“Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногын дамытудың
2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасын бекіту туралы”
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 24 желтоқсандағы № 1385 Қаулысы

(2006.03.05. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)

Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДI:

1. Қоса берiлiп отырған Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногын дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы (бұдан әрi - Бағдарлама) бекітілсiн.

2. Бағдарламаның iске асырылуына жауапты мемлекеттік органдар мен мүдделi ұйымдар жыл сайын 5 қаңтарға және 5 шiлдеге дейiн Қазақстан Республикасы Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттiгiне (келісім бойынша) оның орындалуы туралы есептердi ұсынсын.

3. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттiгi (келісім бойынша) жыл сайын қаңтарда және шiлдеде Қазақстан Республикасының Үкіметіне Бағдарламаның iске асырылу барысы туралы ақпарат ұсынсын.

4. Бағдарламаның орындалуын қамтамасыз етудi бақылау және үйлестiру Қазақстан Республикасы Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттiгiне (келісім бойынша) жүктелсiн.

5. Осы қаулы қол қойылған күнiнен бастап күшiне енедi.

Қазақстан Республикасы

Үкіметінің

2004 жылғы 24 желтоқсандағы

№ 1385 қаулысымен бекітілген

Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар

 рыногын дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы

1. Бағдарламаның (негiзгi көрсеткiштерi) паспорты

Атауы           Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногын

                дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы

Әзiрлеушiлер    Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік

                жоспарлау министрлігі,

                Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы

                ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттiгi,

                Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі,

                Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкi

Басты мақсаты   Қазақстанның бағалы қағаздар рыногын одан әрi

                дамыту, оны ашық және тиiмдi жұмыс iстеуiн

                қамтамасыз ету, бағалы қағаздарды шығару үшiн

                мүмкiндiктердi кеңейту, инвесторлардың құқығын

                қорғау және адал бәсекелестiктi қамтамасыз ету

Негiзгі         бағалы қағаздар рыногын қазiргi заманғы талаптарға

мiндеттерi      сай келтiру;

                инвестициялаудың ұжымдық нысандарын дамыту үшiн

                қолайлы жағдайлар жасау;

                инвестициялау үшiн бағалы қағаздарды шығару үшiн,

                оның iшiнде мемлекеттің, туынды бағалы қағаздардың

                кепiлдiгiмен қамтамасыз етiлген коммерциялық бағалы

                қағаздар, жобалық облигациялар шығару үшiн жағдайлар

                жасау, сондай-ақ корпорациялық басқару нормаларын

                енгізу және "Секьюритилендiру туралы" заң жобасын

                қабылдау арқылы мүмкiндiктердi кеңейту;

                бағалы қағаздар рыногының институционалдық 

                инфрақұрылымын және бағалы қағаздар рыногында

                салық салу режимiн одан әрi жетiлдiру;

                бағалы қағаздар рыногының тетiктерiн пайдалану,

                оның iшiнде компаниялардың ұйымдасқан рынокта өз

                бағалы қағаздарының листингi арқылы

                шаруашылық субъектiлерiнiң капиталды тартуын

                ынталандыру;

                эмитенттiң инвесторлардың құқықтары мен

                мүдделерiн сақтауына қадағалау жүйесiн жетiлдiру.

Күтiлетiн       Бағдарламаны iске асыру:

нәтиже          Инвестициялаудың ұжымдық нысандарын дамытуды

                ынталандыруға, экономиканың нақты секторларына

                инвестициялауды дамыту және оның ауқымын

                кеңейту мақсатында инвесторлардың қаражатын

                жұмылдыру үшiн инвестициялық қорларды құруға және

                дамытуға;

                тұрғындардың инвестициялық мәдениетiнiң

                деңгейiн арттыруға;

                бағалы қағаздар рыногы саласында Қазақстанда

                сертификатталған халықаралық

                инвестициялық талдаушылардың келуiне қажеттi

                жағдайлар жасау арқылы кадр әлуетiн жақсартуға;

                эмитенттер мен басқа бағалы қағаздар

                рыногына қатысушыларының ақпаратты ашу тәртібін

                жетiлдiруге;

                инвестициялаудың мүмкiндiктерiн кеңейту;

                бағалы қағаздар рыногына қатысушыларды қадағалау мен

                реттеудiң тиiмдiлiгiн арттыруға ықпал етедi.

Қажеттi         Бағдарламаны iске асыру қолданыстағы қаржыландыру

ресурстар және  нормалары шегiнде тиiстi нормативтiк құқықтық

қаржыландыру    кесiмдердi жетiлдiру арқылы қамтамасыз етiлуi

көздерi         мүмкiн, сондай-ақ мөлшерi 2007 жылдың

                бюджетінде айқындалатын тұрғындарға қажеттi бағалы

                қағаздар рыногы туралы оқыту бағдарламаларын

                қаржыландыруға республикалық бюджеттен қаражат

                талап етедi.

Iске асыру      2005-2007 жылдар

мерзiмi

2. Кiрiспе

Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногын дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасын (бұдан әрі - Бағдарлама) Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі, Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттiгi (бұдан әрi - Агенттiк), Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі (бұдан әрi - Қаржы министрлігі) және Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкi (бұдан әрi - Ұлттық Банк) және Қазақстан Республикасының Президентi өткiзген "Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнің есебі туралы" мәжілісте (2004 жылғы 26 сәуiрдегі № 01-8.1 хаттама) және 2004 жылғы 15 қарашада Алматы қаласында өткен Қазақстан қаржыгерлерiнiң IV конгресiнде Қазақстан Республикасының Президенті берген тапсырмаларын орындау мақсатында әзірледі.

Бағдарлама Қазақстан Республикасы Үкіметінiң 1999 жылғы 27 мамырдағы № 658 қаулысымен бекітілген алдыңғы Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногын дамытудың 1999-2000 жылдарға арналған бағдарламасымен (бұдан әрi - 1999-2000 жылдарға арналған Бағдарлама) сабақтастық негiзiнде, оны iске асыру барысында анықталған бағалы қағаздар рыногының қазiргi жай-күйiн, негiзгi мақсаттарын және оны тиiмдi дамыту жөніндегі мiндеттердi ескере отырып қалыптастырылды.

3. Қазақстанның бағалы қағаздар рыногының қазiргi

жай-күйiн талдау

Қаржы министрлігінiң мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздары

Қаржы министрлігінiң мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздары (бұдан әрi - МБҚ) бағалы қағаздар рыногында негiзгi өтiмдi және тәуекелсіз құралдары болып табылады.

МБҚ рыногы қазiргi уақытта айналыс мерзiмi, инвесторлық базасы, сыйлықақы есептеу тәсiлi мен инфляциялық процестерден қорғалуы жағынан ерекшеленетiн құралдарды қамтиды.

1-кесте

МБҚ даму серпiнi

Көзi: Қаржы министрлігі

Үкiметтiк қарыз алу көлемдерiнiң өсуi, шығарудың жалпы санын қысқарта отырып, МБҚ айналыс мерзiмiн біртiндеп ұзарту және орналастыру көлемдерiн ұлғайту МБҚ-дың айналыстағы көлемiн ұлғайтуға алып келдi. Қазiргi уақытта бір жылдан бес жылға дейiнгі айналыс мерзiмi бар құралдар iшкi үкiметтiк борыш құрылымының неғұрлым көп көлемiн алады және жинақтаушы зейнетақы қорларының тарапынан сұранысқа ие неғұрлым ұзын құралдардың белгiлі бір жетiспеушiлiгi бар (2-кесте).

2-кесте

2001-2003 жж. МБҚ-дың айналыс көлемi

                                                                                                              млрд. теңге

Көзi: Қаржы министрлігі

Инвестициялау үшiн ең тартымды құралдардың бірi болып табылатын Қазақстан Республикасы Үкіметінiң мемлекеттік бағалы қағаздарына қатысты Бюджет кодексiнде оларды тек республикалық бюджет тапшылығын қаржыландыру және үкiметтiк борышты қайта қаржыландыру мақсаттарында ғана шығару көзделгенiн атап өткен жөн. Сондықтан да МҚБ эмиссиясының көлемi тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет тапшылығының мөлшерiне байланысты.

Жергiлiктi атқарушы органдардың мемлекеттік

эмиссиялық бағалы қағаздары

МБҚ мәртебесi бар қазақстандық жергiлiктi атқарушы органдарының облигациялар рыногы 1999 жылғы шiлдеден бастап өз қызметiн бастады. Жергiлiктi атқарушы органдар жергiлiктi инвестициялық жобаларды қаржыландыру мақсатында iшкi рынокта қарыз алуды жүзеге асырады.

Қолданыстағы заңдарға сәйкес жергiлiктi атқарушы органдарының облигацияларын бастапқы орналастырудың барлығы Қазақстан қор биржасында жүргiзiлдi.

Жергiлiктi атқарушы органдарының облигациялары орналастырыла бастағаннан берi қағаздардың айналыс мерзiмiнiң ұлғаю және қарыз алу құнының төмендеу үрдiсi байқалды (3-кесте).

3-кесте

Жергiлiктi атқарушы органдарының облигациялар

 рыногы көрсеткiштерiнiң өзгерісі

Көзi: Қаржы министрлігі

2005 жылдан бастап жергiлiктi атқарушы органдарға iшкi рынокта мемлекеттік бағалы қағаздар шығару түрінде қарыз алуға тыйым салынатын болады.

Ұлттық Банктiң қысқа мерзiмдi ноталары

1995 жылдан бастап Ұлттық Банк ақша базасын жедел реттеудің негiзгi құралына айналған қысқа мерзiмдi ноталарын шығара бастады. Ноталар дегенiмiз дисконтталған материалсыздандырылған бағалы қағаз. Ұлттық Банктің ноталары МБҚ болып табылады және бағалы қағаздар рыногында еркін айналыста.

Ноталар бастапқыда айналымның мерзiмiне - 7-ден 91 күнге дейін ие болды. Айналыстың қысқа мерзiмдерi екi себепке негiзделдi: біріншіден, ақша базасын реттеуге байланысты шаралардың қысқа мерзiмдiлiгiне, екiншiден, олар Үкiметтiң бағалы қағаздарымен бәсекелестiкке түспеуі керек едi.

1999 жылғы сәуірде, теңгенің еркін құбылмалы бағамының режимiн енгізу кезеңiнде валюталық ноталар (соның ішінде, бір жолғы тәртiппен - зейнетақы активтерін қорғау үшін 35 күндiк айналысымен арнайы валюталық ноталар) шығарылды.

Біртіндеп, Қаржы министрлігінің өзiнiң бағалы қағаздарының айналыс мерзімдерін ұлғайтуына қарай Ұлттық Банк ноталардың айналыс мерзiмiн де біртіндеп ұлғайта бастады. Қазiргі уақытта ноталар 1 жылға дейiнгi айналыс мерзімімен шығарылады.

Үкіметтің бағалы қағаздарының таза эмиссиясының едәуір  төмендеуiндегі қаржы рыногында өтiмдiлiктiң жоғары деңгейі Ұлттық Банк банктердің шектен тыс өтiмдiлiгiн ретке келтіру үшiн 1999 жылға қарағанда (132,5 млрд. теңгеге дейiн) қысқа мерзiмдi теңге ноталарын 2 еседен көп шығаруға әкеп соқты. Бұл айналыстың барлық мемлекеттік теңге қағаздарының құрылымындағы Ұлттық Банктің ноталар (бұдан әрi - ҚҰБ ноталары) үлесiнiң ұлғаюына әкелді. Қазір ноталар рыногы бағалы қағаздар рыногының айтарлықтай сегментiн құрайды (1-сурет).

1-сурет

ҚҰБ ноталарын шығару көлемдерінің өсу серпiні

Ең алдымен шетелдiк валютаның көп құйылып түсуiне негізделген инфляцияның 2003 жылғы өсу үрдiсi 2004 жылдың 1-шi жарты жылдығында да жалғастырылды. Бұл ноталарды шығару көлемiнiң ұлғаюына негiз болды.

2004 жылдың 1-шi жарты жылдығында Ұлттық Банк қысқа мерзiмдi ноталарды 262,7 млрд.теңге сомасына шығарды, ал олардың айналыстағы көлемi 57,0%-ғa 311,8 млрд. теңгеге дейiн ұлғайды. Бұдан басқа, 392,8 млрд. теңге мөлшерiнде репо операциялары жүргiзiлдi.

Нәтижесiнде, Ұлттық Банктiң бағалауы бойынша 2004 жылдың 1-шi жарты жылдығында қысқа мерзiмдi ноталарды шығарумен және репо операцияларын жүргiзумен тазартылған шетелдiк валютаны сатып алу көлемi 65-70%, соның iшiнде 1-тоқсанда - 70-75%, 2-тоқсанда - 60-65% құрады.

Қайталанған рыноктың жеткiлiктi дамымағандығынан Ұлттық Банкте мынадай проблемалар:

1) бағалы қағаздар портфелiн қалыптастыру проблемасы және нәтижесiнде,

2) ашық рынокта операцияларды жүргiзу көлемдерiн кеңейту күрделiлiгi,

3) Ұлттық Банктiң ресми ставкаларының реттейтiн функцияларын күшейтуге байланысты қиындықтар туындайды.

Қазiргі уақытта Ұлттық Банк ашық рыноктың операцияларын жүргiзу мүмкiндiгiнiң шектеулiлiгiн инфляция бойынша белгiленген деңгейлерге қол жеткізу үшiн Ұлттық Банк банктiң қолма-қол ақшасын1реттейтiн негiзгі құралдары болып табылатын қысқа мерзiмдi ноталарды шығарумен өтейдi.

____________________

1 Банктің қолма-қол ақшасы - коммерциялық банктер өз клиенттерінің ағымдағы күн сайынғы қажеттіліктерін қанағаттандыру үшiн жинақтайтын қолма-қол ақша

Институционалдық инфрақұрылым

2001-2004 жылдар кезеңiнде бағалы қағаздар рыногының институционалдық инфрақұрылымының сандық көрсеткiштерi тұрақты болып қалды, бұл негiзiнен Қазақстанның бағалы қағаздар рыногының институционалдық инфрақұрылымының қалыптасқанының және оның қазiргi кезеңдегi сұраныстарына сай екендiгiнiң куәсi.

4-кесте

Бағалы қағаздар рыногының институционалдық

 инфрақұрылымы

Көзi: Қазақстан Республикасы қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігi

Сонымен қатар Қазақстандық бағалы қағаздар рыногында консервативтi үлгiдегi институционалдық инвесторлардың - жинақтаушы зейнетақы қорлары басым болуына байланысты оны консервативтi деп сипаттауға болады.

