақты өлшем болып қала бермек.
8. Бағдарламаны iске асыру жөніндегі iс-шаралар жоспары
| p/c | Іс-шаралар | Аяқтау | Орын- | Орындау | Болжамды | Қаржы- |
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
| 1. Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және | ||||||
| 1 | Киiктердi күзе- | Қазақстан | ҚР АШМ | Ақпан, | 90000,0 - | Респуб- |
| 2 | Киiктер таралы- | Қазақстан | ҚР АШМ | Ақпан, | 20000,0 - | Табиғат |
| 3 | Ұшу аппаратта- | Қазақстан | ҚР АШМ | Ақпан, | 30000,0 - | Табиғат |
| 4 | Тұяқты жабайы | Қазақстан | ҚР АШМ | Ақпан, | 25500,0 | Респуб- |
| 5 | Киiктердiң | Қазақстан | ҚР АШМ | Ақпан, | 3774,0 - | Респуб- |
| 6 | Тұяқты жабайы | Қазақстан | ҚР АШМ | Ақпан, | 10000*,0 22000,0* | Респуб- |
| 7 | Оқу орындары мен | Қазақстан | ҚР АШМ | Ақпан, | | |
| 8 | Тұяқты жабайы | ҚР АШМ-ға | Облыс- | Қаңтар, | 15000,0* | Жергі- |
| 9 | Тұяқты жабайы | Қазақстан | ҚР АШМ | Ақпан, | Қажет |
|
| 2. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар құру | ||||||
| 10 | Тұяқты жабайы | Қазақстан | ҚР АШМ | Ақпан, | 9000,0 - | Респуб- |
| 11 | ЕҚТА-да кордон- | Қазақстан | ҚР АШМ | Ақпан, | Қажет |
|
| 12 | ЕҚТА кордондарын | Қазақстан | ҚР АШМ | Ақпан, | 7500,0 - | Табиғат |
| 13 | Тұяқты жабайы | Қазақстан | ҚР АШМ | Ақпан, | 40000,0 - | Респуб- |
| 3. Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып | ||||||
| 14 | Тұяқты жабайы | Қазақстан | ҚР АШМ | Ақпан, | 3000,0 - | Табиғат |
| 15 | Тұяқты жабайы | Қазақстан | ҚР АШМ | Ақпан, | 7500,0 - | Табиғат |
| 4. Халықаралық ынтымақтастық | ||||||
| 16 | Тұяқты жабайы | Қазақстан | ҚР АШМ | Ақпан, | 2000,0 - | Респуб- |
| 17 | Тоғай кермара- | Қазақстан | ҚР АШМ | Ақпан, | 5000,0 - | Респуб- |
| 18 | Тұяқты жабайы | Қазақстан | ҚР АШМ | Ақпан, | 149538,0* | Респуб- |
| 19 | Мынадай: | Қазақстан | ҚР АШМ | Ақпан, | Қажет |
|
| 20 | Бағдарламаны |
|
| 3 жылға | 844551,0 |
|
| 21 | соның iшiнде |
|
| 2005 ж. | 226274,0 |
|
| 22 | соның iшінде |
|
| 2005 ж. | 175274,0 | Респуб- |
|
|
|
|
| 2006 ж. | 60000,0* | Жергi- |
|
|
|
|
| 2005 ж. | 51000,0 | Табиғат |
Ескертпе: 1. Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердiң таралу аймағына 13 (он үш) облыс енедi, олар - Ақмола, Ақтөбе, Алматы, Атырау, Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Қостанай, Қызылорда, Қарағанды, Маңғыстау, Павлодар, Оңтүстік Қазақстан облыстары
2. Жергілiкті бюджеттен жұмсалатын болжамды шығыстар тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердiң барлық таралу аймағы - 13 (он үш) облыс үшін көрсетiлген.
3. * - Қаржыландыру көлемi тиiстi қаржы жылына арналған республикалық және жергілiкті бюджеттердi қалыптастыру кезiнде нақтыланатын болады.
4. ҚР АШМ - Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі
5. ҚР БҒМ - Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлiгі
6. ҚР СIМ - Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі
7. Облыстар әкiмдерi - Ақмола, Ақтөбе, Алматы, Атырау, Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қостанай, Қызылорда, Маңғыстау, Павлодар және Оңтүстiк Қазақстан облыстары