Мұндай жағдайларда неғұрлым икемдi және мемлекет барынша аз реттейтiн бәсекелестер теңгерiм жасауы тиiс, инвестициялық қорлар олардың бастысына айналуы керек. "Инвестициялық қорлар туралы" Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Бiрiншi жеке меншiк қорлар да тiркелген. Кәсiпқой басқарушылары бар инвестициялық қорлар құру iшкi жинақтардың тұрақты өсуi, оларды экономиканың нақты секторына тиiмдi тарту қажеттiгi және Қазақстан Республикасының экономикалық қауiпсіздігін қамтамасыз ету жағдайларында әсiресе маңызды.

Бағалы қағаздардың ұйымдастырылған рыногының негiзгi

көрсеткiштерi

Акциялар рыногы

Соңғы үш жылда қазақстандық бағалы қағаздар рыногы сыйымдылығының өсуi байқалуда. 2004 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша акциялар рыногын капиталдандыру бір жылда 66,4%-ға ұлғайып, 347,5 млрд. теңге1 құрады, бұл көрсеткiштiң Қазақстанның жалпы iшкi өнiмi көлеміндегі үлес салмағы 7,8%-ды құрайды. Ұйымдастырылмаған рынок жөніндегі мәлiметтердiң болмауына байланысты акциялар рыногын капиталдандыруды тұтастай айқындау мүмкiн емес.

_________________

1қазақстан қор биржасының мәлiметтерi бойынша

Қазақстан қор биржасының ресми тiзiмiне енгiзiлген акцияларды капиталдандырудың аталған қазақстандық компаниялардың рыноктық құнының өсуiн көрсететiн өсуi, бірiншiден, листингтiк компаниялардың2 жарғылық капиталдарының (орналастырылған акциялар санының) өсуiмен, екiншiден, осы акциялар құнының өсуiмен және үшiншiден, биржаның ресми тiзiмiне енгiзiлген акциялар санының ұлғаюымен негiзделген.

_________________

2 листингтік компаниялар - бағалы қағаздары ресми тiзiмге енген эмитенттер ("Қазақстан қор биржасы" ЖАҚ мүшелерi жиналысының 2002 жылғы 6 ақпандағы № 1 шешiмiмен бекітілген листингтiк ереже)

Қазақстан қор биржасы 2000 жылғы 2 шiлдеде KASE_Shares индексiн құрды, ол "А" санатындағы биржаның бағалы қағаздарының ресми тiзiмi акцияларының эмитенттерiн рыноктық капиталдандыруды есепке алғандағы сұранысының баға белгілеуiнiң өзгеруiн көрсетедi. 5-кестеде KASE_Shares индексiнiң Қазақстандағы акциялар рыногының құбылмалылығын бейнелейтiн жыл соңындағы мәнi көрсетiлген.

5-кесте

KASE_Shares индексi

Көзi: Қазақстан қор биржасы

Сонымен қатар Қазақстандағы ұйымдастырылған рыноктың қазақстандық компанияларының капиталдануы мен оның жалпы iшкi өнiмге қатынасы өте төмен деңгейде қалып отыр және баяу өсуде. Әлемдiк тәжiрибеде акциялар рыногын капиталдандырудың жалпы iшкi өнiмге ара қатынасы: Ұлыбританияда - 107%-ды, АҚШ-та - 103%-ды, Ресейде - 51%-ды, Германияда - 33%-ды, дамушы рыноктар үшiн - орта есеппен 25%-ды құрайды. Салыстыру үшiн төменде бағалы қағаздары Қазақстандағы жалғыз қор биржасы болып табылатын Қазақстан қор биржасының ресми тiзiмiне қосылған компаниялардың және үлесiне Ресейдiң алдыңғы қатарлы биржаларының жиынтық айналымының 80%-ы тиетiн Мәскеу банкаралық валюта биржасын (бұдан әрі - МБВБ) капиталдандыру көрсеткіштері келтірілген.

6-кесте

Бағалы қағаздары Қазақстан қор биржасының және

МБВБ-ның ресми тiзiмдерiне қосылған компанияларды

капиталдандыру көрсеткiштерi

Көзi: 1- қазақстан қор биржасы

2- МБВБ - www. hatt//miсех.ru.

Осылайша, республика экономикасындағы бағалы қағаздар рыногының рөлi мардымсыз болып табылады, Қазақстанның бағалы қағаздар рыногын төмен деңгейде капиталдандыру және оны кәсiпорындардың кәсiпорынның экономикасына инвестициялар тарту тетiгi ретiнде бағаламауы оның елеулi проблемалары болып қалуда.

Ұйымдастырылған рыноктың қазақстандық P/E (баға/кiрiс) көрсеткiшi де осының куәсi, бұл көрсеткiшке сәйкес Қазақстан қор биржасының ресми тiзiмiнiң акциялары еуропа елдерi мен Ресейдiң тиiстi көрсеткiштерiне қатынасы бойынша айтарлықтай жеткiлiксіз бағаланған.

7-кесте

Басқа елдермен салыстырғанда

Қазақстандағы Р\Е коэффициентi

Көзi: 1- Қазақстан қор биржасы

2 - Ресейдiң БҚФК

Корпорациялық облигациялар рыногы

1999 жылдан бастап алғашқылары биржаның ресми тiзiмiне 1999 жылғы 1 ақпанда енгiзiлген биржалық рыноктың корпорациялық облигацияларын дамыту басталды. Сол жылы (7 шiлдеде) жергiлiктi атқарушы органдарының облигацияларын орналастыру жөнiнде бірiншi аукцион өткiзiлдi.

2004 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша ұйымдастырылған рыноктың корпорациялық облигацияларын капиталдандыру бір жылда

96,5%-ға ұлғайып, 373,0 млрд. теңге (2,6 млрд. АҚШ долларын) құрады, бұл жалпы iшкi өнiмнiң 8,4%-ын құрайды. Ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған рыноктың айналыстағы қазақстандық корпорациялық облигацияларының жыл соңындағы көлемi екi есе аз және 182,5 млрд. теңге (1,27 млрд. АҚШ долларын) құрайды.

8-кесте

Қазақстандық корпорациялық

 облигациялар көлемi

Ескертпе:

1- Қазақстан қор биржасының мәлiметтерi бойынша, басқа мемлекеттердiң заңдарына сәйкес, оның iшiнде қатысушылары (акционерлерi) SPV деп аталатындардың (Special Purpose Vehicle/  "Арнайы кәсiпорындардың") эмитент-резиденттерi болып табылатын шетелдiк ұйымдарды пайдаланумен эмитенттелген облигацияларды қоса алғанда.

2- Қазақстан Республикасы Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігі мәліметтері бойынша

9-кесте

Айналыстағы қазақстандық және ресейлiк

корпорациялық облигациялар көлемi

1 - Қазақстан Республикасы Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттiгi мәлiметтерi бойынша

2- Ресейдiң БҚФК-тiң мәлiметтерi бойынша

Корпорациялық облигациялар iс жүзiнде қазақстан экономикасына бағалы қағаздар рыногы арқылы инвестициялар тартудың негiзгi құралы болып табылады. Алайда 2004 жылғы 1 сәуiрдегі жағдай бойынша облигациялардың қолданыстағы шығарылу саны бар-жоғы 75-тi құрады, бұл акционерлік қоғамдарда (бұдан әрi - АҚ), жауапкершiлiгi шектеулi және қосымша жауапкершiлігі бар серiктестiктер де бола алатын әлеуеттi эмитенттердiң жалпы санының өте аз үлесi. Бұл ретте облигациялардың 48 шығарылымы (29 эмитент) "А" санаты бойынша және облигациялардың 11 шығарылымы (11 эмитент) "В" санаты бойынша Қазақстан қор биржасының ресми тiзiмiне енгiзiлдi.

Инвесторлардың эмитенттерге сенiмiнiң жетiспеушiлiгi және капиталдандырылған компаниялардың шектеулi саны облигациялар эмитенттерiнiң санын ұлғайтуға кедергi болып табылуы мүмкiн. Сонымен қатар бұл рынок сегментi жыл сайын 100%-дан аса ұлғайып, айтарлықтай серпiндi дамуда және үлестiк рынокқа қарағанда оның перспективалары зор.

10-кесте

Эмиссиялық бағалы қағаздардың биржалық айналысы,

млрд. теңге (акциялардың мемлекеттік пакеттер

секторын және репо секторын қоспағанда)

Көзi: Қазақстан қор биржасы

Бағалы қағаздардың ұйымдастырылған рыногындагы мәмiлелер көлемiнiң ұлғаюы негiзгi инвесторлар - жинақтаушы зейнетақы қорларының (бұдан әрi - ЖЗҚ), банктер мен сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының активтерi ресми тiзiмдерге қосылған бағалы қағаздарға орналастырылуы тиiстiгiнiң нәтижесi болып табылады. Акциялардың және корпорациялық облигациялардың биржалық саудасы көлемiнiң тұрақты өсуi, сондай-ақ iрi институционалдық инвесторлар тарапынан сұраныстың ұлғаюы биржалық айналыстардың өсу үрдiсiнiң сақталуын болжауға мүмкiндiк бередi.

11-кесте

Бағалы қағаздар айналымының жылдамдығы

Көзi: Қазақстан Республикасы Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттiгi

Эмитенттер

Акциялар рыногының жеткiлiксіз белсендiлiгi және листингтiк компаниялардың өте аз саны, 2004 жылғы 1 маусымдағы жағдай бойынша Қазақстан қор биржасының ресми тiзiмiнде - 77, Қазақстанның бағалы қағаздар рыногының әлсіз жақтарының бірi болып табылады. Салыстыру үшiн, Ресейде 300-гe жуық. Алдыңғы қатарлы әлемдiк қор биржаларының листингтiк компанияларының саны: Нью-Йорктiкi - 2366 (2002 жылы), Токионiкi - 2153 және Лондондiкi - 2824.

2004 жылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша Қазақстан қор биржасының ресми тiзiмiне ("А" және "В" санаттары) жұмыс iстеп тұрған 2875 акционерлік қоғамның (бұдан әрi - АҚ) тек 49-ының акциялары қосылған, бұл олардың жалпы санының 1,6%-ын құрайды. Салыстыру үшiн Ресейде жұмыс iстеп тұрған 20462 АҚ акцияларының шамамен 300-i биржалардың ресми тiзiмдерiне қосылған, бұл олардың жалпы санының 1,5%-ын құрайды.

12-кесте

Қазақстан қор биржасындағы сауда-саттыққа

жiберiлген бағалы қағаздар

Көзi: Қазақстан қор биржасы

2004 жылғы маусымнан бастап Қазақстанда Moody's Investors Service және "Интерфакс" Халықаралық ақпарат тобының (Interfax Information Services Group) құрылтайшылығымен "Moody's Интерфакс Рейтингтiк Агенттiгi" (Moody's Interfax Rating Agency) жұмыс iстей бастады.

Standard & Poor's Credit Market Services Қазақстан рыногында бірқатар RatingsDirect, RatingsXpress, CreditWire, CreditWeek LossStats Database, CreditPro CrossWalk, CreditRisk Tracker және тағы басқалар сияқты ақпараттық-талдамалық өнiмдердi алға жылжыту туралы бастама көтердi. Аталған өнiмдер әлемде үлкен сұранысқа ие және атап айтқанда, орталық және коммерциялық банктердiң, реттеушi органдардың, инвесторлар мен активтердi басқарушылардың кредиттiк және қаржылық талдаушыларының жұмысында табысты қолданылады.

Қазiр Қазақстан қор биржасында эмитентте Standard & Poor's, Moody's, Fitch рейтингтiк агенттiктердiң бірi немесе одан да көбiнiң берген қарыз алушының шетел валютасындағы ұзақ мерзiмдi кредиттiк рейтингтiк бағасы болса, қазақстандық қор биржасында бағалы қағаздарды листингке енгізудiң ("А" санатының ресми тiзiмiне енгізу немесе ресми тiзiмнiң "В" санатынан "А" санатына ауыстырудың) жеңiлдетiлген рәсiмi белгiленген.

Агенттiк жүргiзген сұрау барысында Листингтiк компаниялардың жұмсаған шығындарының ұсынылған көрсеткiштерiн талдау бастапқы ұсыныс жүргiзу, сондай-ақ бағалы қағаздарды сауда-саттықты ұйымдастырушының ресми тiзiмiнде қолдау едәуiр шығындармен қатар жүретінін көрсетті.

Қазақстандық компаниялардың транзакциялық шығыны:

Бағалы қағаздары Қазақстан қор биржасының ресми тізiміне енгiзiлген "А" санаты бойынша АҚ-дар үшiн транзакциялық шығындар1:

бір жолғы - 376 мың теңгеден 114 млн. теңгеге дейiндi;

жыл сайынғы - 4,9 млн. теңгеден 61,5 млн. теңгеге дейiндi;

жиынтық - 8,2 млн. теңгеден 157,7 млн. теңгеге дейiндi құрайды.

______________

1Транзакция - ақша қаражатын қандай-да бір мақсаттар үшiн аударудан тұратын операциялар

Жыл сайынғы мiндетті шығындардың орташа көрсеткіші 22,4 млн. теңге құрайды, бұл листингтік компанияның меншiктi капиталының орташа мәнiнiң 0,06%-ын және бір жылдағы жалпы шығыстардың орташа мәнiнiң 0,32%-ын құрайды.

Инфрақұрылымдық ұйымдардың қызметтерiне ақы төлеу: қаржы консультанттарына, аудиторларға ("үлкен төрттiк" және Қазақстан Республикасы резиденттерінің корпорациялық бағалы қағаздары үшiн - Дүниежүзiлiк Банктiң Қазақстан Республикасында Дүниежүзiлiк Банк кредиттерінің немесе гранттарының есебiнен iске асырылатын жобалардың аудитi мақсатында аудиторлық ұйымдар үшін белгіленген өлшемдерiне сай келетiн аудиторлық ұйымдардың кез келгені), андеррайтерлерге, маркет-мейкерлерге1 (мiндеттi талап) төленетiн комиссиялық сыйлықақылар (қаржылық емес ұйымдар үшін мiндеттi талап), сондай-ақ АҚ қаржылық есептіліктiң халықаралық стандарттарына (бұдан әрі - ҚЕХС) көшуiмен - бағдарламалық қамтамасыз етудi сатып алу және орнатумен, мамандарды оқытумен байланысты бір жолғы шығындар Бағалы қағаздары Қазақстан қор биржасының ресми тiзiмiне енгiзiлген "А" санаты бойынша компаниялар шығындарының аса iрi баптары болып табылады. Заңдар талаптарына сәйкес өз қызметi туралы ақпаратты жариялау шығыстардың маңызды бабын құрайды.

_____________________

1маркет-мейкер - оны биржа мүше ретiнде таныған және биржаның iшкi құжаттарына сәйкес бағалы қағаздар бойынша өзiне екi жақты котировкаларды тұрақты жариялау және қолдау жөнiнде мiндеттеме алған биржа мүшесі

Бағалы қағаздары Қазақстан қор биржасының ресми тiзiмiне енгiзiлген "В" санаты бойынша АҚ-дар үшін транзакциялық шығындар:

бір жолғы - 550 мың теңгеден 6,9 млн. теңгеге дейiндi;

жыл сайынғы - 261,1 мың теңгеден 15,5 млн. теңгеге дейiндi;

жиынтық - 305,8 мың теңгеден 22,3 млн. теңгеге дейiндi құрайды.

Жыл сайынғы мiндеттi шығындардың орташа көрсеткiшi 3,7 млн. теңге құрайды, бұл компанияның меншiктi капиталының орташа мәнiнiң  0,1%-ын және бір жылдағы жалпы шығыстардың орташа мәнiнiң 0,5%-ын  құрайды.

Листингтiк емес АҚ үшiн жыл сайынғы шығындардың орташа мәнi  260,3 мың теңге құрайды, бұл АҚ-ның ең аз жарғылық капиталының 0,6%-ын құрайды.

Келтiрiлген мәлiметтер АҚ шығындары акцияларды Қазақстан қор биржасының ресми тiзiмiнiң ең жоғары санатына қосқан кезде айтарлықтай өсетiнiн куәландырады. Бұл ретте бағалы қағаздардың ресми тiзiмге қосылуы және болуы жөніндегі Қазақстан қор биржасының тарифтерi ресейлiк биржа алаңдарының тарифтерiнен едәуiр артық (13-кесте).

13-кесте

Бағалы қағаздарды ресейлiк iрi биржа алаңдарында

және Қазақстан қор биржасында орналастыру тарифтерi

Ескертпе:

1- РТҚ-тың мәлiметтерi бойынша - www.rts.ru

2- МБВБ-ның мәлiметтерi бойынша - www. http://micex.ru

3- Қазақстан қор биржасының мәлiметтерi бойынша

Алайда Қазақстан қор биржасындағы листингтік ережелерде листингтiк компанияның немесе оның бағалы қағаздарына рұқсат беру бастамашысының бастапқы листингтiк алымды төлегеннен кейiн бағалы қағаздар ресми тiзiмге қосылған күннен бастап үш ай iшiнде Биржада осындай бағалы қағаздарды орналастыру немесе сауда-саттық ұйымдастырғаны үшiн Биржаның комиссиялық алымын төлемей оларды сатып алу жөнінде мамандандырылған сауда-саттық жүргiзу құқығы көзделген.

Акциялар шығаруды тіркеу жөніндегі уақыт шығындары көп емес - 10-нан 15 күнге дейiн, дегенмен бір шығару акцияларын орналастыруға жұмсалатын уақыт шығындары қомақты болып табылады - 2-ден 12-айға дейiн және одан да көп (кейбір жағдайда бірнеше жылға дейiн), бұл оларды инвестициялық тартымдылығының төмен екендiгiнiң куәсi.

Қорытындылар

Тұтастай алғанда бағалы қағаздар рыногы капиталдандырудың төмен деңгейiмен, МБҚ-ға тәуелдiлігімен, РЕПО операцияларының басым болуымен, туынды бағалы қағаздардың дамымауымен және рынок қатысушылары санының шектеулiлiгiмен сипатталады.

Қазақстан рыногында компанияларды бақылауды сақтап қалу үшiн iрi акционерлердiң компаниялар акцияларының ауқымды пакеттерін сатып алу жағдайлары басым. Кейiннен бұл акциялар сатылмайды. Осылайша, халықаралық талдаушылар қабылдаған нормаларға сәйкес бұл акциялар рынокқа қатыспайды деп есептеуге болады. Облигациялардың да жағдайы осыған ұқсас - институционалдық инвесторлар оларды, әдеттегiдей, өтеуге дейiн ұстап тұрады. Бұл қазақстандық бағалы қағаздар рыногының алып-сатарлық құрамы жоқ екендiгiнiң және бағалы қағаздармен мәмiлелердiң сирек сипатының куәсi.

Кәсіпорынды дамытуды қаржыландыру негізінен кәсіпорындардың меншікті қаражаты есебінен және екінші деңгейдегi банктерден алынған қарыздар есебiнен жүзеге асырылатыны қазақстандық экономиканың ерекшелiгі болып табылады, мұны Ұлттық Банк жүргiзген және шамамен 400 акционерлік қоғамдар қамтыған мониторинг растайды.

Ағымдағы жылдың қаңтар-ақпанында экономиканың "АҚ" секторында жүргiзiлген тексерiстiң және алынған 2003 жылғы 4-тоқсан (нақты) мен 2004 жылғы 1-тоқсан (күтiлетiн) көрсеткiштерiн бағалау нәтижесi бойынша, 2003 жылғы 4-тоқсанда АҚ капиталының құрылымында мiндеттемелермен салыстырғанда меншiктi капиталдың басып өсуі есебiнен өзiн-өзi қаржыландыру деңгейiнiң өсуi байқалды. Қысқа мерзiмді төлем қабiлеттілігi көрсеткiштерi жақсарды, меншiктi қаражаты есебiнен АҚ инвестициялық белсендiлігі айтарлықтай жоғары болды. Тиiсiнше, АҚ бағалы қағаздарды шығару жолымен капитал тартуы ағымдағы кезеңде өткiр қажеттілік болып табылмайды немесе оны менеджменттiң енжарлығы тежейдi.

Әлемдiк практикада ұсақ және орта кәсiпорындар қарыз алу үшiн негiзiнен банк кредиттерiн пайдаланатынын және тек iрi компаниялар ғана бағалы қағаздарды шығару жолымен қарыз алатынын атап өткен жөн. Қазақстанда акцияларды 1 миллиард теңгеден астам сомаға орналастыруды жүзеге асырған АҚ-дар саны 140-ты құрайды, бұл ретте олардың 28-i ғана Қазақстан қор биржасының ресми тiзiмiне қосылған. Эмитенттердiң қаржы есептілігiнiң жетiлмеуi, компаниялар ашықтығының жеткiлiксіздiгi, ұйымдастырылған рынокқа шығумен байланысты қомақты шығасылар бағалы қағаздар рыногын дамытуды ұстап тұратын факторлар болып табылады деп болжауға болады.

Жоғарыда баяндалған талдау жақын арадағы перспективада қазақстандық бағалы қағаздар рыногын жандандырудың және оның өтiмдiлiгiнiң өсуiн күтпеуге болатындығы туралы қорытынды шығаруға мүмкiндiк бередi. Сонымен қатар, мемлекеттік емес облигациялар рыногының сапалық және сандық даму үрдiсi сақталады. Екi жүз жылдық тарихы бар рыноктық экономикасы дамыған көптеген елдерде қалыптасу мен бастапқы белсендi өсу және негiзгi капиталды iрi меншiк иелерi арасында бөлудi аяқтау кезеңiнен кейiн бағалы қағаздар рыногы (немесе акциялар рыногы) капитал тартудың және қаражатты қайта бөлудiң негiзгi тетiгi рөлiн атқаруды доғарады.

Мұндай елдерде мемлекеттік реттеу және корпорациялық басқару дамудың неғұрлым кеш сатысында енгiзiлгенiн атап өткен жөн. Ал бұрынғы социалистiк елдердiң бағалы қағаздар рыногының қалыптасуы болса мемлекеттік мүлiктi жекешелендiру негiзiнде бірден мемлекеттік реттеу шарттарында жүргiзiлдi, ол жүргiзiлгеннен соң және жаңадан құрылған компанияларға капиталды бастапқы тартудан кейiн бағалы қағаздар рыногының жандануы көзделмейдi.

Сонымен қатар қаржы рыноктары даму үстіндегі елдердiң тәжiрибесi рыноктық экономиканы дамытудың алғашқы 10-15 жылы iшiнде кәсiпорындарды сыртқы қаржыландырудың негiзiнен борыштық сипаты бар екендiгiн және тек осыдан кейiн ғана акцияларды орналастыру арқылы үлестiк қаржыландыру жанданатынын көрсетедi. Қазақстандық бағалы қағаздар рыногында осындай жағдай қалыптасып отыр.

Дамыған инфрақұрылымның, жетiлдiрiлген электронды сауда-саттық жүйесiнiң және Орталық депозитарийдiң болуы, экономиканы дамытудың қарқынын қазақстандық бағалы қағаздар рыногының мықты жақтары болып табылады.

Қазақстандық бағалы қағаздар рыногының қазiргi жай-күйiн, оның бағалы қағаздардың жетiспеушiлiгiмен және активтер жинақталуының жоғары деңгейiмен, институционалдық инвесторлардың инвестициялау құралдарына сұранысымен және жеке инвесторлар әлеуетiмен негiзделген негiзгi үрдiстерiн, сондай-ақ елдiң экономикалық өсуiнiң жоғары қарқындарын ескере отырып, осы Бағдарламада бағалы қағаздар рыногын дамытудың негiзгi бағыттары ретiнде: iшкi инвесторларды дамыту, бағалы қағаздарды шығару үшiн мүмкiндiктердi ұлғайту, инвесторлардың шетелдiк бағалы қағаздарға қол жетiмдiлiгiн қамтамасыз ету, бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салық салу тәртібін, инфрақұрылымның техникалық мүмкiндiктерiн, корпорациялық басқару мен мемлекеттік реттеудi жетiлдiру айқындалды.

Қазiргі уақытта Қазақстанда трансфер-агенттiктер желісі дамымаған. Банкаралық есептеудiң қазақстандық орталығының есептік-техникалық мүмкiндiктерiн пайдаланумен "Қазпочта" АҚ  базасындағы жалпы республикалық трансфер-агенттiк желісінiң жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету мәселесi бұрын көтерiлгенiн айтып өту қажет. Осы iс-шараны орындау үшiн мынадай құжаттар қабылданды:

- "Қазақстан Республикасының почта саласын дамытудың және почта-жинақ жүйесiн қалыптастырудың 2000-2003 жылдарға арналған бағдарламасы туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінiң 2000 жылғы 15 қарашадағы № 1716 қаулысы және Бағдарламаның бірiншi сатысын іске асыру жөніндегі 2000-2001 жылдарға арналған iс-шаралар жоспары.

Аталған бағдарламада "Қазпочта" АҚ трансфер-агенттiк қызметтi жүзеге асыруға арналған лицензия алуы көзделген. Алайда, бірқатар себептерге байланысты "Қазпочта" АҚ мұндай лицензия алуға дайын болмай шықты;

- трансфер-агенттердiң құрылуы мен жұмыс iстеуiне жағдайлар белгiлейтiн Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкi Басқармасының "Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногындағы трансфер-агенттiк қызметтi лицензиялау ережесін бекіту туралы" 2003 жылғы 29 қыркүйектегi № 350 және "Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногында трансфер-агенттiк қызметтi жүзеге асыру ережесін бекіту туралы" 2003 жылғы 29 қыркүйектегi № 349 қаулысы.

Бұдан басқа, трансфер-агенттiк қызмет талаптарына оларды оңтайландыру мақсатында талдау жүргiзу қажет.

Қаржы рыногын, қаржы институттарының түрлерi мен санын арттыру, халықтың жинақтарын бағалы қағаздар рыногына тарту жөніндегі жоспарларды дамытуда, оның iшiнде "Бағалы қағаздар рыногы туралы" және "Акционерлік қоғамдар туралы" Заңдарды жетiлдiру жолымен инвесторлардың құқығын қорғауды көтеру қажеттiлігі туындайды. Отандық және шетелдiк инвесторлар өздерінiң құқықтары қорғалған екендігіне сенiмдi болуы тиiс.

Бағалы қағаздар рыногы субъектiлерiнiң аффилиирленген адамдар мен iрi қатысушылар туралы ақпараттарды ашумен байланысты, ең алдымен миноритарлық, инвесторлардың құқығын қорғау жөніндегі заңнаманың талаптарын бұзу мүмкiндiгiн болдырмау, қазақстандық бағалы қағаздар рыногының ЕурАзЭқ, БЭК және Қазақстан мүшесі болып табылатын басқа да халықаралық қоғамдастықтар шеңберiнде шетелдiк рыноктармен тиiмдi бірiктiру бойынша кедергiлердi жою, олардың клиенттерiнiң заңды құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету бойынша iрi банк қатысушыларына, жинақтаушы зейнетақы қорларына, сақтандыру (қайта сақтандыру) компанияларына қатысты уәкiлеттi органның бақылау-қадағалау функцияларын қамтамасыз ету мақсатында номиналды ұстаушы клиенттер туралы ақпаратты беру тәртібін жетiлдiру қажет.

Осы мақсатта "Акционерлік қоғамдар туралы" мен "Бағалы қағаздар рыногы туралы" Заңдарға бірқатар түзетулер дайындалды, олар қазiргi уақытта Қазақстан Республикасы Парламентiнiң қарауында.

Атап айтқанда, "Акционерлік қоғамдар туралы" Заңға енгізуге ұсынылған түзетулер мынадай бағыттарды қамтиды:

- ұғымдарды нақтылайды:

дауыс берушi акциялар, бұл ретте номиналды ұстаушыдағы және орталық депозитарийдiң есепке алу жүйесiнде мәлiмет жоқ меншiк иесiне тиесiлi дауыс берушi акциялар қатарынан шығарып тастайды;

- аффилиирленген тұлға және аффилиирленген тұлғалардың тiзiмiн жүргiзу тәртібі;

- номиналды ұстаушының мiндетi тiркеушiнiң және орталық депозитарийдiң талабы бойынша клиенттердiң талаптарына қарамастан, оның номиналды ұстауындағы бағалы қағаздары бар клиенттер туралы мәлiметтердi беру;

инвесторлардың кең ортасын ең аз шығын жұмсау арқылы хабарландыру кезiнде акционерлік қоғамдардың пайдалану мақсатында бұқаралық ақпарат құралдар (электрондықты қоса алғанда) ұғымын енгiзедi;

- қоғамды халықтық деп таныған күннен бастап, бір жыл iшiнде оны корпорациялық басқару кодексiн әзiрлеу мен бекітуге мiндеттейдi;

- қоғамды өзiнiң қызметi туралы ақпаратты акционерлердiң алдында ғана емес, мүдделi тұлғалар - олардың талаптары бойынша әлеуеттi инвесторлардың алдында да ашуға мiндеттейдi;

- акционерлердiң жалпы жиналысында акциялардың құнын, қоғам оларды сатып алған кезде анықтайтын әдiстемесiн бекіту қажеттілігiн белгiлейдi;

- акцияларды сатып алу және өз акцияларын қоғам кепiлге қабылдау, акционерлердiң жалпы жиналысында дауыс берудi ұйымдастыру рәсiмдерiн нақтылайды;

- мәжілісте қарауға мәселелер енгiзген адамды мiндеттi шақырумен директорлар кеңесiнiң мәжілісiн өткізудi мiндеттейдi;

- акционерлердiң жалпы жиналысына ұсынылатын жылдық қаржы есептіліктi аудиторлық есеппен растау мiндеттілігiн белгiлейдi және тиiсiнше жариялау әрi уәкiлеттi органға ұсыну үшiн;

- iрi акционердiң аудиторлық ұйымды дербес айқындау құқығын және қоғамның аудиторлық ұйым сұраған барлық қажеттi құжаттаманы (ақпаратты) ұсынуға мiндетiн белгілейдi.

"Бағалы қағаздар рыногы туралы" Заңға ұсынылатын өзгерістердi енгізу үшін:

- бағалармен айла-шарғы жасау ұғымын және бағалармен айла-шарғы жасау мақсатында жасалған мәмiлелердi тану негізiн, сондай-ақ осындай мәмiлелердi жасаудың құқықтық салдарын нақтылау;

- эмитенттің бағалы қағаздарды шығарудың шарттары мен тәртібін, оларды орналастыру мен өтеуiн бұзған кезде шараларды;

- жарияланған акцияларды шығаруды мемлекеттік тiркеуiн жарамсыз деп тану немесе ерiксіз тарату туралы сот шешiмiн қабылдаған жағдайда акцияларды шығарудың күшiн жою туралы шешiмдi қабылдау бөлiгiнде уәкiлеттi органның өкiлеттiктерiн нақтылау;

- тiркеушi мен орталық депозитарийдiң жарамсыз мәмiлелердi жасауды болдырмау мақсатында уәкiлеттi органның осы бағалы қағаздарды орналастыруды тоқтата тұру туралы шешiмiн алған сәттен бастап, бағалы қағаздарды орналастыру жөнiнде мәмiлелердi тiркеудi тоқтата тұру мiндетi;

- бағалы қағаздар рыногында коммерциялық құпияны құрайтын мәлiметтер ұғымын нақтылау;

- бағалы қағаздарды ұстаушыларға эмитенттiң жалпы жиналысын өткізу, бағалы қағаздар бойынша пайданы төлеу, сондай-ақ шығарылатын бағалы қағаздар туралы хабарлау жөніндегі тiркеушiнiң функцияларын нақтылау;

- эмитенттiң Инвесторлардың мүддесiне қатысты қызметiнiң өзгергені туралы жариялау мерзiмдерiн нақтылау көзделiп отыр.

Бұдан басқа, инвесторлардың құқықтарын қорғауды арттыру мақсатында басқа да заңнамалық актiлерге түзетулер енгізу талап етiледi.

4. Бағдарламаның мақсаты мен мiндеттерi

Бағалы қағаздар рыногын одан әрi дамыту, оның ашықтығы мен тиiмдi қызмет етуiн бағалы қағаздар шығару үшiн мүмкiндiктердi кеңейтудi, инвесторлардың құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету және адал бәсекелестіктi қамтамасыз ету Бағдарламаның басты мақсаты болып табылады.

Бағдарламаның осы мақсатын iске асыру үшiн мынадай мiндеттердi шешу қажет:

1) бағалы қағаздар рыногын қазiргі заманғы талаптарға сай келтiру;

2) инвестициялаудың ұжымдық нысандарын1 дамыту үшiн қолайлы жағдайлар жасау;

3) инвестициялау үшiн бағалы қағаздар шығару үшiн мүмкiндiктердi, соның iшiнде мемлекеттік кепiлдiкпен қамтамасыз етiлген жобалық облигациялар, туынды бағалы қағаздар шығару, сондай-ақ корпорациялық басқару нормаларын енгізу және "Секьюрителендiру туралы" заң жобасын қабылдау жолымен кеңейту;

4) бағалы қағаздар рыногының институционалдық инфрақұрылымын және бағалы қағаздар рыногындағы салық салу режимiн одан әрi жетiлдiру;

5) бағалы қағаздар рыногының тетiктерiн пайдалану жолымен шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң капитал тартуын, соның iшiнде ұйымдастырылған рынокта компаниялардың бағалы қағаздарының листингiн ынталандыру;

6) эмитенттердiң инвесторлардың құқықтары мен мүдделерiн сақтауын қадағалау жүйесiн жетiлдiру.

________________

1инвестициялаудың ұжымдық нысандары - инвестициялық қорлар, жинақтаушы зейнетақы қорлар

5. Бағдарламаны iске асырудың негiзгi бағыттары

мен тетiктерi

5.1. Инвесторларға қатысты саясат

5.1.1. Iшкi институционалдық инвесторларды дамыту

Инвестициялаудың ұжымдық нысандарын жетiлдiру және ынталандыру, құрылу процесiнде пайда болатын құқықтық қатынастарды реттеу, инвестициялық қорлардың активтерiн сенiмгерлiк басқару, оларды есепке алу және сақтау, сондай-ақ олар шығарған бағалы қағаздарды орналастыру, айналысқа жiберу және сатып алу мақсатында инвестициялық қорлар қызметiн құқықтық қамтамасыз етудiң бірқатар мәселелерiн шешу қажет.

Инвестициялық қорлардың қалыптасуы үшiн Бағдарламаны iске асыру барысында инвестициялық қорларды құруға және дамытуға кедергi келтiретiн заң нормалары алынып тасталады. "Инвестициялық қорлар туралы" Қазақстан Республикасының Заңын iске асыру мақсатында инвестициялық қорлардың жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету бөлiгiнде бағалы қағаздар рыногына кәсiпқой қатысушылардың қызметi мәселелерi бойынша барлық қажеттi заңи нормативтiк құқықтық база әзiрленедi және қолданысқа енгiзiледi.

Қаржы рыногының дамуымен, қаржы институттар санының кеңеюімен, бағалы қағаздар рыногына халықтың жинақтарын тарту жөніндегі жоспарының дамуымен бірге инвесторлардың құқықтарын қорғау бойынша нормативтiк құқықтық база әзiрленiп енгiзiлетiн болады.

Зейнетақы қорларын қоса алғанда, институционалдық инвесторлар арасында бағалы қағаздар рыногында акцияларды орналастыру арқылы екiншi деңгейдегi банктердiң капиталдандыруын арттыру ынталандырылатын болады.

5.1.2. Инвесторларды - жеке тұлғаларды қазақстандық бағалы

қағаздар рыногында оқыту

Қазақстандық бағалы қағаздар рыногын дамыту үшiн жеке тұлғалардың ондағы инвесторлар ретiндегі белсендiлiгiн арттыру айтарлықтай қолайлы болады. Алайда бұл бағалы қағаздар рыногы қалай құрылғаны және қалай жұмыс істейтiнi жөніндегі арнайы білімсіз мүмкiн емес. Халықпен қаржы рыноктары туралы жүйелi түсіндіру әрi ақпараттық жұмыс қажет. Халықты бағалы қағаздар рыногындағы әрекет технологияларына оқыту азаматтардың қаражатын ел экономикасына тартудың маңызды бейэкономикалық ынталандыру қызметiн атқаруы ықтимал. Мұндай оқыту түрлi деңгейлерде жүзеге асырылуы тиiс. Мысалы, егер азаматтар бағалы қағаздар рыногының арнайы терминологиясына дағдыланатын болса, оларға бағалы қағаздар рыногында бағдарлану оңайға түседi. Мектеп бағдарламасына қаржы рыногы туралы бөлiмдердi енгізу қажет. Аталған бағдарламаларды мемлекеттік қаржыландыру тетiктерiн пайдалану көзделiп отыр

Өз құзыретіндегі бағалы қағаздар рыногы мәселелерi бойынша мемлекеттік органдар (Қаржы министрлігі, Ұлттық Банк, Агенттiк) мен өзге де мүдделi тұлғалар ақпараттық материалдарды халыққа түсiнiктi нысанда пайдалана отырып, халықты бағалы қағаздар рыногының негiздерiне оқыту жөніндегі ең танымал бұқаралық ақпарат құралдарында (радио, телевидение, газеттер мен журналдар) жариялай отырып, PR-акцияларды жүйелi түрде жүзеге асыруы тиiс.

Алдыңғы қатарлы әлемдiк практикада халықтың инвестициялық сауаттылығын арттыру мәселелерiне зор көңiл бөлiнедi, өйткенi бұл мәселе инвесторлардың құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау проблемасымен тығыз байланысты.

Мысалы, Бағалы қағаздар рыногы қауымдастығының Халықаралық Кеңесi (ICSA) Инвесторлары оқытудың ең үздiк практикасының қағидаттарын (бұдан әрi - ICSA Қағидаттары) қабылдады, бұларды Бағалы қағаздар жөніндегі комиссиялардың халықаралық ұйымы (IOSCO) да ұсынады. ICSA құрамына әлемдiк бағалы қағаздар рыногының негiзгi белсендiлiгi үлесiне тиетiн 11 алдыңғы қатарлы елдiң трейдерлер қауымдастығы мен өзiн өзi реттейтiн ұйымдар (бұдан әрi - ӨРҰ) кiредi.

Қазақстандық бағалы қағаздар рыногында ICSA қағидаттарын пайдалануға және енгізуге жәрдемдесу, соның iшiнде осы мақсаттарға халықаралық ұйымдардың гранттарын тарту көзделедi.

5.1.3. Бағалы қағаздар рыногына жаңа біліктілік енгізу

Iшкi және сыртқы рыноктарды инвестициялау үшiн едәуiр ақша көлемiнiң болуын ескере отырып, Қазақстанның қазiргi заманғы бағалы қағаздар рыногына халықаралық сыныптағы кәсiпқойлар талап етiледi.

Қазақстандық бағалы қағаздар рыногы мамандарының АСIIА (Association of' Certified International Investment Апаlүst)сертификаттау бағдарламасына қатысуы осы мәселенiң шешіміне айналуы мүмкiн. Көрсетiлген АСIIА қауымдастығын 2000 жылы Еуропа (EFFAS), Азия (ASAF), сондай-ақ Қаржылық талдаушылардың Бразилия қауымдастығы (АВАМЕС) талдаушылар қоғамының федерациясы инвестициялық қызмет және қаржылық талдау жөніндегі мамандарды кәсiптiк даярлаудың халықаралық стандарттарын әзiрлеу және енгізу үшiн құрды. Қауымдастық әзiрлеген стандарттар жаңа "Сертификатталған халықаралық инвестициялық талдаушы"(CIIA)біліктілігiнiң негiзi болды. Бұл біліктіліктi әлемнiң 32 елiнiң қаржылық және инвестициялық талдаушылары мен бизнес - қоғамдастықтары мойындады және ол әлемде жоғары оқу орнынан кейiнгi кәсiптiк даярлықтың өте жоғары деңгейдегi стандарты ретiнде кеңiнен танылуда.

Қаржылық және инвестициялық талдаушылардың қазақстандық қауымдастығын құру және оның ЕFFAS-қа кіруi қазақстандық қаржы рыногының даярлау мен сертификаттаудың халықаралық стандарттарын қолдау мақсатында қаржылық және инвестициялық талдаушылардың ұлттық қоғамдастықтарын бірiктiретiн бірыңғай еуропалық бағалы қағаздар рыногына енуiнiң алғашқы қадамдарының бірi болады. Бұл факт Қазақстанның қаржы рыногының өкiлдерi үшiн зор пайда әкелетiнi сөзсіз.

Осы бағыттағы келесi қадам Қазақстанда СIIА-ны алға жылжыту және емтихан бағдарламасының құрамына ұлттық заңдардың ерекшелiктерiн, сондай-ақ емтихан тапсырылатын тiлдi таңдау мүмкiндiгiн енгізу болады.

5.2. Бағалы қағаздар эмитенттерiне қатысты саясат

5.2.1. Бағалы қағаздар рыногында ақпаратты Ашу

Қаржы ұйымдарының және Агенттiктiң ақпаратты ашуы қаржы қызметтерiн тұтынушылар рынокта тап болатын тәуекелдердi азайтады және бәсекелi және тиiмдi қаржы рыноктарының түзу жұмыс iстеуiне негiз жасайды. Рыноктағы ақпараттың қол жетiмдiлiгi рынок тәртібіне және қаржы ұйымдарының қызмет стандарттарын арттыруға ықпал етедi. Компаниялар қызметiнiң ашықтығын арттыру жөнiнде шаралар қабылданатын болады.

АҚ-ны мемлекеттік тiркеу және оның акцияларын шығару арасындағы кезеңдi қысқарту мақсатында, мүмкiндiгiнше, АҚ-ды заңды тұлғалар ретiнде мемлекеттік тiркеу тәртібін оңтайландырған жөн. АҚ-ның қызметiн тиiмдi және орталықтандырылған бақылау жүйесiне ерекше көңiл бөлiнген. Инвесторлар мен басқа да мүдделi тұлғалар алдында ұйымдардың - бағалы қағаздар эмитенттерiнiң, сондай-ақ бағалы қағаздар рыногына басқа қатысушылардың қызметi туралы ақпаратты ашу тәртібін жетiлдiрген жөн. Атап айтқанда, бағалы қағаздар эмитенттерiнiң проспектiлер мен есептіліктi электронды нысанда табыс етуiн және оларды инвесторлар мен басқа да мүдделi тұлғалар алдында Агенттiктiң web-сайты арқылы орталықтандырылған ашуды қамтамасыз ету жөнiнде iс-шаралар жүргiзiледi.

Қазақстан Республикасының барлық шаруашылық жүргiзушi субъектiлерiнiң ҚЕХС-ға көшуi осы бағыттағы екiншi маңызды қадам болмақ, бұл инвесторлар үшiн ашылатын ақпараттың толықтығын, түсiнiктілігiн және дұрыстығын қамтамасыз етедi.

Бұдан басқа, АҚ-тар туралы ақпаратты толық ашу мүмкiндігі қаралады.

АҚ-дың жарияланымға жұмсалатын транзакциялық шығындарын азайту мақсатында келтiрiлген тәсiлдер қоғам жарғысында айқындалған жағдайда баламалы нұсқалар ретiнде компанияның WEB-сайтында ақпаратты ашуға, атаулы таратуды пайдалануға (акционерлер саны аз компаниялар үшiн) болады. Акциялар мен облигацияларды сауда-саттық ұйымдастырушысының ресми тiзiмiне енгізу тетiгi жетiлдiрiледi.

5.2.2. Қаржылық есептіліктiң халықаралық

стандарттарына көшу

Қазақстандық ұйымдардың ҚЕХС-на көшуiнiң маңыздылығы қаржылық есептілік жүйесiн халықаралық стандарттарға сәйкес бірiздендiруде ғана емес, олардың қызметi мен нақты экономикалық ахуалы көрiнiсiнiң ашықтығын қамтамасыз етуде, бұл кәсiпорындар есептілігiн пайдаланушыларға дұрыс экономикалық шешiмдер қабылдауға мүмкiндiк бередi.

Қазақстандық ұйымдардың Қаржылық есептіліктiң халықаралық стандарттарына (ҚЕХС) көшуi "Бухгалтерлiк есеп туралы" Қазақстан Республикасының Заңына және Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2003 жылғы 15 мамырдағы № 88-ө өкімімен бекітілген Қазақстан Республикасында халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарына көшу жөнiндегі 2003-2004 жылдарға арналған iс-шаралар жоспарына сәйкес жүзеге асырылады.

Аталған Жоспар шеңберiнде ҚЕХС саласындағы мамандарды кәсiптiк даярлау мақсатында мынадай шаралар:

ҚЕХС-на сәйкес бухгалтерлiк есеп бойынша оқулықтар, оқу құралдарын әзiрлеу;

"Бухгалтерлiк есеп және аудит" мамандығы бойынша кадрлардың біліктiлігін арттыру және оларды қайта даярлау орталығын құру;

ҚЕХС-н қамтитын орта кәсiптiк және жоғары оқу орындарының "бухгалтерлiк есеп және аудит" мамандығы бойынша мемлекеттік білім беру стандарттарын әзiрлеу және бекіту;

ҚЕХС-н оқыту мәселелерi бойынша мемлекеттік органдардың бухгалтерлер мен аудиторлардың халықаралық және кәсiптiк ұйымдарының өзара iс-қимылына жәрдемдесу;

ҚЕХС-н қолдану жөнiнде түсiндiрулер дайындау көзделген.

Осы Бағдарламада көрсетiлген iс-шараларды одан әрi iске асыру көзделедi.

5.2.3. Бағалы қағаздардың жаңа түрлерiн шығару үшiн

мүмкiндiктердi кеңейту

Бағдарламада бағалы қағаздар рыногын тартымды бағалы қағаздардың жаңа түрлерiмен толықтыру мақсатында төменде көрсетiлген бірқатар iс-шаралар жүргiзу көзделген.

Мемлекеттік бағалы қағаздар МҚБ-ның қайталама рыногын дамыту мақсатында олардың өтiмдiлiгiн ұлғайту жөнiнде шаралар қабылданатын болады.

МБҚ шығару рыноктағы жалпы талаптарға сай келуi - болжамды болуы және жеткiлiктi дәрежеде ауқымды көлемдерде, ұзақ мерзiмдерге (10 жыл және одан да көп), соның iшiнде инфляция деңгейiне индекстеле отырып белгiленген белгiлi бір кестеге сәйкес жүзеге асырылуы тиiс. МБҚ шығару кестесi ұзақ уақыт кезеңiн қамтитын және ұйымдастырылған бағалы қағаздар рыногының қатысушыларының қолы жететiн және оларды эмитенттер қатаң сақтайтын болып табылуы қажет. Инфляция индексi есептеу базасы болып табылатын құбылмалы сыйлықақы (мүдде) ставкасы бар ұзақ мерзiмдi МБҚ аннуитеттiк сақтандыруды жүзеге асыратын жинақтаушы зейнетақы қорлары мен сақтандыру ұйымдарының МБҚ портфелi бойынша нақты қолайлы кiрiс алуы мақсатында шығарылады.

МБҚ-ды орналастыру банктiк емес ұйымдарға - бағалы қағаздар рыногының Қаржы министрлігімен келісім бойынша Қазақстан қор биржасы белгiлеген талаптарға сәйкес келетiн кәсiпқой қатысушыларына МБҚ-ды бастапқы орналастыруға қатысуға рұқсат беру мақсатында Қазақстан қор биржасында жүзеге асырылуы тиiс. Бұл ретте аннуитеттiк сақтандыруды жүзеге асыратын жинақтаушы зейнетақы қорлары мен сақтандыру ұйымдарының активтерiн инвестициялауға арналған МБҚ-ды бастапқы орналастыру сауда жүргiзудiң жеке тетiгiн пайдалана отырып жүзеге асырылады.

Республикалық бюджет профицитi шарттарында жүзеге асырылатын, бұрын шығарылған МБҚ-ды мерзiмiнен бұрын өтеу инвесторлар активтерiнiң кiрiстілігiн азайтуға және тиiстi келеңсіз салдарларға әкеп соғатынын ескере отырып, ол меншiк иелерiн алдын ала хабардар етудiң мiндеттi рәсiмiн, сондай-ақ оларды тартылған активтердi қайта қаржыландыруды қамтамасыз ететiн басқа МБҚ-ға айырбастау бағдарламасын сақтай отырып, бағалы қағаздардың қайталама рыногында ерекше жағдайларда ғана рұқсат етiлуi тиiс.

Мемлекеттік iшкi қарыз алу саласында жүргiзiлiп жатқан саясат шеңберiнде мынадай мiндеттердi шешу:

1) орта мерзiмдi кезеңге МБҚ эмиссиясының жылдар мен қағаз түрлерiне бөлiнген болжамды схемасын жасау;

2) iшкi қарыздарды тарту мерзiмдерiне қарай түрлi қарыз алу құралдарын пайдалану;

3) жалпы қарыз алу көлеміндегі индекстелген  және  купондық мiндеттемелер арасындағы оңтайлы ара қатынасты белгiлеу жолымен пайыздық тәуекелдердi азайту;

4) бағалы қағаздар рыногында ("benchmark") бағдарларды белгiлеу;

5) шығарулардың жалпы санын қысқарта отырып, МБҚ шығарудың көлемiн ұлғайту;

6) айналыс мерзiмiн ұлғайта отырып, пайыздарды төлеу мерзiмдiлiгiн азайту;

7) мiндеттемелердiң орындалмау тәуекелдерiн азайту және ұзақ және орта мерзiмдi перспективада iшкi үкiметтiк борышты өтеу жөніндегі төлемдер төлеудiң ең жоғары шегiн төмендету, ол үшiн басым орта мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi мiндеттемелердi шығаруға қайта бағдарлау көзделедi.

Бюджет кодексiне сәйкес жергiлiктi атқарушы органдардың қарыз алуы Қазақстан Республикасының Үкіметінен қарыздар алу түрiнде жүзеге асырылады. Бұл шара қаражатты үнемдеу мақсатында қабылданды, өйткенi республикалық бюджеттен жергiлiктi атқарушы органдарға арналған кредиттер қарыз алудың неғұрлым арзан көзi болып табылады.

Ұлттық Банктiң қысқа мерзiмдi ноталар рыногын дамытудың басым бағыттары инфляцияның төмен деңгейiн ұстап тұратын ақша-кредит саясатының негiзгi мақсатынан туындайды.

Орта мерзiмдi кезеңде инфляцияның деңгейiне терiс әсерiн тигiзетiн факторларды сақтау күтiлуде: валюталық рынокқа шетелдiк валютаның ауқымды ағыны. Шетелдiк валютаның ағыны энергетикалық ресурстарға жоғары бағалармен негiзделген экспорттық валюталық түсiмнен құралатын болады.

Кредит беру процесiн одан әрi жандандыру банктердiң өздерiнiң активтiк операцияларын жүзеге асыру үшiн несиелiк капиталға сұранысын ұлғайтады. Iшкi рынокта тартылған қаражаттың үлесiн азайту жағдайында банктердiң iшкi қарыз алуларды тарту бойынша белсендi саясатты одан әрi жүргiзу күтiлуде.

Үкiмет және Ұлттық Банк ақша-кредит саясатының бағыттарын келiсетiн болады.

Бұл ретте басым шаралар ретiнде мыналарды атап өтуге болады.

Ахуалға байланысты:

қысқа мерзiмдi ноталар эмиссияларының көлемi мен сыйақылар ставкаларының өзгерiсi;

қайта қаржыландыру ставкасын инфляциялық күтілімдердi азайту үшiн арттыру мүмкiндiгiн қоса алғанда, оның өзгерiсi;

репо операцияларын портфельдiң толық көлемiнде олар бойынша сыйақылар ставкаларын қолданыстағы деңгейде сақтай отырып жүргiзу жүзеге асырылады.

Инфляцияны азайту жөніндегі көрсетiлген шаралар Ұлттық Банктiң монетарлық қызмет жөніндегі шығыстарын ұлғайтуға алып келедi. Сондықтан Қаржы министрлігі мен Ұлттық Банктің МБҚ-ны шығару саласында тұрақты негiздегi келісілген қызметi қажет.

Ұлттық Банк ақша-кредит саясатының транспаренттілігiн күшейту үшiн Ұлттық Банк ноталарының эмиссияларын жүргiзу кестесiн жариялайды.

Мемлекеттік емес бағалы қағаздар

Инвестицияларды қаржыландырудың қажеттi көзi мен тетiгi ретіндегі бағалы қағаздар рыногын қалыптастырудың стратегиялық мақсатына мемлекет пен ұлттық капиталдың өзара тығыз iс-қимылының негiзiнде ғана жетуге болады. Бағалы қағаздар рыногының қазiргi заманғы талаптарға, оның iшiнде корпорациялық басқаруды жетiлдiру және компаниялар қызметiнiң ашықтығын арттыру бойынша, сай келуiн қамтамасыз ету мақсатында Үкiмет iрi мемлекеттік кәсiпорындардың акцияларының мемлекеттік пакеттерiн кейiннен арнайы құрылған мемлекеттік холдинг компаниясының басқармасына бере отырып, мемлекеттің қатысуымен оларды және олардың еншiлес ұйымдарын бөлу жөнiнде iс-шаралар жүргiзедi. Осы холдингке кiретiн мемлекеттің қатысуымен компаниялар мен олардың еншiлес ұйымдары акцияларының мемлекеттік пакеттерiнiң бір бөлiгi ұйымдастырылған рынокта сатылатын болады. Бұл бағалы қағаздарды зейнетақы, инвестициялық қорлар мен брокер компаниялары сатып ала алады. Бұл ретте, осы акциялар стратегиялық инвесторлардың пакеттерiнде шоғырландыруды шектеу жөніндегі iс-шаралар көзделетiн болады. Нәтижесiнде, рынокта бірiншi сыныпты эмитенттердiң үлестiк бағалы қағаздары айналыста болады, ұлттық компаниялардың директорлар кеңесiнiң құрамдарында тәуелсіз директорлар пайда болады, бұл корпорациялық басқарудың сапасын едәуiр арттырады.

Осы Бағдарламаны iске асыру барысында мемлекеттік даму институттарын - "Қазақстанның Даму Банкi" АҚ, "Қазақстанның инвестициялық қоры" АҚ, "Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкi" АҚ және басқаларды даму институттарының акцияларын қосымша шығару және оларды зейнетақы қорлары арасында орналастыру үшiн рыноктық капиталды тарту есебiнен одан әрi капиталдандыру мүмкiндiгi қаралады. Инвестициялық және инновациялық қорлар жобаның тек 49 пайызын ғана қаржыландыра алады. Қалған бөлiгiн оның бастамашылары немесе қаржы институттар қамтамасыз етуі тиiс. Қазақстандық рынокта Қазақстан Республикасының Үкіметі немесе "Қазақстанның Даму банкi" АҚ кепiлдiк берген жобалық облигациялардың, мемлекеттік даму институттары акцияларының, мемлекеттің қатысуымен компаниялармен олардың еншiлес ұйымдарының пайда болуы жаңадан құрылатын өндiрiстердi қаржыландыру проблемаларын шешуге мүмкiндiк бередi, Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясын iске асыруға серпiн бередi.

Бұл ретте даму институттарын қаржыландыруда бюджеттiң ғана емес, сонымен қатар зейнетақы қорларының "ұзын ақша" деп аталатын қаражатын да пайдалану аса маңызды, бұл ретте мемлекет аталған даму институттарының капиталындағы бақылау пакетiн сақтай алады. Бұл шара iшкi институционалдық инвесторлардың әлеуетiн тиiмдi пайдалануға ықпал ететiн болады. Инвесторлар арасында басты рөл зейнетақы қорларында болғандықтан, мынадай: нақты сектордың стратегиялық жобаларын қаржыландыру үшiн зейнетақы активтерiн тарту, зейнетақы активтерiнiң сақталуын және барабар кiрiстілігiн қамтамасыз ету сияқты экономикалық мiндеттер iске асырылады. Екiншi жағынан бұл шара мемлекеттік институттар қызметiнiң ашықтығын қамтамасыз етуге, олар қаржыландыратын жобалар туралы ақпараттың бұқаралық ашылуына ықпал етедi.

Бағдарламаны жүзеге асыру шеңберiнде корпорациялық басқаруды жетiлдiруге ерекше көңiл бөлiнедi, өйткенi барлық әлемде қабылданған корпорациялық басқарудың өркениеттi нормаларының сақталуынсыз тетiктерi елдiң көптеген экономикалық және әлеуметтiк проблемаларын шешу үшiн пайдаланылуы мүмкiн тиiмдi әрi ашық бағалы қағаздар рыногын құру мүмкiн емес. Қазақстандық АҚ-ды басқарудың корпорациялық қағидаттарын қолдану жөніндегі ұсынымдар 2002 жылғы 24 қыркүйекте Ұлттық Банктiң жанындағы Бағалы қағаздар рыногы мәселелерi жөніндегі сарапшылар кеңесiнiң шешiмiмен бекітілдi. Осы уақыт iшiнде кейбір қазақстандық кәсiпорындар өз қызметiнде корпорациялық стандарттарды енгiзе бастады. Бұл корпорациялық басқарудың қазақстандық жүйесiн дамытудағы бастапқы кезең ғана. Корпорациялық басқару қағидаттарын күнделiктi практикаға тиiмдi енгізу үшiн Қазақстан қор биржасының листингтiк ережелерiне эмитенттердiң корпорациялық басқару нормаларын қолдану жөнiндегі ақпаратты мiндеттi түрде ашуы туралы талаптар енгiзiлетiндiгi көзделуде. Бұл бірiншi кезекте бағалы қағаздары қор биржасының ресми тiзiмiнiң ең жоғары санатында орналасқан компанияларға қатысты. Ұсынылатын ақпараттың дұрыстығы үшiн жауапкершiлiк тiкелей эмитентке жүктеледi. Көптеген аса iрi әлемдiк сауда алаңдарының - Нью-Йорктiк қор биржасының, NASDAQ электрондық биржасының, сондай-ақ Токио қор биржасының листингтiк ережелерi корпорациялық этика стандарттарының орындалуы жөніндегі ақпаратты ашу бөлiгiнде бағалы қағаздар эмитенттерiне қойылатын талаптарды күрделендiрдi. Халықаралық сарапшылардың пiкiрi бойынша, биржалардың компаниялардағы корпорациялық басқару нормаларын енгізу процесiнде қатысуын жандандыру - осы саладағы акционерлер мен инвесторлардың құқықтары мен мүдделерiн қорғауға бағытталған проблемалардың рыноктық шешiмi.

Қазақстандық АҚ-дың корпорациялық басқару қағидаттарын қолдануы жөніндегі ұсынымдарға негізделген АҚ-дың үлгілiк iшкi құжаттарын әзiрлеу жөніндегі iс-шаралар жүргiзiледi.

Қаржыландырудың құрылымдық нысандарын дамыту қажет. Екiншi деңгейдегi банктер өз клиенттерiн қаржыландыру жөніндегі қызметтерiнiң көлемiн ұлғайту ынталандырылатын болады. Осыған байланысты қаржыландырудың жобалық және секьюритилендiру1 сияқты құрылымдық нысандарының әлеуетiн дамыту мен iске асыру үшiн жағдайлар жасалады. Бағалы қағаздар рыногында жаңа құралдар, оның iшiнде жобалық облигациялар пайда болады.

____________________

1секьюритилендiру - талап ету құқығымен қамтамасыз етiлген облигацияларды шығару арқылы ақшалай талапты беруге қаржыландыру

Заңнамаға сәйкес мемлекеттік кепiлдiктер берiлуi мүмкiн инвестициялық жобаларды қаржыландырудың балама нысандарын дамыту үшiн Қазақстан Республикасы Үкіметінiң аталған инвестициялық жобаларды қаржыландыру үшiн шығарылған облигацияларға кепiлдiк беру мүмкiншiлiгi көзделедi. Атап айтқанда, мұндай инвестициялық жобалар үшiн Қазақстан Республикасының Бюджет кодексiне жарғылық капиталына мемлекеттің жүз пайыз қатысуымен құрылған заңды тұлғалар үшiн көзделген мемлекеттік кепiлдiктер беру үшiн төлемақының (алымның) басқа да заңды тұлғалармен қолданылуы, сондай-ақ мемлекеттік кепiлдiк алушыда екiншi деңгейдегi банктiң қосымша кепiлдiгiнiң болуын талап етудi алып тастау бөлiгiнде өзгерістер енгiзiледi.

Мемлекет кепiлдiктер жөніндегі мiндеттемелердi орындаған жағдайда кейiннен оларды мемлекеттік меншiкке бере отырып, жоғарыда көрсетiлген облигациялар эмитентiнiң акцияларын мәжбүрлеп шығару тетiгi көзделедi. "Акционерлік қоғамдар туралы" Заңға тиiстi өзгерістер мен толықтырулар енгiзiледi.

Бұдан басқа, инвестициялық жобаларды қаржыландыру мақсатында жүзеге асырылған облигацияларды шығару үшiн мемлекеттік кепiлдiкке балама ретiнде "Қазақстанның Даму Банкi" АҚ-ның кепiлдiктерi кеңiнен пайдаланылады.

Қаржыландырудың талап ету құқықтарын берудi және жинақталған тәуекелдермен қаржыландыруды көздейтiн тәсiлдерiн дамыту үшiн "Секьюритилендiру туралы" заң жобасы дайындалады және жобалық қаржыландыру кезiнде туындайтын кепiлдiк құқықтық қатынастарды реттейтiн заңдарға өзгерістер енгiзiледi.

"Секьюритилендiру туралы" заң жобасы бір немесе бірнеше секьюритилендiру мәмiлелерiн жүргiзу мақсатында ғана құрылған арнайы қаржы кәсiпорындарының құрылуын және олардың қызметiн реттеуге, секьюритилендiру мәмiлелерiне қатысты талаптар құқығын беру ұғымын нақтылауға және арнайы қаржы кәсiпорны алған талап ету құқықтарының банкроттықтан алшақтығының арнайы режимiн құруға бағытталған.

"Секьюритилендiру туралы" Заң тәуекелдi инвесторлардың түрлi санаттарының сұранысына қарай бөле отырып, елде құрылымдық негiзде қаржыландырудың қазiргi заманғы нысандарын дамытуға ықпал етедi. Секьюритилендiру қарыз алушы кәсiпорындарға (салалық терминологияға

сәйкес "оригинаторларға", "демеушiлерге") тәуекелдердi тиiмдi қайта бөлуге, қарыз алу құнын төмендетуге және капитал құрылымында борышты барынша пайдалануға, ал инвесторлар үшiн инвестициялық мүмкiндiктерiн едәуiр кеңейтуге, инвестициялық баламаларын түрлендiруге мүмкiндiк бередi. Оларды шығару үшiн ел экономикасына бірнеше маңызды инвестициялық инфрақұрылымдық жобалар iрiктендiрiлетiн болады. Сондай-ақ Заңды енгізу инвестициялау үшiн кредиттiк тәуекелiнiң, пайыздық ставкалары мен айналыс мерзiмдерiнiң әртүрлi деңгейi бар жаңа қаржы, оның iшiнде борыш құралдарын ұсынады.

Жаңа қаржы құралдарын, соның iшiнде коммерциялық бағалы қағаздарды айналымға енгізу отандық бағалы қағаздар рыногын дамытудағы басым бағыт болып табылады. Коммерциялық бағалы қағаздарды шығару және оларды айналысқа жiберу үшiн нормативтiк құқықтық базаны дайындау қажет.

Әлемдiк практикада қысқа мерзiмдi борыш мiндеттемелерi болып табылатын тiркелген кiрiсi бар, коммерциялық қағаздар түріндегі жаңа құралдың пайда болуы айналым активтерiн қаржыландыру кезiнде берешекке қызмет көрсетуге жұмсалатын шығындар мен уақытты барынша азайтуға ықпал етедi. Коммерциялық қағаздарда облигациялар мен вексельдердiң үздiк қасиеттерi үйлескен (вексельдерге қарағанда стандартты ережелер бойынша шығарылады, орталықтандырылған есеп жүйесi бар және ұйымдастырылған рынокта айналысқа түсуi мүмкiн) және өнеркәсiптiк кәсiпорындар үшiн айналым қаражатын тарту тетiгi ретiнде барабар қолданылуы мүмкiн. Алдын алу шарасы ретiнде Қазақстанда айналыс мерзiмi үш айдан артық емес облигацияларды шығару үшiн құқықтық негiз құрылған, атап айтқанда "Бағалы қағаздар рыногы туралы" Заңда мұндай облигацияларды шығаруға бағалы қағаздары қор биржасының ресми тiзiмiне енгiзiлген эмитент жүзеге асыруға құқылы деп белгiленген. Айналыс мерзiмi үш айдан артық емес облигацияларды орналастыру және айналысқа жiберу қор биржасының сауда жүйесiнде ғана жүзеге асырылады.

"Бағалы қағаздар рыногы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының редакциясын нақтылау мақсатында коммерциялық қағаздарды шығару тәртібін көздейтiн түзетулер енгiзiледi.

Индекстерге қосылатын бағалы қағаздардың бағамдық құны негiзiнде есептелген тиiстi индекстердi құру инвестициялау мүмкiндiктерiн кеңейту үшiн маңызды тұстарының бірi болады, мұндай бағалы қағаздардың көмегiмен өзiнде меншiктi қымбат тұратын талдамалық қызмет жоқ және көп қаражаты жоқ инвестор экономикадағы болашақ конъюнктура туралы талқылай алады.

Ақпараттық және талдамалық агенттiктермен олардың инвесторлары рыноктың жалпы бағытын бағалауға, макроэкономикалық ахуалды, салалардың тартымдылығын, институционалдық инвесторлар портфелiнiң серпiнi мен тиiмдiлігін бағалауға мүмкiндiк беретiн, негiзгi көрсеткiштердiң шағын жиынтығының негiзiнде есептелген бірқатар индекстердi әзiрлеуiн қамтамасыз ету жөнiнде жұмыс жүргiзiледi.

Тәуелсіз рейтингтiк агенттiктердiң, оның iшiнде ұлттық рейтингтiк шәкiл бойынша рейтингтiк бағалары институционалдық инвесторлар өз қаражатын инвестициялай алатын бағалы қағаздарды анықтау үшiн де пайдаланылуы мүмкiн. Перспективада инвестициялық қорлар белгiлi бір тәуекел дәрежесi бар құралдар портфелiн қалыптастыру кезiнде рейтингтiк бағаларды қолдануы мүмкiн.

Қаржы ұйымдарын реттеу саласында тәуелсіз рейтингтiк бағаларды қаржы құралдары мен контр әрiптестердiң тәуекелдерiн бағалау үшiн өлшем ретiнде пайдалану аясын өрiстету қажет.

Көрсетiлген нормаларды белгiлеу халықаралық рейтингтiк агенттiктердi тартуға және Қазақстанда олардың өңiрлiк офистерiн ашуға ықпал етуi тиiс.

Туынды бағалы қағаздар рыногын дамыту жөніндегі, соның iшiнде борыш мiндеттемелерiне құрылымдық және гибридтi туынды құралдардың, пайыздық және валюталық тәуекелдердi хеджирлеу құралдарының, шарт құралдарының пайда болуы мен қалыптасуын ынталандыру жөніндегі iс-шаралар көзделедi. Заңдарда туынды бағалы қағаздар рыногы ұғымы бірiздендiрiледi. Пайыздық және валюталық тәуекелдердi хеджирлеу құралдары рыногын дамыту институционалдық инвесторлардың ғана емес, сонымен қатар экспорт-импорт операцияларына қатысушы кәсiпорындардың да тәуекелiн төмендетуге ықпал етедi. Тауарларға базалық активi бар туынды шарт құралдарының пайда болуы сыртқы сауда операцияларының баға ауытқуларынан туындайтын тәуекелдерiн төмендетуге ықпал етедi.

Туынды бағалы қағаздар рыногы қаржы рыногының неғұрлым тәуекелдi сегменттерiнiң бірi болып табылатындықтан кәсiпқой қатысушылар хеджирлеу және алып-сату операцияларын жүзеге асыруы қажет. Бұл ретте кәсiпқой қатысушылардың мұндай операцияларды жүзеге асыруын реттеу тәуекел көлемiнiң кәсiпқой қатысушының меншiктi капиталына ара қатынасын белгiлеуге негiзделуi мүмкiн.

Агенттiк өз тарапынан кәсiпқой қатысушылардың тәуекелдердi хеджирлеуiн ынталандыруы, сондай-ақ жинақтаушы зейнетақы қорлары мен сақтандыру ұйымдарының активтерiн хеджирлеу операцияларын жасау тәртібін реттеуi қажет. Мұндай ұстаным институционалдық инвесторлардың тартылған активтерiн мақсатсыз хеджирлеудiң алдын алады.

Қойылған мiндеттердi шешуге валюталық операцияларды және рыноктық тәуекелдердi басқа да басқару стратегияларын орындауда резиденттердiң тәуекелдердi хеджирлеу құралдарын неғұрлым белсендi пайдалануына жағдай жасайтын, Қазақстан Республикасы Үкіметінiң 2004 жылғы 25 шiлдедегi № 705 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасында валюталық режимді ырықтандырудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы да ықпал етедi.

Осы Бағдарламаны iске асыру барысында Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясын iске асыру жөніндегі 2003-2005 жылдарға арналған iс-шаралар жоспарында көзделген тауар биржаларында астық, мұнай және мұнай өнiмдерiнiң жүйелi сауда-саттығы жүргiзiлген немесе аталған тауар белгiлерiнiң мемлекеттік мониторинг жүйесi iске қосылған жағдайда қор биржасы жеткiзiлмейтiн тауарлық фьючерстермен сауда-саттықты ұйымдастырады. Жеткiзiлмейтiн тауарлық фьючерстер (неғұрлым танымал шикiзат тауарларының, мысалы, бидайдың, мұнайдың және мұнай өнiмдерiнiң бағалары) оларды сатуды ұйымдастыру тұрғысынан қарағанда қаржылық фьючерстерден қағидаттық айырмашылығы жоқ - шетел валютасының бағамы немесе бағалы қағаздардың табыстылығы. Жеткiзiлмейтiн фьючерстер қаржы институттары үшiн де, тиiсiнше тауарлар рыногының қатысушылары үшiн де инвестициялаудың қызықты объектiсi бола алады.

Халықаралық қор рыноктарына өздерiнiң бағалы қағаздарын орналастыруды жүзеге асыруға ниеттенген қазақстандық ұйымдарға бағалы қағаздар мәлiметтерiн қазақстандық ұйымдастырылған рыноктың ресми тiзiмiне мiндеттi түрде алдын ала енгізу жөніндегі талаптарын белгiлеу бойынша алдыңғы Бағалы қағаздар рыногын дамыту бағдарламасының iс-шарасы iске асырылады. Бұл норма көптеген дамыған елдерде белгiленген және отандық бағалы қағаздар рыногында қаржы құралдарының жетiспеушiлігі мен инвестициялауға арналған активтердiң артықшылығы жағдайында әдiлеттi болып табылады. Бұдан басқа, еуропалық елдерде бағалы қағаздарды шығару шарты эмитенттердiң бағалы қағаздарын эмитенттiң резиденттілігi елiнiң ұйымдастырылған рыногының ресми тiзiмiне алдын ала енгізу талабын қамтиды.

Институционалдық инвесторлардың активтердi өтiмдiлiгi жоғары шетелдiк бағалы қағаздарға және өзге де қаржы құралдарына инвестициялаудың Агенттiк белгiлейтiн нормалары қажетiне қарай қайта қаралады. Бұрынғы кеңес кеңiстiгi елдерiне қатысты бұл шаралар Еуро-Азиялық Экономикалық Қоғамдастықтың (бұдан әрi - ЕуАзЭҚ), Бiртұтас Экономикалық Кеңiстiктiң (бұдан әрi - БЭК) және басқа да халықаралық қауымдастықтардың шеңберiнде елдердiң заңдарын үйлестiру жөніндегі iс-шаралармен қатар iске асырылады.

5.2.4. Шетелдік бағалы қағаздарға рұқсат беру

Ұлттық бағалы қағаздар рыногын толтырудың тартымды тәсiлдерiнiң бірi ретiнде шетелдiк мемлекеттік те, корпорациялық та бағалы қағаздарға қол жеткізу тәртібі жетiлдiрiледi. Бұл мiндеттi орындау үшiн Бағдарламада Қазақстан Республикасының бағалы қағаздарының ұйымдастырылған рыногында айналысқа жiберу мақсатында шетелдiк бағалы қағаздарға талаптарды белгiлеу бойынша өкiлеттiктi сауда-саттық ұйымдастырушысына беру көзделедi.

Тартымды құралдардың тапшылық деңгейiн төмендету мақсатында Қазақстан Республикасының аумағында шетел эмитенттерiнiң бағалы қағаздарының еркiн айналысына жағдайлар жасалады.

Қазақстандық инвесторлардың шетелдiк бағалы қағаздарға қол жетiмдiлiгiнiң қосымша мүмкiндiгiн қамтамасыз ету үшiн корреспонденциялық депозитарийаралық қатынастарды белгiлеу және шығару проспектiсiнде ашылуы тиiс ақпараттарға қойылатын талаптарды бірiздендiру жөніндегі және Қазақстан қатысушы болып табылатын ЕуАзЭҚ, БЭК және басқа да ықпалдас топтардың шеңберiнде бағалы қағаздарды сауда-саттық ұйымдастырушысының ресми тiзiмдерiне қосу кезіндегі бастамалар қолдау табады.

5.2.5. Бағалы қағаздар рыногында салық салу тәртібін жетiлдiру

Қор биржасының ресми тiзiмiне енгiзiлген акциялар мен облигацияларды сатуда құн өсiмiнен түскен табысқа салық салудан босату бойынша салық жеңiлдiгiн қолдану осы бағалы қағаздармен операцияларды жасайтын тұлғалардың тарапынан асыра пайдалану орын алғандығы жөнiнде болжауға негiз болатын бағалы қағаздардың ұйымдастырылған рыногы көрсеткiштерiнiң белгiлi бір ауытқуларына алып келедi.

Мысалы, Қазақстан қор биржасының мәлiметтерi бойынша ресми тiзiмдегi бағалы қағаздар қатары бойынша 2003 жыл бойы оннан аз, ал көбiнесе - бір-ақ мәмiле жасалды. Сонымен қатар, бұл мәмiлелер бағалы қағаздардың бағаларын ресми белгiлеу үшiн негiз болып табылады, мұнда салық жеңiлдiгi оның қандай рынокта (ұйымдастырылған немесе ұйымдастырылмаған) жасалғандығына қарамастан қолданылады. Бұл жағдайда мынадай қайшылық туындайды: ұйымдастырылмаған рынокта жасалған операцияларға қатысты ресми саудаларда бірде-бір мәмiле жасалмаса да салық жеңiлдiгi қолданылады, ал бұл операциялардың бағалары (баға белгiлеуi) ұйымдастырылған рыноктың әдiлеттi рыноктық бағаларын анықтауда ескерiлмейдi. Қазақстан қор биржасының ресми тiзiмiне енгiзiлген акциялар мен облигациялар бағаларының ашықтығы төмендейдi және олардың бағаларын еркiн басқару мүмкiндiгiне жол берiледi.

Жоғарыда аталған кемшiлiктердi болдырмау мақсатында осы жеңiлдiктi қолдану тиiмдiлiгi туралы мәселенi қарау қажет.

Еуропалық одақ стандарттарына көшу қазiргi кезде әртүрлi қаржы құралдары бойынша қолданылатын салықтық жеңiлдiктер мен преференциялардың алынып тасталуын көздейдi.

Мысалы, қазiргi кезде банктiк операциялардың жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын банктер мен ұйымдардағы салымдар бойынша сыйлықақы және жеке тұлғаларға төленетiн борыштық бағалы қағаздар бойынша сыйлықақылар салық салудан босатылады. Бұл халықтың қаражатын қаржы жүйесiне тартудың басқа мүмкiндiктерi болмаған жағдайда, банктiк жүйеге халықтың салымдарын ынталандыру мақсатында жасалған.

Сондай-ақ МБҚ операциялары мен олардың сыйлықақылары салық салудан босатылады. Бұл осы қаржы құралына инвестициялауды неғұрлым тартымды етедi.

Айналысты ынталандыру үшiн жеңiлдетiлген салық режимiн талап ететiн Қазақстанның қаржы бөлiгi үшiн қаржы агенттiктерiнiң агенттiк бағалы қағаздары жаңа қаржы-құралының бірi болып табылады. 2003 жылғы 1 қаңтардан бастап агенттiк бағалы қағаздарға салық салу тәртібі МБҚ-ға қатысты қолданылатын тәртiпке ұқсас болып табылады.

Уақытша жеңiлдiктердi енгізу кез-келген жаңа қаржы құралын, әсiресе экономиканың басым бөлiктерiнде және қаржы бөлiгiнде мемлекеттік инвестициялық саясатты iске асырумен байланысты, дамытуды ынталандыру мақсатында өзiн-өзi ақтады. Болашақта қаржы рыногында жаңа құралдың қалыптасуына жеткiлiктi белгiлi уақыт кезеңi өткеннен кейiн бұл жеңiлдiктер алынып тасталуы керек.

Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамыту тұжырымдамасына және оны iске асыру жөніндегі Iс-шаралар жоспарына сәйкес 2006 жылы:

депозиттер мен борыштық бағалы қағаздар бойынша жеке тұлғалардың;

жеке және заңды тұлғалардың МБҚ мен агенттiк облигацияларымен жасаған операцияларынан түскен кiрiстерiн салық салудан босатуды алып тастау туралы мәселенi қарау көзделiп отыр.

"Бағалы қағаздар рыногы туралы" Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 2 шiлдедегi Заңында туынды бағалы қағаз ұғымы көзделген. Бұл Заңға айналыс тәртібін ескере отырып, туынды бағалы қағаздардың жекелеген түрлерiнiң ұғымдарын нақтылайтын, сондай-ақ бағалы қағаздардың жаңа түрлерiнiң айналыс мүмкiндiгiн көздейтiн түзетулер енгiзiледi.

5.2.6. Эмитенттер кеңесiн құру

Бағалы қағаздар эмитенттерiнiң қызметiн үйлестiру, мiндеттердi бірiгiп шешу, эмитенттердiң мүдделерiн ұсыну мен қорғау мақсатында Қазақстан Республикасының қаржы рыногын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттiктiң жанында Эмитенттер кеңесiн - үнемi жұмыс iстейтiн консультативтiк-кеңестiк орган құру ұсынылады. Оған Қазақстанның әртүрлi өңiрлерiнен iрi кәсіпорын-эмитенттердiң басшылары кiредi.

Мұндай органды құру қазақстандық кәсiпорындардың бағалы қағаздар рыногына шығуына және рынокта өтiмдiлігі жоғары және сенiмдi қаржы құралдарының пайда болуына ықпал етедi деп күтiлуде.

Эмитенттер кеңесi қызметiнiң шеңберiнде мынадай мәселелер талқыланады:

АҚ-да корпорациялық басқаруды жетiлдiру және енгізу;

бухгалтерлiк есептiң халықаралық стандарттарына көшуге ықпалдасу;

бағалы қағаздар айналысын жетiлдiру мен олардың өтiмдiлiгiн жоғарылату;

кәсiпорын жұмыскерлерiнiң бағалы қағаздар рыногының мүмкiндiктерi туралы білімдерiн жоғарылату.

5.3. Бағалы қағаздар рыногының

инфрақұрылымына қатысты саясат

Бағдарламаны iске асыру барысында бағалы қағаздар рыногының лицензиаттарын капиталдандыру және ұйымдастырушылық-құқықтық нысандарының талаптары оларды оңтайландыру мақсатында қайта қаралады.

ӨРҰ бірiге отырып бағалы қағаздар рыногының лицензиаттарын бағдарлама-техникалық қамсыздандыру мен бағдарламалық қамсыздандырудың сертификаттандыру талаптары әзiрленедi.

Бағалы қағаздар рыногының құжат айналымын қолданыстағы технологияларға сәйкес келтiру үшiн электрондық құжаттарды пайдалану мен енгізу бойынша және есеп тапсыруда электрондық қол қоюға, сондай-ақ көпшiлiк пайдаланушылар үшiн бағалы қағаздар мен олардың эмитенттерi туралы ақпараттың орталықтандырылған ашылуына шаралар қолданылады. Ең алдымен, бағалы қағаздар рыногында халықпен жұмыс iстеу үшiн тиiстi инфрақұрылым жасалатын болады.

Инфрақұрылымды құру және қазiргi заманғы технологияларды енгізу мақсатында халықпен бағалы қағаздар рыногында жұмыс iстеу үшiн "Қазпочта" АҚ базасында трансфер-агенттi - бағалы қағаздар рыногына кәсiби қатысушылар мен олардың клиенттерi арасындағы құжаттарды (ақпаратты) қабылдау және беру жөнiнде қызметтер көрсететiн тұлғаны құру жөнiнде жобаны iске асыру қажет.

Осылайша, Қазақстанның барлық азаматтарының қаржы рыногына қол жетiмдiлiгi қамтамасыз етiледi. Бұдан басқа, мемлекеттік органдармен бірге халықпен қаржы рыногының мүмкiндiктерi туралы жүйелi түсiндiру және ақпараттық жұмыс жүргiзiлетiн болады.

Трансфер-агенттер қаржы рыногының лицензиаттар қызметтерiн Қазақстан Республикасының көптеген аумақтарында өткізуге және оларды жедел ұсынуға ықпал етуге арналған.

Алдағы кезеңнiң маңызды мiндеттерiнiң бірi дефолт жағдайына бағалы қағаздар рыногы лицензиаттарының жекелеген тәуекелдердi өз еркiмен сақтандыруды ынталандыру болып табылады.

Бағалы қағаздармен мәмiлелер бойынша есеп айырысуды жүзеге асыруда тәуекелдi төмендету және мұндай есеп айырысуды жылдамдату мақсатында "Бағалы қағаздардың орталық депозитарийi" ЖАҚ брокерлiк-дилерлiк орталықтандырылған есеп айырысу ұйымының функциясын атқарады.

Қолданыстағы заңдарға және 30 топтың1 ұсынымдарына сәйкес орталықтандырылған депозитарий тиiстi қызметтi жүзеге асыратын жалғыз ұйым болып табылады. Осыған байланысты оның қызметiн осы сипаттағы рыноктың жалғыз қатысушысы ретiнде лицензиялаудың мәнi жоқ, өйткенi оның лицензиясын қайтару немесе қызметiн тоқтату нақты мүмкiн емес. Баяндалғанды назарға ала отырып, орталық депозитарийдiң қызметiн лицензиясыз деп тануға және орталық депозитарий функциясына бағалы қағаздарды ұстаушылардың тiзiлiмiн жүргiзудi қосуға бағытталған шаралар жүргiзiледi.

__________________

130-топтың-клиринк пен есептер бойынша халықаралық сарапшылар тобы

Мүшелерi Нью-Йорк, Лондон, Токио, Франкфурт және басқа да биржалар сияқты iрi әлемдiк биржалар болып табылатын Биржалардың Әлемдiк Федерациясының қағидаттарына сәйкес биржалар өтiмдi әрi әдiл рынокты қамтамасыз ету үшiн жұртшылыққа ұсынылған акциялардың барабар мөлшерiне қатысты листингтiк компанияларға талаптар қоюға тиiс. Осылайша, Нью-Йорк биржасында жұртшылыққа ұсынылған акциялардың жалпы құны жария компаниялар үшiн кемiнде 100 млн. АҚШ долларын, басқа компаниялар үшiн 60 млн. АҚШ долларын құрайды. Лондон, Токио және Франкфурт биржаларында осы талап акциялар эмиссиясының көлемiнен кемiнде 25% құрайды.

Озық халықаралық тәжiрибенi есепке ала отырып, қазақстанның бағалы қағаздар рыногының өтiмдiлiгiн қамтамасыз ету үшiн жоғарғы санаты бойынша биржаның ресми тiзiмiне қосу және онда болған сәтте орналастырылған және еркiн айналыстағы акциялардың көлемiне талаптар қойылатын болады, атап айтқанда, шағын акционерлердiң (миноритарийлердiң) меншiгіндегі және/немесе институционалдық инвесторлардың (жинақтаушы зейнетақы қорларының, инвестициялық қорлардың) меншiгіндегі орналастырылған акциялардың ең төменгi көлемi кемiнде акциялардың эмиссиясынан 25%-ды құрауы тиiс. Бұл ретте, осы талапты 2006 жылдан бастап кезең-кезеңмен енгізу көзделiп отыр.

Қазiргi таңда ресми тiзiмнiң жоғары санаты бойынша да биржаның листингтiк талаптары эмитенттiң кредитке қабiлеттiгiнiң көрсеткiшi болып табылмайды, бірақ листингтiк компаниялар қызметi мен олардың қаржылық жай-күйiнiң ашықтығының қажеттi деңгейiн ғана қамтамасыз етедi, сайып келгенде, эмитенттердiң кредитке қабiлеттілігiн бағалауда эмитенттiң кредитке қабiлеттілігiн тәуелсіз әрi сенiмдi бағалауды бiлдiретiн, оның негiзiнде рынокқа қатысушылар негiзделген қаржылық шешiмдер қабылдай алатын кредиттiк рейтингтi пайдалануын кеңейту қажет.

Ұйымдасқан рынокқа бағалы қағаздар эмитенттерiн тарту үшiн жағдайлар жасау мақсатында ресми тiзiмнiң жоғары санатын кiшi санаттарға бөлу жөнiнде iс-шаралар жүргiзiледi.

Эмитенттерге, олардың бағалы қағаздарын сауда-саттықты ұйымдастырушысы ресми тiзiмiнiң ең жоғары санатынан кейiнгi санаттарға қосу және онда болуы жөніндегі қойылатын талаптар ырықтандырылады.

Аталған шаралар, сондай-ақ көзделген салық жеңiлдiктерi биржа саудасын жандандыруға және объективтiк рынок бағасын қалыптастыруға ықпал етедi, бұл субъектiлердiң ұйымдасқан рынокқа шығу үшiн кіру кедергiлерiн төмендетедi, олардың инвестициялық портфельдерiне қосымша сенiмдiлiк пен ашықтық бередi.

Орталық депозитарийдiң аса тиiмдi қызметiнiң нәтижесiнде халықтық АҚ өздерiнiң акцияларын ұстаушылардың тiзiлiмiн жүргiзудi тапсыру шешіміне эволюциялық жолмен келетiндiгi көзделуде.

Бағалы қағаздар эмитенттерiн ұйымдастырылған рынокқа тарту үшiн жағдайлар жасау мақсатында ресми тiзiмнiң ең жоғарғы санаттарын кiшi санаттарға олардың қызметiнiң салалары мен ерекшелiгiн ескере отырып, эмитенттер түрлерi бойынша мамандандыру мақсатында бөлу жөнiндегі iс-шаралар жүргiзiледi.

Ұлттық рейтингтiк шәкiлдi бағалы қағаздардың ең жоғарғы санаттың ең аз талаптарымен ресми тiзiмнiң кiшi санатына және ең жоғарғыдан кейiнгi санатына қосылуы мен онда болуы үшiн пайдалану көзделiп отыр.

Сауда-саттық ұйымдастырушысының ресми тiзiмiне енгiзiлмеген бағалы қағаздарға баға белгiлеу жүйесiнiң рөлiн арттыру жөніндегі мәселе қаралады. Баға белгiлеу жүйесi баға белгiлеулерге қол жетiмдiлiктi қамтамасыз етуi тиiс және рыноктың барлық қатысушылар үшiн кеңiнен танымал болуы, оның қатысушыларына баға белгiлеулердi нақты уақыт режимiнде қоюға, бағалар туралы жедел ақпарат алуға және баға белгiлеу парағына қосылған бағалы қағаздар бойынша мәмiлелер жасауға мүмкiндiк беруi қажет. Баға белгiлеу жүйесiнiң көрсеткiштерiн бағалы қағаздар рыногының субъектiлерi, соның iшiнде инвестициялық қорлар ресми тiзiмде қосылмаған және/немесе саудаланбайтын бағалы қағаздарды бағалау және бухгалтерлiк есептеу мақсатында шынайы рынок бағаларын айқындау үшiн пайдалануы тиiс. Қор биржасының листингтiк емес сауда алаңын баға белгiлеу жүйесi ретiнде пайдалану мүмкiндiгi жөніндегі мәселе қаралады.

Операциялық тәуекелдердi азайту мақсатында сауданы ұйымдастырушылардың, тiркеушiлердiң және бағалы қағаздарды номиналды ұстаушылардың резервтiк көшiру жүйесi мен ақпаратты сақтау талаптары жетiлдiрiледi. Қазақстандық бағалы қағаздар рыногының шетел рыноктарымен технологиялық үйлесiмдiгінiң мүмкiндiктерi зерттеледi.

Қазақстан мүшесi болып табылатын халықаралық қауымдастықтардың заңдарымен үйлестiру мақсатында Бағдарлама шеңберiнде халықаралық ынтымақтастықтың нысаны ретiнде, атап айтқанда, бағалы қағаздар нарығын жаһандандыру жағдайында кездесетiн бағалы қағаздардың есебi мен құқықтарын растау және бағалы қағаздар рыногында ақпаратты ашу мәселелерi бөлiгiнде заңды бірiздендiру көзделген.

Бағалы қағаздар рыногына халықты тарту және брокер компанияларын капиталдандыруын арттыруды ынталандыру арқылы инвестициялық банкинг дамитын болады.

5.4. Бағалы қағаздар рыногын реттеу саясаты

5.4.1. Бағалы қағаздар рыногын мемлекеттік

реттеудi жетiлдiру

Бағалы қағаздар рыногын мемлекеттік реттеу басты бағыттары бойынша - АҚ-дың және бағалы қағаздар рыногы кәсiпқой қатысушыларының қызметiн реттеу бөлігінде жүргiзiледi.

Инвесторлардың мүдделерiне АҚ-дың мониторингiне тиiстi назар аударылатын болады, себебi бүгiнгi күнi бағалы қағаздар рыногында олардың қызмет белсендiлiгiнiң төмендiгi олардың дамуын ұстап тұрған негiзгi фактор болып табылады. Бұл проблеманы шешу үшiн Ұлттық Банкпен бірiгiп АҚ-дың және басқа кәсiпорындардың мониторингiн жүзеге асыру, мониторингтiң құрамын жетiлдiру мен мониторингке тартылған компаниялардың санын ұлғайту көзделiп отыр.

"Акционерлік қоғамдар туралы", "Бағалы қағаздар рыногы туралы" Қазақстан Республикасы Заңдарының құқық қолдану тәжiрибесiнiң қорытындылары бойынша заңның жекелеген нормаларын нақтылау қажеттілігiнен "Акционерлік қоғамдардың қызметi мәселесi жөнiнде Қазақстан Республикасының кейбір заң кесiмдерiне қосымшалар мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының Заң жобасы әзiрленедi.

Заң жобасын қабылдаудың мақсаты АҚ-дың қызметiн, әсiресе, оларды құру, АҚ-дың қайта құру және жою тәртібін мемлекеттік реттеу жүйесiн жетiлдiру болып табылады.

Компанияның жеке немесе жария болып табылатынына байланысты ақпаратты ашуға және корпорациялық басқарудың қажеттi деңгейiне тиiстi талаптар белгiлеу үшiн компанияларды жария және жеке етiп заңнамалық ажыратуды енгізуге бағытталған түзетулердi енгізу күтiлуде. Компанияның "акционерлік қоғам" ұйымдық-құқықтық нысаны бағалы қағаздар рыногында жұмыс iстеу үшiн жария компания ретiнде жұмыс iстеуiн мiндеттейтiн болады деп күтiлуде.

Заң жобасын қабылдау инвесторлар үшiн (оның iшiнде шетел инвесторлары) Қазақстан Республикасының резидент-эмитенттерi шығаратын бағалы қағаздардың тартымдылығын жоғарылатуға ықпал етедi, себебi сенiмдi инвесторларды қызметi барлығына ашық және қызмет ету тетiктерi неғұрлым қарапайым, практикалық қызметiнiң барысында пысықталған АҚ-тар ғана қызықтырады.

Облигацияларды қамтамасыз етудiң неғұрлым сенiмдi тәсiлдерiн айқындау мақсатында заң жобасында қамтамасыз етiлген облигациялар деген ұғым нақтыланады.

Әкiмшiлiк iс жүргiзу және қылмыстық кодекстерiне қаржы рыногына қатысушылардың құқықтарын қорғау жүйесiн жетiлдiру бөлiгiнде өзгерістер мен толықтырулар енгiзiледi.

Инсайдерлiк ақпарат пен инсайдерлiк мәмiле, оларды пайдалануға тыйым салу ұғымдарын нақтылап, бағалы қағаздарға әдiлеттi баға қалыптастыруды, инвесторлардың құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау және инсайдерлердiң қызметiн бақылауды қамтамасыз  ету үшiн болашақта инсайдерлiк сауда мәселесi жөнiнде Қазақстан Республикасының заң кесiмдерiне өзгерістер мен толықтырулар енгізу көзделген.

Бағалы қағаздар рыногының кәсiпқой қатысушыларын мемлекеттік реттеудi жетiлдiру үшiн және инвесторлардың мүдделерiн қорғау мақсатында осы кезеңде оларды пруденциялық реттеудi олар көрсететiн қаржы қызметтерi мен тәуекелдi басқару мiндеттерiнiң барлық ауқымын ескерiп қайта қарау, бағалы қағаздар рыногында әдiлеттi бәсекелестiктi ынталандыру, Еуропалық одақтың негiзгi директиваларын енгізудi қамтамасыз ету, соның iшiнде бағалы қағаздар рыногында инсайдерлiк сауда және терiс пайдалану мәселесi жөнiнде, инфрақұрылым субъектiлерiнiң техникалық жүйелерiнiң сапасына қойылатын талаптарды жоғарылату керек.

5.4.2. Бағалы қағаздар рыногы көрсеткiштерiнiң толыққанды

дерекқорын қалыптастыру

Бағалы қағаздар рыногы көрсеткiштерiн талдау сапасын жоғарылату, осы рыноктың ұйымдастырылған, сондай-ақ ұйымдастырылмаған бөлiгiнде де көрсеткiштерiнiң толыққанды дерекқорынсыз оны дамытудың дұрыс стратегиясын әзiрлеу мүмкiн емес.

Мүдделi тұлғалардың пайдалануы үшiн рыноктың жағдайы туралы мәлiметтердi жинақтау айтарлықтай көлемдi және шығынды мiндет болып табылады, ол:

тиiмдi талдауды жүзеге асыруды қамтамасыз ететiн барлық лицензиаттардың есеп беру нысандарын әзiрлеу және енгізу;

ақпарат жинау процесiн, сондай-ақ дерекқорды қалыптастыру, жаңарту және мониторингтеудi ұйымдастыру;

рыноктың нақты сипатын барабар көрсететiн мәлiметтердi қалыптастыру мен жинақтау үшiн 3-5 жыл көлеміндегі жинақтау кезеңiнiң қажеттілігiмен негiзделедi.

Бағалы қағаздар рыногы көрсеткiштерiнiң дерекқорын құру мен қалыптастыру мынадай:

мәлiметтердi жинау, сақтау және өңдеу үшiн бірыңғай әдiстемелiк базаны әзiрлеу;

рыноктың жағдайын көрнектi және барабар көрсететiн көрсеткiштер тiзбесiн анықтау;

мәлiметтердi түзету тетiгiн (қажет болған жағдайда), сондай-ақ мұндай түзетуде ақпаратты тұтынушының қатысу тетiгiн құру сияқты құрамдауыштарды құрауы тиiс.

Бағалы қағаздар рыногы көрсеткiштерiнiң толыққанды дерекқоры бағалы қағаздар рыногының негізгi талдауын жүргізу үшiн жеткiлiктi мәлiметтердi құрайды және бағалы қағаздар рыногының кәсiпқой қатысушылары мен инвесторларымен қолданылады, сондай-ақ бағалы қағаздардың әлемдiк рыногының мониторингi және бағалы қағаздар рыногының отандық және шетел көрсеткiштерiн салыстыру бойынша халықаралық ұйымдармен ақпарат алмасу сапасын жоғарылатады.

5.4.3. Бағалы қағаздар рыногының кәсiпқой

қатысушыларының өзiн-өзi реттейтiн ұйымдарының жұмыс

iстеу қағидаттары мен функцияларын жетiлдiру

Бағдарламаны iске асыру барысында ӨРҰ-дың жұмыс iстеу қағидаттары мен функциялары жетiлдiрiледi. Бағалы қағаздар рыногын мемлекеттік реттеудiң Агенттiк бағалы қағаздар рыногының кәсiпқой қатысушыларының негiзгi талаптарын, ал ӨРҰ - кәсiби қызметтi iске асыру егжей-тегжейлi стандарттарын және олардың iшкi құжаттарына талаптарды белгiлейдi. Тиiсiнше, ӨРҰ бақылауды, соның iшiнде олардың мүшелерiнiң ӨРҰ белгiлеген стандарттар мен ережелердi сақтауын тексерудi жүзеге асырады. Бұл ретте Қазақстан Республикасының заң кесiмдерiне сәйкес уәкiлеттi органның функциялары болып табылатын өкiлеттiктер ӨРҰ-ға берiлмейдi.

ӨРҰ олардың дайындығы мен белсендiлiгiне қарай бағалы қағаздар рыногында жұмыс iстеу үшiн мамандарды аттестациялауды жүргiзу мен куәлiгi барларға санкция қолдану құқығы бар біліктілік куәлiктердi беру бойынша функциялар кезең-кезеңiмен берiлiп отырады. ӨРҰ бағалы қағаздар рыногына кәсiпқой қатысушылардың басшы лауазымдарына кандидатураларды келiсу рәсiмiне қатысады.

Көрсетiлген мiндеттердi орындау үшiн заңға толықтырулар мен өзгерістер енгiзiледi, уәкiлеттi органның тиiстi нормативтiк-құқықтық кесiмдері және ӨРҰ iшкi ережелерi енгiзiледi.

6. Қажеттi ресурстар және оларды қаржыландыру көздерi

Бағдарламаны iске асыру тиiстi заңнамалық және нормативтiк құқықтық кесiмдердi қаржыландырудың қолданыстағы нормалары шегiнде жетiлдiру арқылы қамтамасыз етiлуi мүмкiн, сондай-ақ халыққа арналған бағалы қағаздар рыногы туралы білім беру бағдарламаларын қаржыландыруға 2007 жылғы бюджетте мөлшерi анықталатын республикалық бюджет қаражатын талап етедi.

7. Бағдарламаны iске асырудан күтiлетiн нәтижелер

Бағдарламаны қолданысқа енгізу нәтижесiнде:

2003 жылмен салыстырғанда ұйымдастырылған рыноктың ресми тiзiмiнiң iшкi корпорациялық облигацияларын капиталдандыру 2007 жылы 2,5 есеге өседi және шамамен 375 млрд. теңге құрайды.

Мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздардың биржалық айналымы осы кезеңде 2 еседен астам ұлғаяды және шамамен 300 млрд. теңге құрайды.

Ұйымдастырылған рыноктың ресми тiзiмiнiң iшкi корпорациялық облигацияларын капиталдандырудың жалпы iшкi өнiмге қатынасы 2004 жылдың басындағы жағдай бойынша 3,5%-ды құрады. Бұл көрсеткiш Бағдарламаның әрекет ету кезеңiнде біртiндеп ұлғаяды және 2007 жылы 5%-ды құрайтын болады.

Ұйымдастырылған рыноктың ресми тiзiмiнiң мемлекеттік емес бағалы қағаздармен биржалық сауда көлемiнiң жалпы iшкi өнiмге қатынасы 2004 жылдың басындағы жағдай бойынша 2,9%-ды құрады. Бұл көрсеткiш Бағдарламаның әрекет ету кезеңiнде ұлғаяды және 2007 жылы 4%-ды құрайтын болады.

Бағалы қағаздар рыногын дамыту тұтастай алғанда мемлекеттің экономикалық және әлеуметтiк қауiпсіздiгiн қамтамасыз ету үшiн қажеттi алғышарт жасауға ықпал етедi.

8. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар

 рыногын дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған

 бағдарламасын iске асыру жөніндегі

 ІС-ШАРАЛАР ЖОСПАРЫ

1. ИНВЕСТОРЛАРҒА ҚАТЫСТЫ САЯСАТ

Қабылданған қысқартулар:

АБА - Ақпараттандыру және байланыс агенттiгi

ҚҚҚ - Қазақстанның қаржыгерлер қауымдастығы

ҚНРА - Қазақстан Республикасы Қаржы нарығы мен қаржы

ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттiгi

ҚДБ - Қазақстанның Даму Банкi

ҚТҚ - Қазақстанның тiзiм ұстаушылар қауымдастығы

ҚҚБ - Қазақстан қор биржасы

МАСМ - Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және спорт

министрлігі

ИСМ - Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда министрлігі

ҚарМ - Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі

ЭБЖМ - Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік

жоспарлау министрлiгі

ҚҰБ - Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкi